Londra
Londra a l'é la capital dël Regn Unì e dl'Anghiltèra.A l'ha na popolassion ëd 7.355.400 abitant (2006), 12-14 milion s'as conta ëdcò tuta l'àrea metropolitan-a.As treuva a l'ora ëd Greenwich, visadì a Londra a l'é óndes ore dla matin cand che an Piemont a l'é mesdì. Ël climaJ'istà a Londra a son frësche: la media dle temperadure pì càude a riva apopré a 21 gré. D'invern a cala da ràir sota ij 0 gré.Le pressipitassion a Londra a resto sota ij 600 milim a l'ann; tutun a pieuv an media 10 di al mèis. La strutura urban-aL'aglomerà londinèis as dëstend arlongh apopré quìndes chilòmeter su tute doe le rive dël cors bass ëd Tamis, a anviron 60 chilòmeter da lë sboch dël fium ant ël mar dël Nòrd. Soa caraterìstica d'avèj na granda estension e na densità ëd popolassion nen tant àuta a l'é dovùa da na part a l'abondansa d'àree vërde e da l'àutra a na bassa densità d'utilisassion dij teren, dzortut ant le zòne residensiaj. An efet, la strutura dl'abità a l'ha goernà dle ca dai 2 ai 5 pian, soens con giardin privà. Ël sènter dla sità a l'é constituì da la City, sènter mondial d'atività bancarie e dle suranse, dal pòrt e dai quarté ëd West End e East End. L'evolussion demogràficaLa popolassion ëd Londra a l'era d'anviron 750.000 abitant al prinsipi dël sécol ch'a fa XVIII. Ant ël cors dël sécol a l'é aumentà ëd fasson moderà, rivand a pòch pì che 850.000 dël 1801, ann dël prim censiment. Tutun, dzortut ant ël darié ters dël sécol ch'a fa XVIII a-i é staje na mobilità motobin gròssa: an cost'época a l'é anandiasse un moviment d'imigrassion che a seghitrà ant ij sécoj apress an pràtica sensa anterussion e dont le caraterìstiche a variëran an fonsion dle situassion polìtiche e econòmiche. Dël 1780 ël 9% ëd tuti j'imigrant as compon d'irlandèis; dël 1800 la comunità ebréa a conta anviron 20.000 përson-e, la pì part originarie dl'Euròpa sentral. La gròssa chërsùa demogràfica ëd Londra a l'é stàita l'arzultà d'un process migratòri ch'a l'é mai anterompusse da l'ancamin dël sécol ch'a fa XIX e ch'a l'ha amplicà irlandèis (possà vers Londra da le famin-e antra 'l 1820 e ël 1850), ebréo, europengh continentaj, peui asiàtich. J'atività portuaj, comersiaj, andustriaj a l'han arciamà dij travajeur da la provinsa anglèisa, bele ch'a-i fussa l'atrassion concorenta dle region carbonìfere. Dël 1821 Londra e soe bariere a l'avìo 1.400.000 abitant; dël 1901 ant la granda época dl'amper britànich, a j'ero passà a pì che 6 milion, ël 15% ëd la popolassion dël Regn Unì, dont quatr milion e mes ant ël cheur ëd la sità, malgré j'epidemìe ëd colera ch'a son rivaje antra 'l 1849 e ël 1854. La chërsùa a aumenta prima dla prima guèra mondial: la Gran Londra a riva a 7.252.000 abitant dël 1911 e a 8.650.000 ant ël 1939. Apress la sconda guèra mondial, për via dij ravage dël conflit e dl'arnovament dle zòne dësblà e an relassion a la diminussion demogràfica dij grand sènter urban ocupà da j'atività fonsionaj, la popolassion ëd l'aglomerassion a l'ha ancaminà a calé. An paralel a-i é staje n'ardussion sensìbil dij pòst ëd travaj; vàire dle fonsion che la capital ëd l'amper a l'avìa a l'han përdù part ëd soa amportansa. StòriaL'antichitàParèj ëd tante àutre sità, Londra a dev soa nàssita al fium, via ëd comunicassion antra 'l nòrd e ël sud.