Америкадин Садхьанвай Штатар: Төньяк Америкада урнашкан дәүләт

Америкадин Садхьанвай Штатар United States of America
[[{{{тӀвар-род}}} пайдах|Пайдах]] [[{{{тӀвар-род}}} герб|Герб]] Гимн: [[{{{тӀвар-род}}} гимн|АСШ гимн]]
Кьилин шегьер:	Вашингтон
Шегьерар:	Нью-Йорк, Лос-Анджелес, Чикаго, Хьюстон, Филадельфия, Финикс, Сан-Антонио, Сан-Диего, Даллас
Аслутуширвал:	4 мара 1776 (ЧӀехибританиядилай)
ЧӀал:	инглис
Идара авунин тегьер:	Президентдин республика
Кьил:	Жозеф Байден
Майдан:	9 518 900 км² (4-лагьай)
· Цин кьадар %:	6,76
Агьалияр:	313 232 044 кас (3-лагьай)
· Агьалийрин чуькьуьнвал:	32 кас/км²
Пул:	АСШдин доллар
КъВБ:	14256 млрд. $ (1-лагьай)
· АСКА КъВБ:	46 381 $
ИПВИ:	0,91 (4-лагьай)
Домен:	.us, .mil, .gov
Телефондин код:	+1
Сятдин чӀул:	-10, -9, -8, -7, -6, -5

Чилин кьадар — 9,5 млн км² я (дуьньяда 4-лагьай чкадал ала). Агьалийрин кьадар — 320 млн кас я (2013 йисан къимет, дуьньяда 3-лагьай чкадал ала). Кьилин шегьер — Вашингтон я.

Садхьанвай Штатар кефер патай Канададихъ галаз ва кьибле патай — Мексикадихъ галаз са сергьятра ава, гьакӀни Урусатдихъ галаз гьуьлуьн сергьятар ава. Адан къерехар рагъэкъечӀдай патай Атлантик океанди, рагъакӀидай патай — Лас океанди, кефер патай — Кеферпатан МуркӀарин океанди кьунвайди я.

Америка — федератив садвал я ва 50 штатрикай ва Колумбия федерал округдикай ибарат я. Идалайни гъейри, Вест-Индияда авай Виргин островар, Пуэрто-Рико, РагъэкъечӀдайпатан Самоа, Гуам ва Океаниядин пара кьадарда островар Америкадиз талукь я.

Конституциядин жигьетдай Америкадиз официал чӀал авач. Агьалидин чӀехи пай инглис чӀалал рахазва лугьуз и чӀал гьукуматда де-факто официал чӀал хьиз физва. Этнографиядин жигьетдай Садхьанвай Штатар виридалайни цӀару ва жуьреба-жуьре культура авай гьукуматрикай сад я. Авай гьалар чара-чара уьлквейрай ва континентрай Америкадиз чӀехи масштабра физвай миграциядин нетижада арадал атанва. Пулунин тек — АСШдин доллар я. АСШдин агьалийриз американвияр лугьузвайди я, адет тирвал Садхьанвай Штатрин тӀварцӀин альтернатива хьиз Америка тӀваруникай менфят къачузвайди я.

Америка — федератив конституциядин республика я. Ихтиярар федератив регьбервилин ва штатрин регьбервилин арада чара жезва. 50 штатдикай гьардав чпин конституция, гьукуматдин органрин ва идара авунин система гва. Кьилиз акъуддай, законар акъуддай ва дувандин гьакимвилерин патай Президентди, АСШдин Конгрессди ва Лап Кьилин Дуванди векилвал ийизвайди я.

Америкадин Садхьанвай Штатар 1776 йисуз тешкил хьана, чпин аслу туширвиликай малумат ганвай цӀипуд британиядин колония сад хьайила. Аслу туширвал патал дяве 1783 йисал кьван давамарзавай тир, женг колонистрин гъалибвилелди акьалтӀ хьана. 1787 йисуз АСШдин Конституция кьабул хьана, 1791 йисуз — Ихтийрикай Билль, ада гьукуматдин регьбервилин гражданрин патахъай ихтиярар метлеблудаказ сергьятра эцигнава. 1860 йисарра лукӀар авай кьибледин ва промышленность авай кефердин штатрин арада авай аксивили кьуд йисан гражданвилин дяведик кьил кутунай. Кефер патан штатрин гъалибвили АСШдин виринра лукӀвал тухун къадагъа гъана. ГьакӀни кефер патан штатрин гъалибвили уьлкведиз садвал хкана (кьибледин штатар Конференциядиз сад хьайила, АСШдилай аслу туширвиликай малумат гана).

