Кьасумхуьр

Хуьр Кьасумхуьр урус. Касумкент Кьасумхуьруьн панорама Уьлкве УрусатУрусат Федерациядин субъект ДагъустанДагъустан Муниципал район СтӀал Сулейман район Хуьруьнсовет «Кьасумхуьруьнсовет» ЯШЧдин кьакьанвал гьуьлуьн дережадилай 480 м Агьалияр ↗13 232 кас (2010) Миллетар лезгияр Динар суни - мусурманар Сятдин чӀул UTC+4 Телефондин код +7 87236 Почтунин индекс 368761 Автомобилдин код 05 Код ОКАТО 82 247 845 001 Кьасумхуьр Викискладда

КӀахцугъ ва Сийидар хуьрерихъ галаз туькӀуьрзавай «Кьасумхуьруьнсоветдин» ва СтӀал Сулейман райондин администрациядин юкь я.

Хуьр СтӀал Сулейман райондин кьулан пата, Чирагъ ва Кьурагь вацӀарин дугуна чка кьунва. Магьачкъаладилай 184 км кьибле пата ала. Виридалайни мукьвал алай шегьер Дербент я — 57 км, виридалайни мукьвал алай ракьун рекьин станция Билиж станция я — 34 км. Кьасумхуьр алай чилерин рельеф са кьадар кьулу тушир ва Дагъустандин суварин ценерив гвай чкайриз талукь я.

Кьасумхуьрелай маса шегьеррал ва хуьрерал кьван авто-рекьин яргъавал.

Климат

Кьасумхуьруьз суварин ценерив гвай чкайрин климатдин жуьре хас я. Климат кьурагь ва юкьван дережадин я. Гад кьуру, юкьван дережадин чимивал квай, зегьемвал ва гзаф кудай чимивал галачиз я. Кьуьд хъуьтуьл, январьда юкьван температура −1.0° туькӀуьрзава. Зул чими ва кьуру я. Юкьван гьисабдалди йисан температура 10.6 ºС аваз я. Гар авачир йикъар, ламувал квачир алахьай гьава виниз я.

Хуьруьн бине, Кьасум тӀвар алай сувавиди кутурди яз гьисабзава. Хуьруьн тӀварни адахъ галаз алакъа аваз я. Са шумуд виш йис идалай вилик, Кьасума Чирагъ вацӀун къерехда кьакьан тарарин юкьва вичиз кӀвал эцигнай. Адан гуьгъуьнаваз, мукьвал алай муькуь хуьрерай атай сувавийрини ина кӀвалер эцигиз хьанвай. Октябрьдин революциядилай вилик хуьре кьве мискӀин, са гуьжре кардик квай, кьве йисан мектеб кӀвалахзавай. Гила Кьасумхуьр Дагъустан Республикадин виридалай чӀехи райондин юкьварикай сад я. Ина пуд кьулан мектебар, гзаф культурадинни — яшайишдин идараяр, гьяркьуь ва михьи куьчеяр, къацу набататрин юкьва гьатнавай вири къулайвилер авай кьве гьавадин кӀвалер ава. Хуьр гьар патай сувари элкъуьрна кьунвайди я, адан къваларив гвай чкаяр пара иер я, инай Гуьлгери вацӀун гегьенш дугун эгечӀзава.

1812 йисуз Кьасумхуьр, цӀийиз арадал гъайи Куьредин ханвалдик акатнай. 1866 йисуз и ханвал Урусат империядин гъилик акатзава ва Куьредин ханвал Куьредин округдиз масакӀа хьанвай. Империядик квай чӀавуз, хуьр Дагъустан вилаятдин Куьре округдин Гуьне наибвалдиз талукь тир. Кьасумхуьр и вири округдин, ва адак акатзавай Гуьней наибвалдин администрациядин юкь ва кьилин хуьр хьанвай. Алидхуьр ва Агъа Арагъ хуьрерихъ галаз Кьасумхуьруьнжемятдик акатзавай. Стратегиядин чӀехи метлеб авай рекьел чка кьунвайвиляй, хуьр чӀехи камаралди вилик физвай. 1878 йисуз ина садлагьай гражданвилин мектеб эцигнай.

Кьибле Дагъустанда Совет гьукум паталай хьайи женгерин пара вакъиаяр ва А. Къазимегьамед, Т. Юзбеков, К. Рамазанов, К. Акимов, А. Мурсалов, Ю. Герейханов хьтин ва муькуь сейли революционеррин кӀвалахар, виликан Куьре округдин юкь тир Кьасумхуьруьн тарихдихъ галкӀанвайди я. 1919 йисуз Кьасумхуьр, вирихалкьдин антиденикин къарагъундин юкьварикай сад хьанвай. 1919 йисан 24 августдиз мукьвал алай районрин халкьарин массайрин куьмекдалди ина деникинрин чӀехи кьушун кукӀварнай, ва большевикринни Совет гьукумдин активистрин группаяр есирвиляй ада авунай. Женгерай кьулухъ партизанриз душмандивай 180 винтовкаяр, пуд туп, пара кьадарда патронар ва снарядар гьатнай.