Ël sènter comersial ëd Londinium (nòm sèltich adotà dai roman) a l'é intrà ant la stòria con ij Roman, dël 43 dGC. L'ansediament a l'ha conossù la prosperità, 'me ch'a l'é testimonià da soa estension ëd 3 chilòmeter quàder e da soe costrussion: vàire templi e na basìlica longa 150 méter. Tàcit a massion-a che dël 61 a l'era un pòst motobin frequentà dai mërcant.An col ann, ël goernador Svetòni as artira e la sità a l'é ravagià da j'armade dj'Icen guidà da l'argin-a Boadicea ch'a l'era arvirasse. Soe milissie a-j dan feu e a massacro lòn ch'a-i resta dla popolassion. L'autorità roman-a a l'é stàita peui restaurà e mantnùa për d'àutri tre sécoj e mes. La sità a l'é stàita arcostruìa, fortificà con un murajon - dont a resto vàire tòch - e a l'é stàit batì ël templi ëd Mitra, dont as peulo vëdd-se le reste davzin a Guidhall.L'amportansa ëd Londinium a l'é atestà ëdcò dal fàit che da là a partìo le prinsipaj stra roman-e ch'a lijavo a Londra le zòne pi leugne dla provinsa. L'ariv dël cristianésimËl cristianésim a l'é rivà a la fin dël III sécol. Restitù a l'é stàit nominà vësco ëd Londra al concili d'Arles dël 313. Ël tard perìod romanA l'é mach dël 368 che Londra a l'ha arseivù ël tìtol d'Augusta. Durant la tarda ocupassion roman-a, a smija ant ël IV sécol, ël murajon a l'é stàit ranforsà con dij bastion. Con ël decliné dl'amper roman, dël V sécol ij roman a bandon-o la sità, ch'a l'é restà an man a j'orde barbàriche. Ël tëssù urban roman as peul an part arconòss-se ant ël pian ëd la City. L'Età ëd mesDël 597, cand ël vësco ëd Roma, Gregòri I, a manda Agustin ëd Canterbury a mostré ël cristianésim ai pagan, Londra a l'é un sènter amportant. Dël 604 Melit a na dventa vësco e a l'é arseivù da Sebert, antlora re a Londra. Tòst a l'é batìa la prima catedral ëd San Pàul.Con la mòrt ëd Sebert dël 616 e cola ëd sò leu-tenent Etelbert ëd Kent, ij sàsson orientaj a son tornà al paganésim e ël vësco a l'é scapà. Bele che Cedd (dël 633) e Wine (dël 665) a son massionà 'me vësco e a l'han travajà për arporté ël cristianésim, a l'é stàit ant ël perìod d'Earconwald - nominà anviron dël 675 da l'arsivësco Teodòr tanme vësco dij sàsson orientaj e dla sità 'd Londra - che la fé a l'é stàita ripristinà ëd fasson ëstàbil. Al prinsipi dël sécol ch'a fa VIII la sità a l'é descrivùa da Beda tanme un basar ëd tanti pòpoj.Dël 796 j'Anglo-Sàsson a òcupo 'l pais e Londra a dventa residensa real. Alfred ël Grand a òcupa Londra dël'886 e sota 'd chiel ël comersi për mar a l'é dësvlupasse e la sità e sò pòrt a son ëdventà amportant. Ëdcò ij murajon a son ëstàit restaurà. Ant ël sécol ch'a fa X a dventa la capital dij re sàsson.Dël 994 Olaf e Sweyn a l'assedio con 94 nav, ma j'abitant a arzisto e a arposso j'anvasor. La sità a l'é peui drocà sota Sweyn dël 1013.L'indipendensa a l'é stàita artrovà sota Ethelred che, a la mòrt dë Sweyn ant ël 1014, a l'é stàit elegiù re da j'anglèis. Cand che Ethelred a l'é mòrt dël 1016, sò fieul Edmond Brass ëd Fer a l'é stàit sernù tanme re a Londra, antant che ël pais dantorn a Londra a l'ha acetà Canut, ël fieul dë Sweyn. Londra a l'é stàita torna assedià, j'abitant a l'han arpossà j'atach sucessiv, e sota Edmond a l'han torna conquistà ij teritòri anvironant.Tutun ël regn d'Edmond a l'ha durà mach set mèis e a soa mòrt l'Anghiltèra a l'ha arconossù Canut tanme sò re. Sota 'd chiel ij comersi 'd Londra a son dësvlupasse an pressa e la sità a l'ha stabilì ëd fasson përmanenta soa primassìa ant j'afé nassionaj. N'àutr perìod ëd turbulensa a l'é rivaje apress a la mòrt ëd Canut, dël 1035.Edoard I, pi tard dit ël Confëssor, a l'é stàit