Гила дуьньяда АСШдин экономикадив виридалайни кьакьан КъВПдин дережа гва (16,7 трлн доллар 2013-лагьай йисуз, вири дуьньядин КъВпдикай 23 % ава, маса къачунин алакьун глобал паритетдикай 19%-дилай пара ава). Гьар инсандал акъатзавай къазанжидин кьадардал гьалтайла Америка Дуьньяда 7-лагьайди я.

АСШ — Садхьанвай Миллетрин Тешкилатдин ва Кеферпатан Атлантикадин Альансдин диб эцигай гьукумат я, СМТдин Хата авачирвилин Советда абурув гьамишан чка гва.

АСШдив къудратар авай яракьламишнавай къуватар гва, гьабурун арада дуьньяда виридалайни чӀехи гьуьлуьн дяведин къуватарни. Чилел абуруз виридалайни чӀехи, вири сад-садал гьалчна, «хвехуьнин» потенциал ава.

Планетадал виридалайни чӀехи экономикадин, политикадин, культурадин ва дяведин таъсир гваз, АСШ кьилди сад тир акьалтӀай гьукумат хьиз гьисабзава.

1507 йисуз германиядин картаяр кхьидайди Мартин Вальдземюллерди дуьньядин карта туькӀуьрна. РагъакӀидайпатан зурэлкъверда авай чилериз ада садлагьай сеферда «Америка» (America) гана, флоренциядин сифте жугъурайди ва картаяр кхьидайди Америго Веспуччидин гьуьрметдай. 1776-лагьай йисуз виликан британиядин колоностри АСШдин аслу туширвилин декларацияда садлагьай сеферда уьлкведин гилан тӀвар кардик кутуна — «unanimous Declaration of the thirteen united States of America». Са арадлай United States of America тӀвар — Америкадин Садхьанвай Штатар — 1776-лагьай йисуз официал рекьелди кьабулна II Америкадин Континентал Конгрессда кьабул хьанва (1775-лагьай йисан 7-лагьай кьамугдиз кьабулнавай «Садхьанвай колонияр» тӀварцӀин чкадал). 1778-лагьай йисан франциядинни америкадин икьрарра Кеферпатан Америкадин Садхьанвай Штатар (United States of North America) кӀвалахарзава.

Са арадлай тӀварцӀин куьруьн къайдани, гила мукьвал-мукьвал кардик кутадай, арадал акъатна: United States (Садхьанвай Штатар). И тӀварни адалай куьруь къайда — Штатар (States) — Континентал конгрессдин протоколра кардик кутазвай тир. «U.S.» аббревиатура Джордж Вашингтондин 1791-лагьай йисан чарарра гьалтзава, «U.S.A.» аббревиатура 1795-лагьай йисуз сифтени-сифте арадал акъатна.

Лезги чӀала са шумуд уьлкведин тӀвар ава: АСШ, Садхьанвай Штатар, Штатар, Америка ва мсб.

СССГ-дин статистикадин документра ва журналра Кеферпатан Америкадин Садхьанвай Штатар тӀвар гегьеншдаказ кардик кутазвай тир.

Асул макъала: АСШдин гьукуматдин пайдах
Асул макъала: АСШ миллетдин гимн
Асул макъала: АСШдин чӀехи муьгьуьр

АСШдин гьукуматдин пайдах — 13 яруни цӀиргъидалди (нубатдалди) дегиш жезвай лацу зулуникай (7 яру ва 6 лацу зул) ибарат тир парча я. Пайдахдин вини чапла пипӀе лацу вад пипӀен гъетер квай дуьз пипӀерин кьудпипӀенди ала. Гъетерин кьадарни штатрин кьадар сад хьиз я — 50.

