Экономика

Сифте а гаф арадал дегьгрек алим Ксенофонта акъудна ч.э.в. IV вишйисуз. Экономикадин чӀехи къаст жемятдиз герек авай хийирар арадиз акъудун я. А системади вири жемятдиз санални гьар са касдиз кьилди уьмуьр тухуз куьмекзава. Са гьукуматдин экономика гьамиша са кьадар процессрин эхир я — адак квазва меденият, адетар, чирвилер, технологияр, история, жемят туькӀуьрнавайвални къанунрин системаяр, мад маса важиб факторар. Гьа факторри туькӀуьрзава экономика хкаж хьун патал авай шартӀар. Экономика гьамиша зегьмет, ада арадал гъизвай хийирни, ам жемятдин арада пай авун я. Базардин къанунрал эцигнавай экономикадин мана язва базардин уртахри гъизвайни герек авай хийирар пай авун. Гьабурун алакъади вичи кӀватӀзава экономикадин система.

Экономикадин системаяр

Тарихдин рекьел инсанри са шумуд экономикадин система туькӀуьрнава. Абурукай виридалайни пара авайбур — базардинни (капитализм) гьукуматдин (социализм). Политикадинни ихтиярдин гьалдиз, экономикадиз сергьятар гузвай, Экономикадин низам лугьузвайди я. Экономикадин гьалар:

Анархокапитализм
Ахъай базардин экономика
Хзанвал
Синдикализм
Ахъай экономика
Инсанрин базард экономика
Социал базард экономика (Неолиберализм)
Экосоциал базард экономика
Виридан бегьемвилин гьукумат (Скандинав саягъ)
Меркантилизм
Корпоратизм
Планвилин экономика

ГьакӀни маса экономикадин гьалар авайди я и сиягьдик квачир: феодализм, протекционизм, Мутуализм, Экономикадин демократияни автаркия.

Формал тушир экономика

Информациядин экономика гьукуматдин контроль алачир экономика я. А далай гьакьар кӀватӀзавайди туш. Формально тушир экономика ВНПдик квайи туш. Адай халис статистика авайди туш. Формал тушир пара гегьеншдаказ экономика кесиб гьукуматрихъ жезвайди я. ЯтӀани гьар гьукуматда са пай Формал тушир экономика авайди я, садбура тӀимил, садбура пара. Гьам авайвиляй формал тушир экономика алцумар ийиз пара четин затӀ я, вучиз лагьайтӀа ам са саягъни кхьизавач жемятдик алакъа жедайвал. Виридаз «ЧӀулав базар» хьиз чизавай затӀ формал тушир экономикадин пай я. Формал тушир экономикадикай формал экономика хъувун пара гьукуматрин гьална кӀандай четинвал я.

Тарих

Инсанри чпин гъилериг зтӀар акъудиз абур маса затӀарихъ, сервисдал дегишиз эгечӀайла экономика дуьньядал акъатна лагьайтӀа жеда. Экономикадин рекьяй къанунар туькӀуьр авур сифте цивилизацийрик дегь Вавилон ква. Абурун системада дусахар, дуванар, регьберар авай. Дегь чӀаван экономика чӀехи пай лежбервилел алай. А системадин пулуниз шекел лугьузавай. Сифте сефердиз а гафунин тӀвар чи эрадилай вилик 3000 йисуз кьунвай. ЧӀехи пай халакьариз затӀар дегишун жемятдин къене авай тухунрихъ галаз галкӀанвай. Ахпа, система хкаж жедайвал кьван, масагудайбур хьана, затӀар къачуз-маса гузвай. Дегь Грецияда, «экономика» гаф дуньядал акъатнавай чилел, пара лукӀар авай. Гьар сефер Экономикадин патахъай цӀийи ихтилатар эгечӀзавай гьар жуьре затӀар акъакь тийидайла. Юкьван вишйисара чна исятда экономика лугьузвай тухунар чи дережадиз мукьуг тир. ЧӀехи пай дегишунар жемятрин кьула жезвай. Гьа чӀавуз инвестициярни арадал атана. ЦӀийи дуьньядиз пуларни затӀар ракъурзавай, са яргъи чӀавунилай гьанай хийир кьулухъ хтун патал. Маса гудайбур, Якоб Фуггер (1459—1525), Джованни Медичи (1360—1428) — сифте банкар туькӀуьрнавай ксар я. Европади къачунвай чилерикай адан колонияр хьана. Хкаж жезвай гьукуматар, Испания, Португалия, Франция, ЧӀехибритания, Нидерландар — абуруз сергьятрал пул къачуналди элвер контролдик хуьз кӀанзавай. Европада секуляризация фидайла гьукуматри хашперес вакф чилерни кӀвалер кардик кутуна шегьерар чӀехи жез хьана. Жемятдин виридалайни вини жергейрин къуват гъвечӀи жез хьана. Гьукуматрихъ экономикадин министрар жез хьана. Банкирри эгечӀна гьукуматдин проектра, дявейрани инфраструктурада чпин пул тваз.

Исятда авай дережадин фикирдай сифте халис экономист Шотландиядин Адам Смит (1723—1790) тир. Адан фикирар вилик тухвайди физиократиядин теория, меркантилизмдиз хьайи реакцияни гуьгъуьна хьайи экономикадин студент Адам Мари тир. Ада гьукуматдин экономикадин элементар акъудна: хийирар теклифзава конкуренцияди арадал гъизвай халис къиметдай, мад зегьмет пай авун. Ада кьатӀунавай, инсандин ахъа элверин мана жуван важибвал хьун я. Гьа фикир, инсанди элвер вичин манаяр патал хуьзвайди, экономикадин кьиле гьатна. Томас Мальтуса (1766—1834) теклифиднни жузунин фикир пара халкь хьунин четинвилиз элкъуьрна. Индустриядин революцияди чка кьунвай XVIII-дилай XIX-лай вишйисалди, а чӀавуз чӀехи масакӀавилер кьиле физвай чилел алай кӀвалахра, индустрияда, дагъдикай хийир хкудуникайни транспортда. А процессдин кьил кутуна ЧӀехибританияда, ахпа фена Европадиз, Кефер патан Америкадиз, гуьгъуьна вири дуьньяда гегьеншар хьана. Индустриядин революцияди дуьньядин тарих дегишарна. Гьар инсандин уьмуьрда ада вичин гел туна. Европада вагьши капитализмди меркантилизмдин чка кьуна. Исятда а чӀавуз Индустриядин революция лугьузва, вучиз лагьайтӀа акъуд авунни зегьмет пай авунин системади хийирар гегьеншдаказ акъуд ийидай мумкинвал гана. Исятда авай «экономикадин» концепт жемятда гегьеншдаказ чизвачир 1930-й йисара Америкадин ЧӀехи Депрессия къведалди. Кьве дуьньядин дявеярни ЧӀехи депрессия хьайила кьулухъ, политикри экономикадин цӀийи рекъинихъ килигзавай. А тема чирна, суьгьбетар тухвайбур Фридрих Август фон Хайек (1899-1992) мад Милтон Фридман (1912-2006) тир, дуьньядин ахъа элверунин пад кьаз неолиберализмдин бубаяр хьиз кьунвайбур.