Twrci

Pwnc yr erthygl hon yw'r wlad ar lan ddwyreiniol y Môr Canoldir. Gweler Twrci (aderyn) am wybodaeth ar yr aderyn.

Cyn 1922 yr oedd y wlad yn gartref i Ymerodraeth yr Otomaniaid. Mae Twrci wedi'i lleoli rhwng y Môr Du a Môr y Canoldir. Y gwledydd cyfagos yw Georgia, Armenia, Aserbaijan ac Iran i'r dwyrain, Irac a Syria i'r de a Gwlad Groeg a Bwlgaria i'r gorllewin. Poblogaeth Twrci, yn ôl y cyfrfiad diwethaf oedd 85,372,377 (31 Rhagfyr 2023). Ankara yw prifddinas y wlad.

Twrci

Türkiye Cumhuriyeti
Arwyddair	Yurtta sulh, cihanda sulh
Math	Gwlad
Prifddinas	Ankara
Poblogaeth	85,372,377
Sefydlwyd	29 Hydref 1923 (most precise value)
Anthem	İstiklâl Marşı
Pennaeth llywodraeth	Recep Tayyip Erdoğan
Cylchfa amser	UTC+03:00, Europe/Istanbul, Asia/Istanbul
Iaith/Ieithoedd   swyddogol	Tyrceg
Daearyddiaeth
Rhan o'r canlynol	Balcanau, De-orllewin Asia, Y Dwyrain Canol, Mediterranean Basin, Black Sea Basin, Ewrasia
Gwlad	Twrci
Arwynebedd	783,562 km²
Gerllaw	Y Môr Canoldir, Y Môr Du, Môr Aegeaidd, Môr y Lefant
Yn ffinio gyda	Gwlad Groeg, Bwlgaria, Syria, Irac, Armenia, Iran, Georgia, Aserbaijan, Y Cynghrair Arabaidd, yr Undeb Ewropeaidd
Cyfesurynnau	39°N 36°E
Gwleidyddiaeth
Corff gweithredol	Cabined Twrci
Corff deddfwriaethol	Cynulliad Cenedlaethol Mawr Twrci
Swydd pennaeth   y wladwriaeth	Arlywydd Twrci
Pennaeth y wladwriaeth	Recep Tayyip Erdoğan
Swydd pennaeth   y Llywodraeth	Arlywydd Twrci
Pennaeth y Llywodraeth	Recep Tayyip Erdoğan
Ariannol
Cyfanswm CMC (GDP)	$819,034 million, $905,988 million
Arian	Lira Twrcaidd
Canran y diwaith	9 ±1 canran
Cyfartaledd plant	2.07
Mynegai Datblygiad Dynol	0.838
Ffeiliau perthnasol ar Comin
[golygwch ar Wicidata]

Roedd yr ardal a adnabyddir fel Twrci heddiw yn un o ranbarthau cynharafa mwyaf sefydlog y byd, wedi cartrefu safleoedd Oes Newydd y Cerrig (Neolithig) pwysig fel Göbekli Tepe, ac roedd gwareiddiadau hynafol fel yr Hattiaid, pobloedd Anatolaidd eraill a Groegiaid Mycenaeaidd yn byw ynddo. Goresgynnodd Alecsander Fawr yr ardal, cyfnod a ystyrir fel dechrau'r cyfnod Helenistaidd, mae'r rhan fwyaf o'r rhanbarthau hynafol yn Nhwrci fodern o'r diwylliant hwn, a oedd yn parhau yn ystod y cyfnod Bysantaidd. Dechreuodd y Twrciaid Seljuk fudo yn yr 11g, a bu Sultaniaeth Rum yn rheoli Anatolia tan oresgyniad y Mongol ym 1243, pan holltodd yn nifer o dywysogaethau Twrcaidd bychan.