13 зулуни 13 виликан колония къалурзава. И колонийри, 1776-лагьай йисан 4-лагьай чиледиз тухванвай Кеферпатан Америкада авай англиядин колониярин векилрин континентдин конгрессда кьабулнавай АСШдин аслу туширвилин декларациядив кьурвал, сад хьайила Америкадин Садхьанвай Штатар тещкил авуна (Вирджиния, Делавэр, Джорджия, Массачусетс, Мериленд, Нью-Гемпшир, Нью-Йорк, Нью-Джерси, Пенсильвания, Род-Айленд, Коннектикут, Кьиблепатан ва Кеферпатан Каролина).

АСШдин миллетдин гимн — «Гъетерни зулар авай пайдах» официал рекьелди 1931 лагьай йисуз кьабулнава. Гафар гимндин патал 1814-лагьай йисуз кхьенва.

Гьукуматдин герб — ахъа лувар квай лекьрен суьрет я, лекьре вичин пацара зейтунд таран бицӀи хел ва 13 хьел кьазва. Лекьрен хурал гьукуматдин пайдахдин рангар тикрарзавай щит ала. КӀуфа багъ кьазва, а багъунин винел «E pluribus unum» кхьенвайди я. Лекьрен кьилин винелай — 13 (садлагьай штатрин кьадардиз килигайвал) вад пипӀен гъед цавун ранг авай цифеда

Алай чка

АСШ Кеферпатан Америкадин юкьван пата ала. Чилин виридан кьадар — 9 826 675 км² я. Уьлкведин чил пуд паюникай ибарат я:

• континентал АСШ (ингл. Continental USA) — Канададинни Мексикадин ва Атлантикни Лас океанрин арада алай штатар, абуру 7,7 млн км² кьунвайди я;
• Аляска (ингл. Alaska) — Кеферпатан Америкадин кефердинни рагъакӀидай пата авай зуростров я, федерациядин виридалайни чӀехи штат я (1,48 млн км²);
• Гавайи — Лас океанда авай архипелаг я, АСШдай Австралиядиз зур рекьел ала, чилин кьадар вирини-вири 16 000 км² я.

Чилин кьадар

АСШ — чилин кьадардин чӀехивилел гьалтайла дуьньяда пудлагьайди тахьайтӀа кьудлагьайди я (къурамат ва гьуьлуьн мулкар кваз). Америка Урусатдинни Канададин гуьгъуьнлай ава, гьакӀни са кӀус Китайдилай алудиз тахьайтӀа адаз пудлагьай чка гуз ава. Садхьанвай Штатрин виридан чилерин майдан алцумунин тегьердилай аслу я (гьисабунин нетижаяр — 9 522 055 км², 9 629 091 км² тахьайтӀа 9 826 676 км²). ГьакӀни Китайдинни Индиядин арада авай гьуьжет алай чилер гьисабдиз къачузва. Кьилди са къураматдин чилер гьисабдиз къачуртӀа, Америкади Канададилай алудзава, АСШдин вилик кьилди са Урусатдини Китайди чка кьунва.