1928—1929 йисарин девирда СССРда хьайи административвилин реформайрин финифда, Куьредин округдин Гуьней наибвалдин чкадал, юкь Кьасумхуьр тайин авунвай Кьасумхуьруьн район арадал гъанвай. 1945 йисуз Кьасумхуьре умуми чирвилерин кьулан мектебдин бине эцигнай. 1969 йисан 12 майдиз райондин тӀвар, зурба зари СтӀал Сулейманан 100 йисан юбилейдин гьуьрметдай, СтӀал Сулейман райондиз масакӀа хъувунай.

А йисара хуьре авай Эмиргьемзедин чайханадин тӀвар гьарниз чкӀанвай. И чайханада зарийрини ашукьри сада садаз чпин гафун устӀарвилер къалурзавай. 1930-йисара и чайханада СтӀал Сулеймананни Хпеж Къурбанан арада зариятдин акъажун хьанвай.

Тарихдинни археологиядин чкаяр

Кьасумхуьре ва адан къваларив тарихдин ва археологиядин имаратар тир чкаяр пара ава. Хуьрелай тахминан 1,5 км яргъал, Кьурагьдиз тухузвай рекьел, 1918 йисуз туьрк интервентрин гъиляй кьенвай Агъасийрин Къази-Мегьамедан сурал имарат ала.

Хуьрелай 1 км кефердинни-рагъакӀидай пата, Чирагъ вацӀун къерех сад-садалай вине авай айванар хьиз кьантӀар-кьантӀар хьана фенвай чкадин эрчӀи пата 400×150 м алцумдин фад заманада инсанар яшамиш хьайи чка ава. Ина чилин винел пата, кьиляй кьилиз атӀай гиришар авай яру, яру векьи ва рехи рангар алай хъенчӀер, залан затӀ ва са куьнуь дуьздал акъуднай. А чкадин рагъэкъечӀдай гуьнеда, хашдин атӀай суьрет авай хъенчӀ, дигидай хъенчӀ ва ракьун ракьуцӀ жагъанвай.

Кьасумхуьрелай 200 метр кьиблединни-рагъакӀидай пата, Кьурагь вацӀун эрчӀи къерехда сифте кишпирдин девирдиз талукь тир, 220×100 м алцумар алай дегь чӀавуз инсанар яшамиш хьанвай чка ава. Ина, куьрединни — аракс патан культурадиз хас тир лишанан авай къванцин якӀв, ва гьайванрин кӀарабар дуьздал акъатнай. Хуьруьн къваларив ихьтин дегь чӀавуз инсанар яшамиш хьайи чкаяр гзаф ава.

Кьасумхуьруьн кеферда хуьруьн цӀуру пата, Чирагъ вацӀал, 1930 йисара эцигнай 17 аркадин «Алискендеран муьгъ» тӀвар алай чӀехи муьгъ ала. Хуьряй экъечӀайла, Агъа СтӀал ва Кьулан СтӀал хуьрериз тухузвай рекьерин кьвечхелдилай чапла пата авай гъвечӀи вацӀун чапла къерехда «Кпул-яд» пӀир авайди я.

2011 йисан Кьасумхуьр муниципалитетдин администрациядин малуматрив кьурвал, хуьре 4000-дилай пара майишатар гваз 13584 кас яшамиш жезва. Агьалидин вири лезгияр, суьнни-мусурманар я. 2010 йисан агьалияр сиягьдиз къачунин нетижайриз килигна, хуьре 13232 кас яшамиш жезвай. 1886 йисуз хуьре 116 майишатар авай, агьалийрин кьадар 580 кас тир. 1897 йисуз хуьре 1013 кас гьисабнай.

Куьчейрин тӀварар ва индексар

 

Кьасумхуьре кӀвалахзавай «Минерал ятарин „Рычал-Яд“ заводди» 70 йисалай пара я «Рычал-Яд» тӀвар алай, вири уьлкведиз тӀвар акъатнай дармандин яд гьасилзава. Рычал цин чешме ва ам пластикадинни шуьшедин къапариз цазвай завод гьуьлуьн дережадилай 1120 метр кьакьанда авай иер суван чкада авайди я. Ихьтин тӀебии шартӀари цин халис тӀям ва физикадинни — химиядин состав хуьз куьмекзава.

Кьасумхуьруьн совхоз — республикадин виридалайни девлетлу совхозрикай сад я. Адан кьилин девлет — емишрин багъар я, анрай кӀватӀзавай ичер, чуьхверар, пӀинияр, гугърияр чкадин емишринни-салан мейвайрин консервияр гьасилзавай заводда рас хъийизвайди я. Хуьре гьакӀни чӀемни-ниси гьасилзавай завод ва тамун майишат (лесхоз) ава.