Mae Twrci yn bwer rhanbarthol ac yn wlad sydd newydd ei diwydiannu, gyda lleoliad strategol geopolitaidd. Disgrifir ei heconomi fel un sy'n dod i'r amlwg ac sy'n arwain twf, a hi yw'r ugeinfed fwyaf yn y byd yn ôl CMC enwol, a'r 11fed mwyaf gan PPP. Mae'n aelod siarter o'r Cenhedloedd Unedig, yn aelod cynnar o NATO, yr IMF, a Banc y Byd, ac yn aelod sefydlol o'r OECD, OSCE, BSEC, OIC, a'r G20. Ar ôl dod yn un o aelodau cynnar Cyngor Ewrop ym 1950, daeth Twrci yn aelod cyswllt o'r EEC ym 1963, ymunodd ag Undeb Tollau'r UE ym 1995, a dechrau trafodaethau derbyn gyda'r Undeb Ewropeaidd yn 2005.

 

Mae Twrci yn wlad drawsgyfandirol sy'n pontio De-ddwyrain Ewrop a Gorllewin Asia, gyda Thwrci Asiaidd yn cynnwys 97 y cant o diriogaeth y wlad, ac wedi'i wahanu oddi wrth Dwrci Ewropeaidd gan y Bosphorus, Môr Marmara, a'r Dardanelles. Dim ond 3 y cant o diriogaeth y wlad yw Twrci Ewropeaidd. Mae Twrci'n cwmpasu ardal o 783,562 cilometr sgwâr (302,535 mi sg), Mae'r wlad wedi'i hamgylchynu gan foroedd ar dair ochr: y Môr Aegeaidd i'r gorllewin, y Môr Du i'r gogledd a Môr y Canoldir i'r de. Mae Twrci hefyd yn cynnwys Môr Marmara yn y gogledd-orllewin.

Rhennir Twrci yn saith rhanbarth daearyddol: Marmara, Aegean, Môr Du, Anatolia Canolog, Dwyrain Anatolia, De-ddwyrain Anatolia a rhanbarth Môr y Canoldir. Mae tir anwastad gogledd Anatolia sy'n rhedeg ar hyd y Môr Du yn debyg i wregys hir, cul. Mae'r rhanbarth hwn yn cynnwys oddeutu un rhan o chwech o gyfanswm arwynebedd tir Twrci. Fel tuedd gyffredinol, mae'r llwyfandir Anatolian mewndirol yn dod yn fwyfwy garw wrth iddo fynd i'r dwyrain.

 

Bioamrywiaeth

Mae ecosystem a chynefinoedd anghyffredin Twrci wedi cynhyrchu cryn amrywiaeth o rywogaethau. Anatolia yw mamwlad llawer o blanhigion sydd wedi cael eu tyfu ar gyfer bwyd ers dyfodiad amaethyddiaeth, ac mae cyndeidiau gwyllt llawer o blanhigion sydd bellach yn darparu bwyd ar gyfer y ddynoliaeth yn dal i dyfu yn Nhwrci. Credir bod ffawna Twrci hyd yn oed yn fwy nag amrywiaeth ei fflora. Mae nifer y rhywogaethau anifeiliaid yn Ewrop gyfan oddeutu 60,000, tra yn Nhwrci mae dros 80,000 (dros 100,000 yn cyfrif yr isrywogaeth).

Ceir 40 parc cenedlaethol, 189 parc natur, 31 ardal gwarchod natur, 80 ardal amddiffyn bywyd gwyllt a 109 heneb natur yn Nhwrci fel Parc Cenedlaethol Hanesyddol Penrhyn Gallipoli, Parc Cenedlaethol Mynydd Nemrut, Parc Cenedlaethol Hynafol Troy, Parc Natur Ölüdeniz a Pharc Natur Polonezköy. Yn yr 21g mae bygythiadau i fioamrywiaeth yn cynnwys tiroedd yn troi'n anialwch oherwydd newid hinsawdd yn Nhwrci.

Mae'r llewpard Anatolian i'w gael o hyd mewn niferoedd bach iawn yn rhanbarthau gogledd-ddwyreiniol a de-ddwyreiniol Twrci. Mae'r lyncs Ewrasiaidd a'r gath wyllt Ewropeaidd i'w cael ar hyn o bryd yng nghoedwigoedd Twrci. Roedd y teigr Caspia, sydd bellach wedi diflannu, yn byw yn rhanbarthau mwyaf dwyreiniol Twrci tan hanner olaf yr 20g.

