Байкал

Виридалайни чӀехи тӀебии тир кьел квачир цин гьамбархана я. Ам тектоникадин финифрин нетижада арадал акъатнавайди я.

вир
Байкал
бур. Байгал далай
Морфометрия
Гьич кьакьанвал	456—457 м
Кьадарар	636 × 79,5 км
Майдан	31 722 км²
Къенен кьадар	23 615,39 км³
Къерехдин жерге	2000 км
Виридалайни чӀехи деринвал	1642 м
Юкьван деринвал	744,4 м
Гидрология
Минерализациядин тип	УьцӀуь тушир
УьцӀуьвал	0,120 ‰
Михьивал	40 м
Бассейн
Бассейн	571 000 км²
Акахьун вацӀар	Селенга, Вини Ангара, Баргузин вацӀ
Вытекающая река	Ангара
Расположение
HGЯOL
Уьлкве	Урусат
Шаблон:Геокар/Регион	Бурятия, Иркутск вилаят
Шаблон:ЮНЕСКО
Идентификаторар
ГЯР: 16010100111116200000013
Викигьамбарда авай шикилар

Вир ва адан къерехдив гвай чилер надир тир флорадинни фаунадин жуьреба-жуьревилелди тафаватлу я, гьайванрин жуьрейрикай чӀехи пай эндемар язва. Гьа мукьан агьалийрини Урусатда парабуру Байкалдиз гьуьл лугьузава.

Алай мукь

Байкал Азиядин юкьва экӀя хьанвайди я, Урусатдин Федерациядин Иркутск вилаятдини Бурятия Республикади сергьят сад ийизвай мукьа (чкада). Вацран зур паюнин шикилда аваз вир кьиблединни рагъакӀидай патай кефердинни рагъэкъечӀдай патаз 620 км-дал яргъи хьанвайди я. Адан гьяркьуьвал 24 — 79 километрин арада авайди я. Байкалдин кӀан Дуьньядин океандин дережадилай 1167 метр агъуз я, амма адан ятарин гуьзгуь — 456 метр виниз я.

Байкалдин цин чинин майдан — 31 772 (островар квачиз), яни, месэла, Бельгияни Нидерландар хьтин уьлквейрин майдандиз барабар я. Гуьзгуьдин майдандал гьалтайла дуьньядин виридалайни ири вирерикай Байкал иридлагьай мукь кьунвайди я.

Къерехдин цӀарцӀин яргъивал — 2100 км я.

Вири суван цӀиргъери ва кӀунтӀарин арада авай чухурда мукь кьунвайди я. Вирен рагъакӀидай къерех рагар-чархар авайди ва кьвал квайди, амма рагъэкъечӀдай къерехдин рельеф адалай пара алгъайди я (чка-чкадилай сувар са шумуд цӀуд километририз кьерелай къакъатзава).

Деринвилер

Цин кьадар

Байкал цин кьадар лап зурбади я — 23 615,39 км³, яни вири дуьньядин кьел квачир цин кьадардикай (123 агъзур км³) 19 % кьван я. Дуьньяда авай вири вирерин арада цин кьадардал гьалтайла Байкалди кьведлагьай мукь кьунвайди я, ам анжах Каспи гьуьлелай агъуз язва, амма эхиримжидан ятар уьцӀуьбур я. Байкалда авай цин кьадар Кеферпатан Америкадин вири ЧӀехи вирерин (Вини вир, Мичиган, Гурон, Эри, Онтарио) умуми кьадардилай чӀехиди я, гьакӀни ам 25 сеферда Ладога вирелай чӀехиди я.

Акахьзавай ва авахьзавай ятар

И. Д. Черскийдан ахтармишунрин малуматралди (XIX виш йис), Байкалдиз 336 вацӀни булах акахьзавай тир, амма гьа гьисабдик анжах гьамишан авахьунар квай тир. Абурулай гъейри и месэладикай мад цӀийи малуматар авач, амма бязи вахтара 544 ва 1123 кьадар гъизва (абур гьамишан авахьунар гьисабунин нетижада ваъ, вацӀарни булахар чара хьунар гьисабунин нетижада гъизва). ГьакӀни, са бязи алимрин фикирдалди, эхиримжи XIX виш йисуз йисалай гатӀумна инсанрин кӀвалахунин ва климат дегишунин нетижада 150 Байкалдик акахьзавай авахьун квахьна..

