Pakasaritaan: Panagadal kadagiti napalabas a paspasamak

Daytoy a termino ket mangiraman ti kosmiko, heolohiko, ken pakasaritaan ti organiko, ngem kankanayon a maibagbaga ti kayatna a sawen ti pakasaritaan ti nagtagitaoan. Dagiti eskolar nga agsursurat ti pakasaritaan ket tinawtawagan a kas dagiti historiador.

Ti pakasaritaan ket mabalin pay a mangitudo ti akademiko a disiplina a daytoy ket agus-usar ti naratibo tapno mangkita ken mangusig ti panagsasaruno dagiti napalabas a paspasamak, ken padasenna a kitaen dagiti tabas ken gapuanan ken nagbanagan a panagikeddeng kadagitoy.

Dagiti historiador ket sagpaminsanda a sinupsuppiatan ti kasasaad ti pakasaritaan ken ti serbina babaen ti pannakitungtungan ti panagadal ti disiplina a kas ti kabukbukodanna a gibus ken ti pamay-an ti panangited ti "perspektibo" kadagiti agdama a parikut.

Dagiti sarita a sapasap iti naisangsangayan a kultura, ngem saan a nasuportaran babaen dagiti akinruar a taudan (a kas dagiti sarsarita a maipanggep kenni Ari Arturo) ket kadawyanda a naidasig a kas kultural a tawidan wenno dagiti sarsarita, gapu ta dagitoy ket saanda a suportaran ti "desinteresado a panagsukimat" a nasken iti disiplina ti pakasaritaan. Dagitipasamak nga adda sakbay ti naisursurat a rehistro ket naipanpanunotan a kas dagiti kaskbayan a pakasaritaan.

Ni Herodoto, ti maika-5 a siglo B.C. a Griego a historiador ket isu ti naipanpanunotan a kas ti "ama ti pakasaritaan", ken, mairaman ti kontemporariona a ni Tucidides, ket nangtulongda a nangporma kadagiti pundasion para iti moderno a panagadal ti pakasritaan ti nagtagitaon. Dagiti impluensiada ket timmulong a nagparang-ay kadagiti nadumaduma a kita ti panangipatarus ti kasasaad ti pakasaritaan a nagbalbaliw kadagiti napalpalabas a siglo ken agtultuloy nga agbalbaliw tatta nga aldaw. Ti moderno a panagadal ti pakasaritaan ket adu ti pannakasakupna, ken mangiraman ti panagadal kadagiti naisangsangayan a rehion ken ti panagadal kadagiti topiko wenno tematiko nga elemento ti naipakasaritaan a panagsuksukimat. Kankanayon a ti pakasaritaan ket naisursuro a kas paset ti kangrunaan ken sekondario nga edukasion, ken ti akademiko a panagadal ti pakasaritaan ket maysa a nangruna a disiplina kadagiti Unibersidad a panagad-adal.

 

Ti naggapuan manipud iti *weid- "ammo" wenno "kitaen" ket naikeddeng manipud "iti naaramid manen nga etimon ti wid-tor ["ti maysa a makaammo"] (a maipada iti Ingles ti wit) ti supiho a sero-grado a porma ti PIE a ramut*weid- 'kitaen' ken maikabagian pay ti Griego a eidénai, ti pannakaammo".

Ti Taga-ugma a Griego a ἱστορία (hístōr) ket kayatna sawen ti "panagsukimat","pannakaamo manipud iti panagsukimat", wenno "hustisia". Iti daytoy a kapanunotan a ni Aristoteles ket inusarna ti balikas iti bukodna a Περὶ Τὰ Ζῷα Ἱστορίαι (Perì Tà Zôa Ηistoríai "Dagiti Panagsukimat kadagiti Ayup"). Ti nagtaudan abalikas ti ἵστωρ ket nasapa a naikeddeng kadagiti Homeriko a Kankanta, Heraklito, dagiti sapata nga Ateniense epebo, ken iti Boiotiko a naisursurat (iti legado a kapanunotan, iti "hustisia" wenno "saksi", wenno ti kapadpadana).

Ti balikas a naikabil iti Pagsasao nga Ingles idi 1390 nga adda ti kayatna a sawen ti "pannakaibagian kadagiti pasamak, sarita". Iti Tengnga nga Ingles, ti sapasap a kayatna sawen idi ket "sarita". Ti pannakaiparit ti iti kayatna sawen ti "rehistro kadagiti napalabas a pasamak" ket nagtaud idi naladaw a maika-15 a siglo. Daytoy ket adda pay laeng idi ti Griego a kapanunotan a ni Francis Bacon ket inus-usarna ti termino idi naladaw a maika-16 a siglo, idi nagsurat ti maipanggep ti "Masna a Pakasaritaan". Para iti kaniana, ti historia ket isu idi ti "ti pannakaammo kadagiti banag a naikeddeng babaen ti limbang ket panawen", ti kita ti pannakaammo a naited babaen ti lagip (bayat a ti siensia ket naited idi babaen ti rason, ken ti daniw ket naited idi babaen ti pantasia).

Iti maysa a panagiyebkas ti lingguistika a sintetiko a maisuppiat ti analitiko/mangisinsina a dikotomia, ti Ingles a kasla iti Insik (史 vs. 诌) ket mangibagbaga tattan ti sabali a balbalikas para iti pakasaritaan ti nagtagitaoan ken ti sapasap a panagisarsarita. Iti moderno nga Aleman, Pranses, ken kaaduan kadagiti Hermaniko ken Romanse a pagsasao, a dagitoy ket nakedngan a sintetiko ken kaaduan a nabalbaliwan ti unina, ti isu met laeng a balikas ket inususar pay laeng a kayatna a sawen ti "pakasaritaan" ken "sarita".

Ti pangilasin a naipakasaritaan ket naikeddeng manipud idi 1661, ken ti historiko ket manipud idi 1669.

Ti historiador iti kapanunotan a kas ti "agsuksukimat ti pakasaritaan" ket naikeddeng manipud idi 1531. Kadagiti amin a pagsasao ti Europa, ti substantibo a "pakasaritaan" ket maus-usar pay laeng a kayatna a sawen ti "ania kadi ti napasamak kadagiti tao", ken "ti eskolar a panagadal ti napasamakd", ti naududi a kapanunotan ket sagpaminsan a nailaslasin iti dakkel a letra, a kas iti "Pakasaritaan", wenno ti balikas a historiograpo.

 

Dagiti historiador ket nangisursuratda iti kontesto iti bukodda a panawen, ken adda dagiti panagikeddeng kadagiti agdama nga agturturay a kapanunotan no kasano ti mangipatarus ti napalabas, ken sagpaminsanda a nagsursurat tapno makaited kadagiti adal para iti bukodda a kagimongan. Kadagiti balikas ni Benedetto Croce, "Amin a pakasaritaan ket kontemporario a pakasaritaan". Ti pakasaritaan nakedngan babaen ti pannakaporma iti maysa nga 'agpayso a diskurso iti napalabas' babaen ti panagpataud iti salaysay ken dagiti panagusig kadagiti napalabas a pasamak a mainaig ti kaputotan ti nagtagitaoan. Ti moderno a displina iti pakasaritaan ket naidaton iti naipatakderan a panagpataud iti daytoy a diskurso.