sernù re dël 1042 dal pòpol radunà a Londra. La conquista norman-aËl 1066 a l'é l'ann ëd la fin dij regn sàsson e dla conquista norman-a: Londra as sot-met a Gulielm ël Conquistador, duca ëd Normandìa, ant ël mèis dë dzèmber e chiel a intra a Londra e a l'é ancoronà re ël di 'd Natal. Londra a dventa capital polìtica.L'amportansa conòmica e stratégica dël leu a l'é dimostrà da l'ampressman con ël qual Gulielm ël Conquistador a arneuva la carta e ij privilege acordà an precedensa da Edoard I e a fàbrica, a est dle fortificassion roman-e agrandìe, la Tor bianca, cola che, trasformà e agrandìa durant ij regn sucessiv, a dventrà l'arnomà Tor ëd Londra. Dël 1136 un feu a dësbla la sità e soa catedral. L'arcostrussion a l'ha përmëttù ëd rampiassé almanch na part ëd le struture ëd bòsch con dle costrussion an pera e ëd doté le stra dë sternì e ëd dòire. Le corporassionA la fin dël sécol ch'a fa XII vàire colònie comersiaj a contribuisso a deje l'andi a la prosperità dla sità. An efet, a l'é ant ël sècol ch'a fa XII che a-i nasso le corporassion, ch'a rivran a esse 110 ant ël 1400. Coste-sì a l'han negossià con la coron-a na pì granda autonomìa munissipal. La pi gròssa inissiativa për ël dësvlup ëd Londra ant l'età ëd mes a l'é stàita la costrussion dël prim pont ëd pera për rampiassé le struture ëd bòsch precedente. Pero ëd Colechurch a l'ha ancaminane ij travaj dël 1186, ma a l'é mòrt durant la costrussion ëd l'euvra, ch'a l'ha pijà pi che trant'agn. Ël pont a l'é restà an fonsion fin-a al 1832, cand a l'é stàit dësblà. Dël 1192 Londra a l'ha sò prim sìndich: Henry FitzAlwin, ch'a goernërà l'ufissi fin-a a soa mòrt dël 1212. A chiel as dev ël prim Strument ëd costrussion, dont ël but a l'era la protession contra ij feu che soens a ravagiavo la sità. Dël 1215, con la Magna Carta, re Gioann Sensa Tèra a arconòss a le corporassion ëd Londra ël drit d'elege 'l sìndich, a condission che la sernia a fussa presentà al re o a sò ministr për l'aprovassion real. Dël 1381, sota Wat Tyler, a-i é staje n'arvira dij paisan; dël 1450 l'arvira ëd Jack Cade. Durant ël sécol ch'a fa XV l'andustria dij tëssù a l'ha cissà un gròss comersi d'esportassion da Londra. L'ArnassensaAnt l'época elisabetian-a Londra a l'é amponusse an sla sena antërnassional e a l'ha stabilì ëd fasson definitiva soa primassìa da la mira econòmica e polìtica an sël rest ëd l'Anghiltèra. Antra 'l 1530 e ël 1600 la popolassion a l'é triplicà, argionzend jë 75.000 abitant dël 1605, antant che 150.000 përson-e a vivìo fòra dij murajon, schivianda përparèj le rèide laj dle corporassion e anviarand dle neuve andustrie tanme la tëssiura dla seda, le vedrarìe, jë stabiliment ëd la majòlica.A l'anterior dla sinta dij murajon la pression demogràfica a l'ha provocà na lesta degradassion dla situassion dj'alògg. A l'é ëd costa época ch'a-i comparisso ij grand ospidaj, tanme San Bartromé, Crist, Bedlam, San Tomà. Ël dësvlup marìtim, l'espansion comersial e colonial a l'han avù, tra l'àutr, 'me conseguensa lë spantiament ëd j'anstalassion portuaj a Deptford, ant la prima mità dël sécol ch'a fa XVI. Da na mira urbanìstica, ël sécol ch'a fa XVI a l'ha marcà l'achit ëd lë spantiament pianificà dla sità vers òvest, apress la costrussion da part d'Enrich VIII dël palass ëd San Giaco a Westminster: tòst Westminster e la City, visadì ël sènter polìtich e col comersial, a saran anglobà sota l'istess nòm ëd Londra; la stra ch'a-j gionz, lë Strand, a