Багъдад

2011-лагьай йисан малуматрив кьурвал, шегьерда тахминан 7 216 040 кас яшамишзава (и къалурзавай лишандал гьалтайла Араб Дуьньяда вири шегьеррикай Багъдад кьведлагьайди я (Каирдин кьулухъ), РагъакӀидайпатан Азияда вири шегьеррикай Багъдадди кьведлагьай чка кьунва (Тегьрандин кьулухъ)). Агьалияр сиягьдиз къачун тухуз гьазурзавай гьакиматдин делилриз килигна, уьлкведин агьалийрин кьадар 35 миллиондал кьван агакьна, кьилин шегьердин — 9 миллиондал кьван.

Кьилин шегьер Багъдад араб بغداد курд بەخد Уьлкве ИракИрак Мухафаза БагъдадБагъдад Координатар HGЯOL Мэр Сабир аль-Исави Бине кьунва 762 йисуз Майдан 204,2 км² Юкьван кьакьанвал 34 м Официал чӀал араб чӀал, курд чӀал Агьалияр ▲ 6 050 000  кас (2011) Къалинвал 25 751 кас/км² Агломерация 6 500 000 Миллетар арабар, курдар Чпи-чпиз гузвай тӀвар багъдадви, багъдадвияр Сятдин чӀул UTC+3, гатуз UTC+4 Официал сайт http://www.baghdad.gov.iq/ Багъдад Викискладда

Шегьер — Иракдин сиясатдин, экономикадинни медениятдин юкь я. Багъдадда гьакимат, вири юкьван гьукуматдинни диндин идараяр, пара дипломатиядин векилвилин идараяр ава. Шегьер — улакьдин метлеб авай тӀвал я. Шегьерда пара университетар, вини дережадин чирвилерин идараяр, театрар, музеярни архитектурадин имаратар ава.

Шегьер Тигр вацӀун къерехрал ала. 8-лагьай виш йисуз шегьердин диб эцигна, адакай Аббасид Халифатдин кьилин шегьер хьана. Куьруь чӀаван къене Багъдаддикай Исламдин Дуьньядин зурба метлеб квай медениятдин, экономикадин, интеллектуал юкь хьана. ГьакӀни шегьер са шумуд кӀвенкӀве авай илимрин университетрин кӀвал тир (мисал патал, ЧӀехи акьулдин кӀвал). Вири и факторри Багъдаддиз «Чирвилерин юкьван» тӀвар (репутация) арадал гъана.

Юкьван виш йисарин къене Багъдад дуьньяда виридалайни чӀехи шегьер хьиз гьисабзавай тир, адан агьалияр 1,2 млн кас тир. Са археологрин фикирралди, Багдад садлагьай шегьер тир инсанрин кьадар са миллиондив агакьнавай.

1258-лагьай йисуз монголри шегьер зурбадаказ чукӀурунин нетижада ам яргъи чӀаван агъуз аватуниз гьахьна. Са шумуд кьиникь гъидай эпидемиядин ва са шумуд империядик акатунин гъиляй шегьердин гьалар мадни усал хьана. Анжах 1938-лагьай йисуз Ирак аслу тушир гьукумат хьиз кьабулунин кьулухъ (виликра Британиядин Месопотамия) Багъдадди къвез-къвез араб мединиятдин юкь я лагьай машгъурвал арадал хкана.

2003-лагьай йисан АСШ-динни абурун галкӀахъанрин Иракдиз гужалди гьахьунин ва ахпагьан 2011-лагьай йисан фундукӀ вацрал кьван давам хьанвай Иракдин дяведин гъиляй алай чӀавуз шегьердин инфратуькӀуьруьнар зурбадаказ чӀур хьанва. Эхиримжи йисарин къене шегьер мукьвал-мукьвал къарагъунархъанрин гьужумрик акатзава.

2012-лагьай йисан гьалдиз килигна, Багъдад дуьньяда виридалайни мугьман кӀан тийир мукьарин (чкайрин) гьисабдик кутуна, Mercer-ди туькӀуьрнавай сиягьда уьмуьр гьалунин еридал гьалтайла Багъдад 221 виридалайни чӀехи шегьердин арада эхиримжи чка кьунва.

Шегьердин тӀвар арадал атунин са шумуд версия ава. «Баград» лугьудай тӀвар чи эрадилай вилик кӀуьдлагьай виш йисан ассириядин кӀунакхьинин (клинопись) кхьинра ва Навуходоносор пачагьдин муьгьуьрдивди къейд авунвай вавилондин табличкайрал тӀвар кьунва (чи эрадилай вилик VI-лагьай виш йис).

Абу Джафар аль-Мансур халифди Багъдад тӀвар алай яшамишдай чкадин диб эцигайдалай кьулухъ адан мана-метлеб зурбадаказ хкаж хьана. Халифди Мадинат аль-Салаам тӀвар хкянва, араб чӀалай — «баришугъвилин шегьер». Ам официал тӀвар тир, атӀузвай монетайрал суьрет чӀугвазвай тир ва маса официал мурад-метлебдихъ агакьун патал кӀвалахарзавай тир, амма агьалийрин чӀехи пай цӀуру тӀвар кӀвалахарзамай тир. XI-лагьай виш йисав «Багъдад» вири дуьньядиз чидай мегаполисдин саки сад тир тӀвар хьана.

Шегьердин тӀвар арадал атунин виридалайни гьяркьуьдаказ чкӀанвай версия — юкьван фарс чӀалай bhaga — «Аллагь» ва dād — «гайи» гафарикай, яни «Аллагьдин гецӀи» тахьайтӀа «Аллагьди гайиди» хьиз таржума жезва. Ам, вичел атайла, дегь чӀаван фарс чӀалани геле гьатна чир жезва. Идалай тӀимил чкӀанвай версияди лугьузва — гаф bāgh — «урук» ва dād — «гайи» гафарин сад-садав кьуруникай (фарс чӀалай «гецӀи авунвай урук» тахьайтӀа «гайи урук» хьиз тарджума жезвай) арадал атанва.

АСШ-ри тухузвай дяведин гьерекатар жедалди (2003 йис) Багъдадда 5,1 млн-адалай пара кас яшамишзавай тир. Амма агьалийрин пай кьиникьин ва гьакӀни багъдадвияр маса шегьерризни уьлквейриз куьч хьунин гъиляй шегьервийрин кьадар хейлин тӀимил хьана, алай чӀавуз дуьз малуматар авач. Виридалайни чӀехи миллет арабар я, абурал 75% гьалтзава, гьакӀни шегьерда курдар, туьрквер, ассириявияр, эрменияр, чувудар ва маса миллетрин векилар яшамишзава. Араб чӀал гьукуматдинди я, адалай гъейри зурбаз гегьенш тирди курд чӀал я, адаз официал статус гана. Мусурманрал (шиитрални суьннитрал) дин авай ксарикай 90%-далай пара гьалтзава, шегьерда христианарни чувудар ава.

•   Амман, Иордания (1989)
•   Бейрут, Ливан
•   Дубай, САЭ
•   Каир, Египет
•   Саскатун, Канада