Hinsawdd

 

Mae gan ardaloedd arfordirol Twrci sy'n ffinio â Moroedd Aegean a Môr y Canoldir hinsawdd dymherus Môr y Canoldir, gyda hafau poeth, sych a gaeafau ysgafn i oer, gwlyb. Mae'r ardaloedd arfordirol sy'n ffinio â'r Môr Du yn cael hinsawdd dymherus gefnforol gyda hafau gwlyb cynnes a gaeafau cŵl-oer a gwlyb. Arfordir Môr Du Twrci sy'n derbyn y swm mwyaf o wlybaniaeth a dyma'r unig ranbarth o Dwrci sy'n derbyn dyodiad uchel trwy gydol y flwyddyn. Mae rhan ddwyreiniol yr arfordir hwnnw yn derbyn cyfartaledd o 2,200 mm (87 modfedd) yn flynyddol sef y dyodiad uchaf yn y wlad. Mewn cymhariaeth, mae'r ardal yng Nghymru sy'n derbyn y cyfartaledd uchaf o law mewn blwyddyn (y Grib Goch) yn derbyn 4,473 mm (176 modfedd).

Mae'r ardaloedd arfordirol ffinio â'r Môr Marmara, sy'n cysylltu Môr Aegean a'r Môr Du, yn cael hinsawdd trosiannol rhwng hinsawdd dymherus y Canoldir a hinsawdd gefnforol dymherus gyda hafau cynnes i boeth, cymedrol sych a gaeafau gwlyb, oer. Disgyna'r eira ar ardaloedd arfordirol Môr Marmara a'r Môr Du bron bob gaeaf, ond fel rheol mae'n dadmer ychydig ddyddiau. Fodd bynnag, mae eira'n brin yn ardaloedd arfordirol Môr Aegean ac yn brin iawn yn ardaloedd arfordirol Môr y Canoldir.

Mae Twrci yn ymestyn ar draws dau gyfandir. Yn Asia y mae'r darn mwyaf, Anatolia, syn ffurfio tua 97% o arwynebedd y wlad (tua 760.000 km²). Y 3% arall yw'r rhan sydd yn Ewrop, dwyrain Thracia (23.623 km²).

Mynyddoedd uchaf Twrci

• Mynydd Ararat (Büyük Ağrı Dağı) – 5.137 m
• Buzul Dağı – 4.135 m
• Süphan Dağı – 4.058 m
• Ararat Lleiaf (Küçük Ağrı Dağı) – 3.896 m
• Kaçkar Dağı – 3.932 m
• Erciyes Dağı – 3.891 m

Afonydd pwysicaf

• Kızılırmak – 1.355 km
• Ewffrates
• Sakarya
• Murat a Karasu, sy'n uno i ffrifio'r Ewffrates
• Dicle (Tigris)

Llynnoedd

• Van Gölü – 3.713 km²
• Tuz Gölü – 1.500 km² (Salzsee)
• Beyşehir Gölü – 656 km²
• Eğridir Gölü – 468 km²
• Akşehir Gölü – 353 km²
• İznik Gölü – 298 km²

Ynysoedd

• Gökçeada – 279 km²
• Marmara Adası – 117 km²
• Bozcaada – 36 km²
• Uzunada – 25 km²
• Alibey – 23 km²

Demograffeg

 

Yn ôl System Cofnodi Poblogaeth Seiliedig ar Gyfeiriadau Twrci, poblogaeth y wlad oedd 74.7 miliwn o bobl yn 2011, bron i dri chwarter ohonynt yn byw mewn trefi a dinasoedd. Yn ôl amcangyfrif 2011, mae'r boblogaeth yn cynyddu 1.35% bob blwyddyn. Dwysedd poblogaeth cyfartalog y wlad yw tua 97 o bobl fesul km². Mae pobl o fewn y grŵp oedran 15-64 yn cyfrif am 67.4% o gyfanswm y boblogaeth ac mae'r grŵp oedran 0-14 yn cyfateb i 25.3%; tra bod henoed 65 oed neu'n hŷn yn cyfrif am 7.3%.