Хуьре, 1931 йисуз бине кутунвай «Куьредин хабарар» газета акъатзава. Газета гьар гьафтедин хемис юкъуз, лезги чӀалал акъатзавайди я.

Кьибле Дагъустанда садлагьайди тир «Касумкент-ТВ» телеканалди таквазвай крарикай хабарар гуз 1998 йисан 18 июньдилай Кьасумхуьре эгечӀайди я. Телеканал, гьяд йикъалай гъейри, «НТВ» каналдин лепедал кьве сят эфирдиз экъечӀзавайди я. Вичин эфирдив «Касумкент-ТВ» каналди са СтӀал Сулейман район ваъ, гьакӀни мукьув галай Кьурагь, Хив, Дукъузпара, Агъул, Дербент ва маса районарни кьазва. 2009 йисалди, азербайжандин гьукуматди алакъа атӀудалди, теле-алакъа гьатта Азербайжандин Хъачмаз райондин кефер пата авай лезги хуьрерални агакьзавай.

Вилик хуьре, пӀинийрин бегьерар кӀватӀунин кӀвалахриз эгечӀайла пӀинидин сувар «КӀару» кьиле тухузвай. Совет береда и сувар са кьадар масакӀа хьанвай — митинг кьиле тухвана пӀинийрин жуьреба — жуьре сортар къалурзавай. Сувар гьяд йикъара къейдзавай. Кьасумхуьруьз, пӀинияр авачир къунши Хив, Табасаран районрай колхозникар къвезвай. Гьакъикъатда, ам колхозар цуькведа авай вахтуна арадал атай, хуьруьн майишатдин зегьметдал, малдарвилин кӀвалахрал жегьил несилрин рикӀера кӀанивал твазвай цӀийи сувар тир. Сувар, манийрив, балкӀанрал чукурунрив ва кьуьлеррив кьилиз акъатзавай. Къенин йикъара а суварикай амукьайди са тӀвар я.

Революция жедалди Кьасумхуьре, свас це лугьуникай кьулухъ руш кьилел затӀни алачиз ва я чин ахъаз кӀваляй экъечӀайтӀа ам русвагьвал яз гьисабзавай. Адаз муькуь жегьил гададихъ галаз рахун къадагъа тир. Рушан хзандинни миресрин тӀвар кьацӀурдай кар, руш маса миллетдин векилдиз гъун тир. Амма революциядилай кьулухъ, муькуь лезги хуьрера хьиз Кьасумхуьруьн эгьлийрин дуьнья кьатӀунин тегьердихъ, адетрихъ ва культурадихъ зурба масакӀавилер галукьнавай. Тарихдин къене арадал атанвай, лезгивилин диб туькӀуьрзавай адетар къвез-къвез квахьзавай ва саки тамамдаказ терг хьанва. ГьакӀ, а йисара Кьасумхуьре 10 жегьилди урус сусар къачунай.

Кьасумхуьре 26 агъзур гектар майдандин къадагъа алаз хуьзвай тӀебиатдин чка ава. Ина Къаякент хуьре авайда хьиз, амма са кӀус тӀимил кьадарда жанавур, рехи къуьр, чӀуран кац, яру сикӀ, лелев, барсук, къабан, суван цӀегь, цуцӀул, рехи къвед, къвед, машах, шуьтруь сев, къавкъаздин тамун верч (хуьзвай асул объектрикай сад) хьтин гьайванар аваз я.

• Кьасумхуьруьнви СултӀан — лезги шаир.
• Абасрин Разим Мегьараман хва — Красноярск крайдин дараматар эцигзавайбурун союздин президент, ООО «Монолитхолдинг» идарадин председатель, Красноярск шегьердин Шегьердин советдин депутат
• Гьабибов Геннадий Абдуллагьан хва — лезги кхьираг, медицинадин илимрин кандидат.
• Жабраилов Расми Халидан хва — СССР-дин ва Урусатдин театрдинни кинодин актёр. «РСФСР-дин лайихлу артист».
• Эфендийрин Исмаил Ибрагьиман хва — 1994—2013 йисара Дагъустан Республикадин зегьметдин ва агьалийрин машгъулатдин министр

Илимрин кандидатарни докторар

Спортсменар

• Икрам Сабиран хва Алискеррин — женгинин самбо спортдин жуьредай Европадин чемпион (Кишинёв, 2012 йис).
• Къурбанрин Телман Ибрагьиман хва — дзюдо спортдин жуьредай, 100 кг заланвилин категориядин Дуьньядин призёр (3-лагьай чка, Брюссель, 2008 йис).
• Селимрин Алим Максиман хва — грекни-рим кьуршахар спортдин жуьредай, 84 кг заланвилин категориядин кьве сефердин Дуьньядин чемпион (Будапешт, 2005 йис; Стамбул, 2011 йис).
• Рамазанрин Рамазан Эдуардан хва — тамам контактдин каратэ-кёксинкдай Дуьньядин чемион (Тюмень, 2013).