dventrà la zòna residensial për ecelensa. Le lòte armàDurant l'época Tudor, Londra a l'é stàita doe vire la sena d'arvire armà contra la coron-a: dël 1554 sir Thomas Wyat a l'é arvirasse contra l'argin-a Marìa e dël 1601 ël cont d'Essex contra l'argin-a Elisabeta. Jë StuartDël 1603 në scossèis a riva an sël tròno d'Anghiltèra tanme re Giaco I. A sò séghit a-i é staje la prima gròssa migrassion ëscossèisa a Londra. Durant la guèra sivila la City a l'é butasse da la part dël parlament, contra Carl I ch'a n'avìa contrastane j'anteresse comersiaj e ij privilegi munissipaj. La pest, ël grand feu e l'arcostrussionDël 1665 na gròssa pest a l'ha frapà Londra, anandiand-se ant la bariera ëd St. Giles-in-the-Fields. A l'ha dzortut fàit dij ravage fòra dij murajon ëd la sità e a l'é stàita ciamà la pest dij pòver. Ël re Carl II e soa cort a son ëscapà da Londra ant ël mèis ëd giugn e a son mach tornà ant ël fërvé apress. Dij ministr dël re, mach ël duca d'Albemarle a l'é restà a Londra.Dle 97306 mòrt ëd l'ann 1665, 68596 a son ëstàite atribuìe a la pest. La pest a l'avìa ancor nen chità che a anviron un bòt ëd la matin ëd dumìnica 2 dë stèmber 1666 la botega d'un panaté an Pudding Lane, davzin al pont ëd Londra, a l'ha pijà feu. Le fiame as son ëspantiasse a travers le ca 'd bòsch e a l'han anandià ël grand feu ëd Londra ch'a l'ha durà quatr di.La roa për l'eva davzin al pont a l'é stàita tòst flambà an tajand parèj j'arforniment d'eva ant la zòna. Ël vent a l'ha sofià për tre di, an possand le fiame a travers la sità. Ël re a l'ha licensià ël sìndich, sir Thomas Bludworth, nen bon a pijé 'd decision, e a l'ha dàit l'autorità a Giaco, duca ëd York.Scasi mità dla sità andrinta a la sinta a brusava al màrtes ëd matin. Ant la neuit antra 'l ters e 'l quart di ël vent a l'ha molà e ël feu a l'é dëstissasse scasi daspërtut.A la fin ij quatr quint dla sità andrinta ai murajon a son andàit dësblà: ëd 13.000 ca e ëd 90 cese a-i é restaje mach pì la sën-ner. La dobia catàstrofe a l'ha rendù necessaria na lesta arcostrussion. Vàire proget a son ëstàit prontà con ël but ëd rassionalisé ël tëssù urban, dont ël pian ortogonal ëd John Evelyn e ël pian baròch ëd Christopher Wren. Gnun dij doi pian a l'é peui stàit adotà për via ëd dificoltà ëd bilansi e d'antrap técnich, giurìdich e finansiari. La neuva Londra a restrà fidela a sò pian medieval.Tutun, dël 1667 a l'é stàit emanà lë Strument d'arcostrussion, n'ansem ëd regolament urbanìstich che a antissipavo già j'arforme dël sécol ch'a fa XIX e a stabilìo, an particolar, che gnun-a stra a podèissa avèj men che ses méter ëd larghëssa, che l'autëssa dle costrussion a fussa an fonsion ëd la larghëssa dla stra e ch'as dovrèisso mach dij materiaj sgnor, tanme mon e pere.Apress ël feu Londra a l'ha avù për la prima vira n'autorità sanitaria sentral. L'euvra ëd WrenChristopher Wren a l'ha peui anandià la costrussion ëd monument armarchèivoj, ant në stil motobin përsonal, dont la neuva catedral ëd San Pàul (1675-1712). Ambelessì Wren a l'ha smonù na pien-a padronansa dël lengage clàssich, amportà për la prima vira su na scala përparèj an Gran Brëtagna.Wren a l'ha dissegnà ël pian ëd sinquantun cese, dont ij travaj a saran livrà ant ël sécol apress. La costrussion ëd des ëd coste-sì a l'ha ancaminà quatr agn apress ël feu. J'àutre soe euvre ëd pì gran amportansa a Londra a son la colòna comemorativa dël grand feu, j'ospidaj reaj ëd Chelsea e ëd Greenwich (1682-1694) e ël palass ëd Hampton Court. L'arnàssita econòmicaLa sità a l'é tòst arpijasse, dzortut mersì al posson dël dësvlup econòmich. Des agn apress ël feu le leje arlongh ël Tamis, arlevà e modernisà, a j'ero pien-e d'atività comersiaj dont ël foson a l'é a l'adoss dl'anstalassion d'anviron trantamila ugonòt fransèis ant ël quarté dë Spitalfields, davzin al pòrt. A comparisso vàire andustrie, tanme jë stabiliment ëd porslan-e ëd Fulham e ëd Lambeth, che tòst a faran concorensa a la produssion ëd Delft.L'amportansa ëd Londra tanme piassa finansiaria antërnassional a pija forma con l'artorn dla comunità ebréa, autorisà da Cromwell. La fioridura econòmica a marcrà ël dësvlup edilissi e urbanìstich ëd la sità. La borzoasìa mërcantil a preferiss fissé soa residensa ant ij quarté ossidentaj, 'me ch'a fasìa la noblëssa dai temp ëd jë Stuart, pitòst che artorné ant la City arcostruìa. Parèj a l'é anandiasse ël tramud vers òvest (ël West End) ëd la popolassion asià, lòn ch'a mnerà a la costrussion ëd gròss compless residensiaj. N'espansion pì disordinà a l'é dësrolasse ant ij quarté ovrié dl'est (l'East End). Ël Set-sentDa na mira econòmica ël sécol ch'a fa XVIII a l'é n'época d'anrichiment, ch'a coincid con l'afirmesse dla primassìa marìtima e colonial ëd la nassion britànica. Ij guadagn d'ës comersi a l'han cissà ël dësvlup dël West End. A ancamin-a l'età dl'òr dl'urbanìstica londinèisa e as realiso dij quarté pì elegant e fonsionaj. Dël 1736 l'iluminassion ëd le stra a dventa ëd përtinensa munissipal. Da na mira coltural a l'é tratasse d'un perìod fiamengh: Johnson, Boswell, Bolingbroke, Pope, Burke, Reynolds, Goldsmith, Fox e Gibbon a son ëstàite le përsonalità pì an vista ëd l'época. Dël 1784 a l'é stàit fondà The Times, che dël 1795 a stampava 4800 còpie, testimoniansa ëd lë spantiesse dla classa anstruìa e ëd la formassion ëd n'opinion pùblica anfluenta. L'età modernaL'Eut-sentDa na mira urbanìstica, durant ël sécol ch'a fa XIX l'amportansa viaman pì granda dj'atività dla finansa e dël comersi e ëd n'aministrassion ch'a travajava an sla scala ëd n'amper che as consentravo ant la City a l'han possà a fé tramudé la popolassion residenta vers le bariere: dël 1801 la City a l'avìa 127.800 abitant, contra ij 26.900 dël 1901. Ës process a l'é stàit giutà, ant la sconda mità dël sécol, da la realisassion ëd traspòrt urban e suburban. Dal 1820 al 1914 ël raj dlë spassi urbanisà ëd Londra a l'é montà da 5 a 15 chilòmeter (al di d'ancheuj a sorpassa jë 70).Dël 1861 j'andustrìe ëd Londra, scasi tute consentrà ant ël sènter dla sità e ant l'East End, a fasìo travajé 469.000 përson-e ant ij setor dl'abiliament, dla mobilia, dla stampa e dl'editorìa. Ël process d'urbanisassion ëd l'época georgian-a a l'é andàit anans durant tut ël sécol ch'a fa XIX, tutun la qualità architetònica e estética a l'ha motobin calà, dzortut ant le zòne ovriere ëd Hammersmith, Acton, West Ham, Hackney, Croydon, Wandsworth, Southwark, Lambeth, Tottenham e via fòrt. Londra dël di d'ancheuj a l'é an gran part ël prodot ëd l'época vitorian-a, sia për soa estension ëstragròssa che për la monumentalità dij sò edifissi pùblich: banche, grand magasin, teatro, edifissi munissipaj e ël parlament (1840-1865). Dnans a n'espansion urbanìstica dësmisurà e a dij problema sossiaj motobin compless, la sità a l'é stàita obligà a dotesse d'anstitussion aministrative a l'autëssa, tanme le 28 sircorscrission metropolitan-e