Mae Erthygl 66 o Gyfansoddiad Twrci yn diffinio "Twrc" fel "unrhyw un sy'n rhwym i wladwriaeth Twrci trwy ddinasyddiaeth"; felly, mae'r defnydd cyfreithiol o'r term "Twrceg" fel dinesydd Twrci'n wahanol i'r diffiniad ethnig. Fodd bynnag, mae tua 70 i 80 y cant o ddinasyddion y wlad yn Dwrciaid ethnig. Amcangyfrifir bod o leiaf 47 o grwpiau ethnig yn cael eu cynrychioli yn Nhwrci. Nid oes data dibynadwy ar gymysgedd ethnig y boblogaeth ar gael, oherwydd nid yw ffigurau cyfrifiad Twrci yn cynnwys ystadegau ar ethnigrwydd.

Prif erthygl: Hanes Twrci

Mae gan Dwrci hanes hir a chyfoethog iawn. Mae'r wlad a elwir Twrci heddiw wedi gweld sawl cenedl ac ymerodraeth yn ei meddiannu neu yn ei phreswylio.

 

Yn y mileniau cyn Crist bu'n gartref i ymerodraeth yr Hitiaid. Ceir tystiolaeth bod rhai o lwythi'r Celtiaid wedi treulio amser yn Asia Leiaf hefyd. Yna daeth y Groegiaid i wladychu ardaloedd eang ar arfordiroedd y Môr Canoldir, Môr Aegea a'r Môr Du. O blith y dinasoedd enwog a sefydlwyd ganddynt gellid enwi Caergystennin, Caerdroea, Effesus, Pergamon a Halicarnassus.

Rheolwyd y wlad gan yr Ymerodraeth Bersiaidd am gyfnod yn ystod y rhyfela a gwrthdaro rhwng Persia a gwladwriaethau annibynnol Gwlad Groeg, dan arweinyddiaeth Athen. Gwelwyd Alecsander Fawr yn teithio trwyddi ar ei ffordd i orchfygu Babilon, Tyrus, y Lefant ac Asia. O'r 2g CC ymlaen daeth yn raddol i feddiant y Rhufeiniaid a chreuwyd talaith Asia ganddynt ac ychwanegwyd at gyfoeth ac ysblander yr hen ddinasoedd Groegaidd.

Am fil o flynyddoedd bron bu'r Ymerodraeth Fysantaidd yn dwyn mantell Rhufain yn Asia Leiaf a'r Dwyrain Canol ond ildio tir fu ei hanes; yn gyntaf rhag Persia, wedyn yr Arabiaid Mwslemaidd ac yn olaf y Tyrciaid eu hunain. Yn y diwedd dim ond Caergystennin ei hun oedd yn aros, er gwaethaf (neu efallai oherwydd) sawl Croesgad aneffeithiol o Ewrop.

Gan ddechrau ar ddiwedd y 13g, unodd yr Otomaniaid y tywysogaethau a goresgyn y Balcanau, a chynyddodd y broses o Dwrceiddio Anatolia yn ystod y cyfnod Otomanaidd. Ar ôl i Mehmed II orchfygu Caergystennin (bellach 'Istanbul') ym 1453, parhaodd yr ehangu Otomanaidd o dan Selim I. Yn ystod teyrnasiad Suleiman y Godidog (neu Swleiman I), daeth yr Ymerodraeth Otomanaidd yn bwer byd -eang. Cwympodd Caergystennin yn y flwyddyn 1453; trobwynt mawr yn hanes y Gorllewin a'r Dwyrain fel ei gilydd. O hynny ymlaen am dros bedair canrif roedd Constantinople yn brifddinas Ymerodraeth yr Otomaniaid a ymestynnai o'r ffin ag Iran yn y dwyrain i ganolbarth Ewrop a pyrth Budapest a Vienna yn y gorllewin, ac o lannau'r Môr Du yn y gogledd i arfordir Gogledd Affrica.