Тарихдин датаяр

• 1565 — испаниявийри гилан АСШ-рин чилерал европадин садлагьай яшамишдай мукьдин (чкадин) диб эцигна — Сент-Огастин шегьер;
• 1585 — Роанок колониядин диб эцигун — садлагьай агалкьун авачир Америкада британиядин колонистар ацукьриз алахъун я;
• 1607 — Кеферпатан Америкада, Джеймстаун (Вирджиния) инглисрин садлагьай гьамишан колониядин диб эцигна;
• 1609 — испаниявийри Санта-Федин диб эцигна — гилан Садхьанвай Штатрин кьиблединни рагъакӀидай пата бегьем чӀехи испаниядин колонизация гатӀум хьанва;
• 1620 — ЦӀийи Англияда — АСШ-рин тарихдин юкь — садлагьай колониядин диб эцигна, Плимут;
• 1623 — Нью-Гьемпшир колониядин диб эцигна;
• 1626 — голландиявийри ЦӀийи Амстердамдин диб эцигна — Кеферпатан Америкада авай голландиядин чилерин кьилин шегьер, гуьгъуьнлай Нью-Йорк хьайиди;
• 1630 — британиядин пуританри Массачусетсдин заливдин колониядин диб эцигна, адан кьилин шегьер — Бостон — Кеферпатан Америкада авай британиядин колонийрин виридалайни чӀехи шегьер хьанва
• 1634 — куьч хьанвай инглис католикри Мэриленд колониядин диб эцигна;
• 1636 — Массачусетсдин заливдин колониядай чукурнавай баптистри Род-Айленд колониядин диб эцигна;
• 1638 — гилан Делавэр штатдин чилерар швециявийри чпин колониядин диб эцигна. Къад йисалай кьулухъ колония Нидерландрин гъилик акатна.
• 1638 — Массачусетсдин заливдин колониядай куьч хьана атайбуру Коннектикут колониядин диб эцигна;
• 1670 — Каролина тӀвар алай британиядин колониядин диб эцигна. 1729-лагьай йисуз ам кьве колониядиз пай хьана: Кьиблепатан Каролина ва Кеферпатан Каролина;
• 1682 — Миссисипидин бассейн франк корол иеси тир чилер хьиз малум авуна;
• 1682 — Уильям Пенн квакер Пенсильвания колониядин диб эцигна. Адан садлагьай кьилин шегьер — Филадельфия — АСШ-рин аслу туширвилин патал дяве хьайила садхьанвай колонийрин кьилин шегьер ва АСШ-рин садлагьай кьилин шегьер хьана;
• 1701 — Детройт фортдин диб эцигна — ЧӀехи вирерин арада франкри тухузвай колониал экспанциядин виридалайни чӀехи акьахал (пункт);
• 1718 — франкри ЦӀийи Орлеандин диб эцигна. Ам гилан АСШ-рин чилерал франциядин экспансия вилик юзунин юкь хьана;
• 1724 — Кеферпатан Америкада авай виридалайни кьибледин британиядин колониядин диб эцигна, Джорджия;
• 1763 — франкри Сен-Луисдин диб эцигна — Миссисипидин юкьван авахьунин арада чӀехи метлеб авай акьахал (пункт);
• 1769 — испаниявийри Сан-Диегодин диб эцигна, адалай кьулухъ Вини Калифорнияда испаниядин колонизация гатӀум хьана;
• 1773-лагьай йисан 16-лагьай фундукӀ — Бостондин чай хъун — АСШ-рин аслу туширвилин патал дяведин гатӀумун;
• 1774 — Садлагьай Континентал конгресс — кефер патан америкадин колонийринни метрополиядин арада авай ахъа аксивал авун гатӀумна;
• 1775—1783 — Аслу туширвилин патал дяве, гьакӀни адаз Америкадин революция лугьузва;
• 1784 — Кадьяк островда Three Saints бухтада садлагьай урус яшамишдай чкадин диб эцигна;
• 1787-лагьай йис, 17-лагьай мара — Филадельфияда алтӀушнавай Конституциядин Конвентди АСШ-рин Конституция кьабулнава;
• 1789-лагьай йис, 25-лагьай мара — Ихтийрикай Билль кьабулнава — АСШ-рин Конституциядик кутунвай садлагьай цӀуд дуьзар хъувунар. Абуру гражданрин кьилин ихтиярни азадвилер замин кьазва.
• 1789 — АСШ-рин садлагьай президентвилин хкудунар. Джордж Вашингтон АСШ-рин садлагьай президент хьана, ада хкязавайбурун ванерикай 100 % къачуна.
• 1799 — Урусни американ компаниядин диб эцигна — Урусатди комплексдаказ Аляска кӀвалахариз гатӀумна.
• 1800 — АСШ-рин кьилин шегьер Филадельфиядай Вашингтондиз тухвана.
• 1803 — Луизианадин маса къачун — Наполеондин Франциядивай Кеферпатан Америкада авай франк чилер маса къачун, адан нетижада уьлкведин чилер кьведра чӀехи хъхьанва.