creà dël 1889.L'aument contemporani ëd la class mesan-a a l'ha fàit calé mach motobin dasiòt ij contrast sossiaj antra West End e East End. Da na mira coltural e ideològica l'arbeuj disordinà dla metròpoli vitorian-a a l'avrà n'anfluss ansima a tuti ij camp ëd l'art e dël pensé. Ij protagonista ëd costa época a saran unànim an soa condana dla socetà e dël model urban generà da l'arvolussion andustrial. Ant ël 1888 a-i cala la peur an sle contrà 'd Whitechapel për ij crìmen ëd Jack lë Squarteur. Dël 1897 Buckingham Palace a dventa la residensa real për decision dl'argin-a Vitòria. Ël Neuv-sentAl prinsipi dël Neuv-sent un dësvlup ch'a smijava inarestàbil a l'era la caraterìstica pi voajanta dla metròpoli. Durant la prima guèra mondial, ant ël perìod ch'a va dai 31 ëd maj 1915 ai 20 ëd maj 1918, Londra a l'é stàita bërsaj ëd vàire atach aéreo. Ël perìod antra le doe guère mondiaj a l'é stàit caraterisà da lë spantiament dël sistema dij traspòrt pùblich, da la dessentralisassion andustrial (për esempi, l'anstalassion dle fàbriche dla Ford a Dagenham, ant la bariera oriental) e dal dësvlup ëd la lotisassion për efet ëd l'antërvension privà e, apress ël 1919, munissipal. Nopà, ant ël sènter dla sità as argistro pòche trasformassion, gavà la degradassion dij quarté vitorian e la costrussion ëd vàire edifissi pùblich.Dël 1939, con la sità ch'a l'era rivà a 8.650.000 abitant, an prim pian a-i era ël problema dla ristruturassion dla veja Londra e dël contròl ëd l'espansion dësmisurà ëd le bariere.  Durant la sconda guèra mondial pì che 30.000 përson-e a meuiro sota aj bombardament alman, ch'a ravagio la sità. Apress la guèra, l'arcostrussion dle grande zòne dësblà ant la City e ant l'East End a l'é vnùita a fé part ëd na vision complessiva dla region londinèisa, formolà an doi pian ëstratégich fondamentaj: ël Plan for the London region dël 1944 e ël Greater London development plan dël 1969. Antra ij pont fondamentaj ëd sa pianificassion a-i ero l'anstitussion ëd la sentura vërda, la dessentralisassion ëd l'espansion dëdlà ëd sa sentura, l'ameliorassion e l'aument ëd la disponibilità dj'alògg, la rissistemassion ëd la rej stradal urban-a për ven-e ancontra a j'esigense dle viture. Tutun la realisassion ëd costi programa a l'é stàita antrapà da dle lentësse aministrative e dle dificoltà ëd bilansi. Ant ël 1968 la sità a resta blocà për vàire mèis daj siòpero dj'ovrié. Dël 1987 un feu a la stassion ëd King's Cross a fa 30 mòrt; sòn a men-a a l'antrodussion dla dësfèisa 'd fumé ant la metropolitan-a. Ant ël 1990 as artreuvo an 300.000 an piassa Trafalgar për protesté contra la poll-tax; la conseguensa a saran le dimission dël prim ministr Margaret Thatcher. Dël 1992 doe bombe dl'IRA a s-ciòpo ant ël sénter dla sità. ArchiteturaAn soa totalità, Londra a mostra le marche ëd soa chërsùa natural e dle costrussion continue, soens sensa ch'a-i fussa na precisa pianificassion. Dël perìod dij Roman Londra a goerna bin pòch: la City a conserva apopré la forma dla sità fortificà dlë II sècol.Lë stil romànich a riva portà daj normann. A-i resta l'antich pòrti ëd San Bartromé 'l grand dël sécol ch'a fa XII ant ël quarté Smithfield; la Tor ëd Londra a l'é un dij pi complet esempi d'architetura norman-a an Euròpa. Ël gòtichLë stil gòtich a fioriss a la fin dël sécol ch'a fa XII con la costrussion ëd vàire edifissi religios prestigios. As peulo arconòssne tre perìod:
L'abassìa ëd Westminster, dont la costrussion as arfà a l'abassìa ëd Jumièges a l'é 'l sìmbol pì fiamengh dël gòtich londinèis. L'ArnassensaLë stil Tudor a l'é ilustrà dal palass ëd Hampton Court (1514).Ël classicism a l'é antrodòt ant j'ìsole britàniche da Inigo Jones e a-j da vita a lë stil Stuart: a Londra a-i na resto ëd marche ant la sala dij disné ëd Whitehall e a la Queen's House ëd Greenwich.Dòp ël grand feu dël 1666, Christopher Wren a arcostruiss la sità e a arfà an particolar la catedral ëd san Pàol, la cesa ëd San Giaco e l'ospidal ëd Greenwich. A l'é 'l trionf dël baròch mës-cià al classicism, con ëd progetista tanme John Vanbrugh e Nicholas Hawksmoor ch'a fan la cesa ëd Crist dë Spitafields e Santa Marìa Wollnoth ant la City. Ëdcò la cesa ëd San Martin aj Camp e soa biblioteca a dàito 'd costa época. Ël Set-sentDël sécol ch'a fa XVIII a fioriss l'architetura georgian-a, la pì sclinta dl'aglomerassion londinèisa.La costrussion dij quarté residensiaj as dësrola an tre fas. La prima a l'é caraterisà da la costrussion ëd piassa Hannover, anté che tòst a andran a sté ij mèmber pì anfluent dël partì Whig. Ant l'istess temp, le famije Cavendish, Harley e Grosvernor a urbaniso soe propietà, ch'a dventran residensa preferìa dij tories. Costa fas as conclud con la costrussion ëd piassa Berkeley (1739-1747). J'abitassion tìpiche dë stil georgian ch'a son realisà a son dle ca batìe an s'dij teren retangolar longh e strèit, con la fassada alinià a le ca davzin-e e ël retro articolà an scudarìe e arpar, anté ch'as riva da na stra scondaria.A parte dal 1763, ant la sconda fas ëd dësvlup, ël perìod a l'é dominà da le përsonalità rivaj ëd William Chambers e Robert Adam. Chambers a l'ha lassà tanme soa ciadeuvra ca Somerset, antra lë Strand e ël Tamis. Adam, bele che fidel ai modej clàssich, a l'ha arnovà la decorassion esterior, tanme ij pogieuj e le pilie, e a l'ha dzortut gropà sò nòm a ca Kenwood a Hampstead.Ant la tersa fas, coincidenta con la regensa dël futur Giòrs IV, as son fasse djë sfòrs grandios ëd ristruturassion, che ant j'antension dël regent a dovìo sorpassé coj ëd Paris napoleònich. L'amprèsa a l'é stàita confidà a l'architet John Nash, che dal 1812 a l'ha dissegnà un pian për doté ël West End dle larghe prospetive ch'a-j mancavo. L'idèja pì amportanta dël compless e l'é stàita la duvertura ëd na longa stra, Regent street (1817-1823), ch'a servìa ëdcò tanme sbarament sossial, blocand lë spantiament ëd Soho vers òvest e colegand ël quarté elegant ëd San Giaco al neuv quarté ëd Regent's Park, ëdcò chiel progetà da Nash. Chiel-sì a l'ha dëlcò sbossà ij proget ëd piassa Trafalgar (1830) e a l'ha anviarà ij travaj d'arcostrussion ëd Buckingham Palace. Ant l'istess perìod a-i é staje la costrussion d'edifissi pùblich prestigios dë stil neo-clàssich: la Galarìa Nassional, ël British Museum, l'università, l'arch ëd trionf ëd Hyde Park Corner. Ël perìod modernCon ël sècol ch'a fa XIX, l'arvolussion andustrial e 'l longh regn ëd l'argin-a Vitòria a s-ciòd na neuva architetura an fer e véder, ch'a cùlmina con ël Crystal Palace.  