 

O ddiwedd y 18g ymlaen, dirywiodd pŵer yr ymerodraeth gyda cholli tiriogaethau'n raddol. Dechreuodd Mahmud II gyfnod o foderneiddio ar ddechrau'r 19g. Cyfyngodd Chwyldro'r Twrc Ifanc yn 1908 awdurdod y Swltan ac adfer Senedd yr Otomaniaid ar ôl ataliad o 30 mlynedd, a chafwyd cyfnod aml-bleidiol. Rhoddodd coup d'état 1913 y wlad dan reolaeth y Tri Pashas, a oedd wrth y llyw yn ystod y Rhyfel Byd Cyntaf, fel rhan o'r Pwerau Canolog (neu'r 'Ymerodraeth Ganolog) ym 1914. Yn ystod y rhyfel, cyflawnodd llywodraeth yr Otomaniaid hil-laddiad yn erbyn yr Armeniaid, yr Assyriaidd a'r Groegiaid Pontig. Ar ôl cael ei threchu yn y rhyfel, rhannwyd yr Ymerodraeth Otomanaidd. Diddymwyd y Swltaniaeth ar 1 Tachwedd 1922, llofnodwyd Cytundeb Lausanne ar 24 Gorffennaf 1923 a chyhoeddwyd Gweriniaeth ar 29 Hydref 1923. Gyda'r diwygiadau a gychwynnwyd gan arlywydd cyntaf y wlad, Mustafa Kemal Atatürk, daeth Twrci yn weriniaeth seciwlar, unedol a seneddol. Chwaraeodd ran amlwg yn Rhyfel Corea ac ymunodd â NATO ym 1952. Dioddefodd y wlad sawl coup milwrol yn hanner olaf yr 20g. Yna, cafwyd twf economaidd cryfach a sefydlogrwydd gwleidyddol. Disodlwyd y weriniaeth seneddol â system arlywyddol gan refferendwm yn 2017. Ers hynny, mae system lywodraethol newydd Twrci o dan yr arlywydd Recep Tayyip Erdoğan a'i blaid, yr AKP, wedi cael ei disgrifio'n aml fel un Islamaidd ac awdurdodol.

Yn sgil y Rhyfel Byd Cyntaf, pan ochrodd Twrci â'r Almaen, cafwyd chwyldro yn Nhwrci a sefydlwyd gweriniaeth seciwlar gan Atatürk, "Tad y Twrci fodern". Symleiddiwyd yr iaith a throes y wlad ei golygon tua'r gorllewin. Erbyn heddiw mae Twrci yn aelod o NATO ac yn gobeithio ymuno a'r Undeb Ewropeaidd fel aelod llawn ohoni.

Twrceg yw prif iaith y wlad a siaredir gan bawb, ond yn y dwyrain ceir nifer o siaradwyr Cwrdeg a rhyw faint o siaradwyr Arabeg yn y de-ddwyrain yn ogystal.

Ieithoedd

Yr iaith swyddogol yw Twrceg, un o'r ieithoedd Tyrcig. Fe'i siaredir gan 85.54% o'r boblogaeth fel iaith gyntaf. 11.97% o'r boblogaeth yn siarad tafodiaith Cwrdeg Kurmanji fel eu mamiaith. Arabeg a Zaza yw mamiaith 2.39% o'r boblogaeth. Siaredir Megleno-Rwmaneg hefyd.

Ymhlith yr ieithoedd sydd mewn perygl yn Nhwrci mae Abaza, Abkhaz, Adyghe, Groeg Cappadocian, Gagauz, Hértevin, Homshetsma, Kabard-Cherkes, Ladino (Judesmo), Laz, Mlahso, Groeg Pontic, Romani, Suret, Turoyo, Ubykh, ac Armenieg Gorllewinol.

 

Mae Twrci yn wlad sydd newydd ei diwydiannu, gydag economi incwm canolig-uwch, a'r ugeinfed fwyaf yn y byd yn ôl CMC enwol, a'r 11fed gan Paredd gallu prynu (PPP). Yn ôl amcangyfrifon Banc y Byd, roedd CMC y pen Twrci gan PPP yn 2021 yn $32,278, ac roedd tua 11.7% o Dwrciaid mewn perygl o dlodi ariannol neu dlodi-cymdeithasol yn 2019. Roedd diweithdra yn Nhwrci yn 13.6% yn 2019, a chododd y boblogaeth dosbarth canol yn Nhwrci o 18% i 41% rhwng 1993 a 2010 yn ôl Banc y Byd. Mae cronfeydd tramor y wlad yn werth $51 biliwn. Arweiniodd Undeb Tollau’r UE-Twrci ym 1995 at ryddfrydoli cyfraddau tariff yn helaeth, ac mae bellach yn ffurfio un o golofnau pwysicaf polisi masnach dramor Twrci.