• 1804 — Новоархангельскдин диб эцигна — Урус Америкадин къвезмай кьилин шегьер.
• 1812 — Форт-Россадин диб эцигна — Америкада тухванвай урусатдин экспансиядин виридалайни кьиблепатан тӀинкӀ
• 1812—1815 — инглисни американ дяве.
• 1816—1817 — Гьавайийрал Урусатдин къаладин диб эцигна.
• 1818 — ЧӀехи Британиядихъ галаз икьрар кутӀунна. Ада АСШ-рин ва британиядик квай Миссисипи бассейнда авай чилерин арада авай сергьятар тайинарзавай тир. Икьрардин нетижада Садхьанвай Штатрик Миннесотадинни Кеферпатан Дакотадин чилерин пай акатна.
• 1819, 21 эхен — АСШ-рин 5 млн доллардай Флорида маса къачунихъай Адамс-Онис икьрар тестикьарна.
• 1820 — Миссуридин компромисс, адан куьмекдалди къанницӀуд йисан къене Кеферпатанни Кьиблепатан арада авай баланс хуьзмай тир.
• 1823 — Первое изложение Доктрины Монро как основополагающей внешнеполитической концепции США.
• 1828 — АСШ-рин Демократиядин партиядин диб эцигна.
• 1830, 28 тӀул — АСШ-рин рагъэкъечӀдайпатан къерехда яшамишзавай индианар рагъакӀидай патаз къезмай Оклахомадиз депортация авунихъай АСШ-рин конгрессди къанун кьабулнава.
• 1841 — Форт-Росса маса гун, Джон Саттердиз — АСШ-рин агьалидиз.
• 1845, 29 фундукӀ — Республика Техас штат хьиз АСШ-рихъ гилигнава.
• 1846 — ЧӀехибританиядихъ галаз кутӀуннавай икьрардив килигайвал, Орегон Территория гилигнава — гилан Садхьанвай Штатрин кефердинни рагъакӀидай пад.
• 1846—1848 — Американни мексикан дяве.
• 1846—1848 — мормонар Иллинойсдай Ютадиз куьч хьанва — АСШ-рин рагъакӀидай пата хьанвай парабурун иштираквилелди ийизвай ва виридалайни тешкил тир куьчхьунин гьерекатрий сад тирди.
• 1848—1855 — Къизилдин цӀай Калифорнияда, ада американ РагъакӀидай пата инглис чӀалал рахазавайбуруз масанай куьч хьана ацукьариз куьмек гана.
• 1853 — Гадсденан маса къачун — Садхьанвай Штатри гилан Аризонани Нью-Мексико штатрин чилерин паяр маса къачуна. Кьиблединни рагъакӀидайпатан гьукуматдин сергьят акьалтӀдай эцигун. Окончательное установление юго-западной государственной границы.
• 1854 — АСШ-рин Республикадин партиядин диб эцигна.
• 1854, 30 тӀул — америкадин Конгрессди Канзас-Небраска Акт кьабулнава. Ам кьабулунин нетижада кеферпатан фермайрин штатрин ва кьиблепатан лукӀар авай штатрин арада авай барабарвал чӀур хьанва.
• 1854—1856 — Гражданвилин дяве Канзасда, ам Гражданвилин дяведин репетиция тир.
• 1857—1858 — Мормонринни федерал гьакиматдин арада Ютада хьанвай дяве.
• 1859 — Виргинияда хьанвай лукӀвилин аксина тир Джон Браунан къарагъун.
• 1860—1861 — ЛукӀвилин штатри ГалкӀдин ибаратдикай сецессия авуна.
• 1861—1865 — Гражданвилин война.
• 1867 — Урусат Империядивай Аляска маса къачун.
• 1898 — Испаниядинни америкадин дяве, адан нетижада АСШ-ри Филиппинар, Гьавайияр, Пуэрто-Рико ва маса чилер къачуна. Куба 1959-лагьай йисуз хьанвай Кубадин инкъилабдал кьван АСШ-рин гъилик акатна.
• 1913, 23 фундукӀ — Федерал резерв системадин (ФРС) диб эцигна.

Асул макъала: АСШдин административ паюн

АСШ — федератив республика; 50 штатарни (инг. state) 1 федерал округ (District Federal) акатзава.

 

Айдахо   Айова   Алабама   Аляска   Аризона   Арканзас   Вайоминг   Вашингтон   Вермонт   Виргиния

Висконсин   Гавайи   Делавэр   Джорджия   РагъакӀидайпатан Виргиния   Иллинойс   Индиана   Калифорния   Канзас   Кентукки

Колорадо   Коннектикут   Луизиана   Массачусетс   Миннесота   Миссисипи   Миссури   Мичиган   Монтана   Мэн

Мэриленд   Небраска   Невада   Нью-Гэмпшир   Нью-Джерси   Нью-Йорк   Нью-Мексико   Огайо   Оклахома   Орегон

Пенсильвания   Род-Айленд   Кеферпатан Дакота   Кеферпатан Каролина   Теннесси   Техас   Флорида   Кьиблепатан Дакота   Кьиблепатан Каролина   Юта