Antramentre, ël gothic revival a arpijava l'architetura dl'età ëd mes: esempi a son ël Parlament, ël Palass ëd Westminster, ël Tower Bridge e la stassion San Pancrass. Ant l'argistr neo-clàssich a-i é 'ncora la Royal Albert Hall.Dl'ancamin dël sécol ch'a fa XX a son le ca edoardian-e. Dapress dle sità-giardin ëd Hampstead, ij prim gratacej a comparisso anviron dël 1937. Dòp dij ravage dij bombardament dla sconda goèra mondial, a-i ven ël modernism. Ël Royal Festival Hall a l'é dël 1951.Për fé front a j'ondà d'imigrassion a-i nasso le sità dormitòri ant le bariere dla gran Londra: quìndes sità neuve a son edificà ant un raj ëd 50 chilòmeter dantorn la City. ConomìaA caraterisé la vita econòmica ëd Londra a son le fonsion bancarie e comersiaj, ch'a fan dla sità un dij gran sènter dla conomìa europenga e mondial. La CitySìmbol ëd j'atività finansiarie ëd Londra a l'é la City. A coincid bele con la cita zòna postà ansima a doe basse colin-e separà da la val ëd Wallbrook, anté che ij roman a l'avìo fondala. Da na mira stòrica, j'atività ëd la City a l'han ancaminà a avèj n'amportansa antërnassional con l'espansion amperial dl'Anghiltèra. Banché e finansié strangé a son ëstàit tirà a Londra da le possibilità ëd sosten-e ij tràfich vantagios e diferensià antra l'Anghiltèra e l'amper, an particolar l'atività ëd riesportassion dle mërcansie esòtiche vers l'Euròpa continental.Ant la sconda mità dël sécol ch'a fa XIX la City a l'ha viaman pijà la fisonomìa ch'a l'ha ancor al di d'ancheuj. L'amportansa dla City tanme sènter finansiari antërnassional a l'era motobin declinà apress la sconda guèra mondial, séghit a la decadensa dla conomìa anglèisa e a le restrission an sla convertibilità dla sterlin-a, ma a l'é torna chërsùa ant j'agn 1960. An efet, le grande banche merican-e, dont la legislassion ëd jë Stat Unì a antrapava l'espansion andrinta al sistema finansiari merican, a l'han trovà bon basé soa espansion, dzortut a servissi dle socetà multinassionaj, ant la City ëd Londra. La City a l'ha donca conossù un neuv perìod fiamengh, ch'a l'ha mach ralentà un pòch séghit a la crisi finansiaria antërnassional dla prima 1974. Ant le decision ëd polìtica econòmica dl'Anghiltèra, ël podèj dla City a l'era e a resta stragròss. Për esempi, as peul disse che ël manteniment a tuti ij cost dla parità antra la sterlin-a e ël dòlar fin-a al 1967 a l'é stàit amponù da la City che, an general, a l'é sempe stàita për na polìtica conòmica liberista. Ël pòrtA l'ancamin dël sécol ch'a fa XX, Londra a l'era ël prim pòrt mondial. Dël 1909 ël pòrt a l'é stàit butà sota na giurisdission ùnica e sentral, la Port of London Authority.Ël primà a l'é stàit peui përdù dzortut për via dël dësvlup dël tràfich petrolié, ch'a l'ha na gròssa ancidensa an sël moviment marìtim. An Gran Brëtagna l'amportassion dël petròli as dësrola an dij pòrt ëspecialisà. SpòrtEchip ëd fótbal ëd Londra a son ël Chelsea e ël West Ham. AministrassionLondra a l'é compòsta da 13 sircoscrission aministrative. Ël sìndich a l'é Sadiq Khan (dal 2016). Leu d'anteresseSit diciarà patrimòni dl'UNESCO
Monument
MuséA Londra a-i son pì che sent musé, dont la pì part as vìsito a gràtis.
Parch e giardin
A pòrto sò nòm
Anliure esterne
| ||||||||||||||||||||||||
.svg){kind=small}
.svg)
This article uses material from the Wikipedia Piemontèis article Londra, which is released under the Creative Commons Attribution-ShareAlike 3.0 license ("CC BY-SA 3.0"); additional terms may apply (view authors). Ël contnù a resta disponìbil sota CC BY-SA 4.0 gavà ch'a sia marcà an n'àutra manera. Images, videos and audio are available under their respective licenses.
®Wikipedia is a registered trademark of the Wiki Foundation, Inc. Wiki Piemontèis (DUHOCTRUNGQUOC.VN) is an independent company and has no affiliation with Wiki Foundation.