Байкалдик акахьзавай виридалайни чӀехи вацӀар ибур я: Селенга, Вини Ангара, Баргузин, Турка, Снежная, Кичера, Тыя, Голоустная, Бугульдейка. Байкалдикай хкатзавай кьилди са Ангара вацӀ я.

Островарни зуростровар

Байкалдал 27 остров ава (Ушкан островар, Ольхон, Ярки и другие). Ольхон остров абурукай виридалайни чӀехиди я (адан яргъивал — 71 км, гьяркьуьвал — 2 км я, адан саки вирен юкьва, рагъакӀидай патан къерехдин патав мукь кьунвайди я, адан чилин майдан — 729 км², маса малуматралди — 700 км²).

Виридалайни ири зуростров — Святой Нос я.

Байкалдин антропологиядинни медениятдин тарих (йисаркхьин)

ТӀварцӀин этимология

Вирен тӀварцӀин этимология дуьздиз чирнавач. «Байкал» топонимдин этимологиядин виридалайни чкӀанвай версияр ибур я:

• байырку (байегу, байирку, баюрку) халкьдинни уьлкведин тӀварцӀикай;

• чеб бурят тир бай («акъвазун») ва гал («цӀай») гафарикай (легендадиз килигна, Байкал вулкандин мукьал (чкадал) арадал акъатна);)

• вич бурят тир («гуж авай акъвазнавай яд») лугьуникай;

• вич бурят тир байхаа («тӀебии тир») гафуникай;

• вич бурят тир («бул цӀай») лугьуникай;

• чеб якут тир баай («бул, девлетлу» ва кюёл «вир») гафарикай;

• вич якут тир байхал, байгъал «гьуьл», «чӀехи, дерин яд»;

• вич араб тир Бахр-ал-Бака («пара стӀалар гъизвай гьуьл», «акьалтӀай кичӀевал гъизвай гьуьл») лугьуникай;

• вич бурят тир «Байгаал-далай» («гьуьл хьтин лап гегьенш, пара яд авай мукь (чка)», гьакӀнидалай гафуниз «и кьил, а кьил авачир, алем хьтин чӀехи, лап кьилин, лап вини» ава) лугьуникай;.

• вич юкагир тир вайгуол («йици къерехдал вегьезвай кӀарасар») гафуникай;

Вирекай рахадайла садлагьай урусрин чилер ахъадайбуру эвенкрин «Ламу» («гьуьл») тӀвар ишлемишзавай тир. XVII-лагьай виш йисан кьведлагьай паюнилай гатӀумна урусар бурятрин арада адет хьанвай Байгал тӀварцӀел элячӀна. Амма абуру ам чпин чӀалав кьадайвал туькӀуьрна: бурятриз хас тир «г» урусриз вердиш тир «к»-диз дегишарна, адан нетижада алай чӀаван тӀвар туькӀуьрнава. Китайдин картайрал ва шикил лугьунрал вирез «Байхэ» — «Кеферпатан гьуьл» лагьана; Снежная вацӀуз — «Удулхэ» («Пара балугъ авай вацӀ»); Лена вацӀуз — «Зулхэ» (эхиримжи кьвед и топонимрин бурят тӀварарив кьазва).

Байкалдин кьетӀен чӀехи илимар, сиягьатхъанарни кхьирагар

• Протопоп Аввакум
• Леонид Иванан хва БородинШаблон:Нет АИ
• Глеб Юриян хва Верещагин
• Леонтий Андрианан хва Гагемейстер
• Григорий Иванан хва Галазий
• Иоганн Готлиб Георги
• Виктор Александран хва Годлевский
• Фёдор Алексеян хва Головин
• Виталий Чеславдин хва Дорогостайский
• Бенедикт Иванан хва Дыбовский
• Фёдор Кириллан хва Дриженко
• Михаил Михаилан хва Кожов
• Александр Василиян хва Колчак
• Леонид Григориян хва Колотило
• Евгений Алексеян хва Коряков
• Михаил Карлан хва Кюхельбекер
• Борис Филиппан хва Лут
• Даниэль Готлиб Мессершмидт
• Валентин Григориян хва Распутин
• Савва Лукич Рагузинский-Владиславич
• Семён Ульянан хва Ремезов
• Виктор Петран хва Семерной
• Фёдор Иванан хва Соймонов
• Николай Гавриладин хва Спафарий
• Виктор Владимиран хва Туровцев
• Владимир Абраман хва Фиалков
• Иван Дементиян хва Черский
• Антон Павелан хва Чехов
• Павел Павелан хва Шерстянкин
• Владимир Иванан хва Штейнгейль