Mae'r diwydiant modurol yn Nhwrci yn sylweddol, gan gynhyrchu dros 1.3 miliwn o gerbydau yn 2015, gan eu rhestru fel y 14eg cynhyrchydd cerbydau mwyaf yn y byd. Ceir iardiau llongau eitha modern, lle caiff tanceri cemegol ac olew eu cynhyrchu. Mae brandiau Twrcaidd fel Beko a Vestel ymhlith y cynhyrchwyr electroneg ac offer cartref mwyaf yn Ewrop, ac maent yn buddsoddi swm sylweddol o arian ar gyfer ymchwil a datblygu mewn technolegau newydd sy'n gysylltiedig â'r meysydd hyn.

 

Sector allweddol eraill o fewn economi Twrci yw bancio, adeiladu, offer cartref, electroneg, tecstilau, mireinio olew, cynhyrchion petrocemegol, bwyd, mwyngloddio, haearn a dur, a diwydiant peiriannau.  Fodd bynnag, mae amaethyddiaeth yn dal i gyflogi 25% o'r gweithlu.

Twristiaeth

 

Mae twristiaeth yn Nhwrci wedi cynyddu bron bob blwyddyn yn yr 21g, ac mae'n rhan bwysig o'r economi. Twrci yw un o ddeg cyrchfan orau'r byd o ran nifer y twristiaid, gyda'r ganran uchaf o ymwelwyr tramor yn cyrraedd o Ewrop; yn arbennig yr Almaen a Rwsia yn ystod y blynyddoedd diwethaf. Yn 2019, roedd Twrci yn chweched yn y byd o ran nifer y twristiaid rhyngwladol a oedd yn cyrraedd, gyda 51.2 miliwn o dwristiaid tramor yn ymweld â'r wlad. Mae gan Dwrci 19 o Safleoedd Treftadaeth y Byd UNESCO, ac 84 o Safleoedd Treftadaeth y Byd ar y rhestr safleoedd bregus.

Iechyd

 

Mae'r Weinyddiaeth Iechyd wedi rhedeg system gofal iechyd cyhoeddus gyffredinol er 2003. Fe'i gelwir yn Yswiriant Iechyd Cyffredinol (Genel Sağlık Sigortası), mae'n cael ei ariannu gan ordaliad treth ar gyflogwyr, a oedd yn y 2020au tua 5%. Mae cyllid y sector cyhoeddus oddeutu 75.2% o wariant ar iechyd. Er gwaethaf y gofal iechyd cyffredinol, cyfanswm y gwariant ar iechyd fel cyfran o CMC yn 2018 oedd yr isaf ymhlith gwledydd yr OECD ar 6.3% o CMC, o'i gymharu â chyfartaledd yr OECD o 9.3%.

Y disgwyliad oes ar gyfartaledd yw 78.6 mlynedd (75.9 ar gyfer dynion ac 81.3 ar gyfer menywod), o'i gymharu â chyfartaledd yr UE o 81 mlynedd. Mae gan Dwrci un o'r cyfraddau gordewdra uchaf yn y byd, gyda bron i draean (29.5%) o'i phoblogaeth oedolion â gwerth mynegai màs y corff (BMI) sy'n 30 neu'n uwch. Mae llygredd aer yn Nhwrci yn un o brif achosion marwolaethau cynnar.

Mae yna lawer o ysbytai preifat yn y wlad, ac mae hi'n elwa o dwristiaeth feddygol yn ystod y blynyddoedd diwethaf. Daeth incwm twristiaeth iechydo dros $1B i Dwrci yn 2019. Ceir tua 60% o'r incwm o lawdriniaethau plastig a derbyniodd gyfanswm o 662,087 o dwristiaid wasanaeth yn y wlad yn yr un flwyddyn.

 

Mae gan Dwrci ddiwylliant amrywiol iawn sy'n gyfuniad o wahanol elfennau o'r Tyrcig, Anatolian, Otomanaidd (a oedd ei hun yn barhad o ddiwylliannau Greco-Rufeinig ac Islamaidd) a diwylliant a thraddodiadau'r Gorllewin, a ddechreuodd gyda Gorllewinoli'r Ymerodraeth Otomanaidd. ac sy'n dal i barhau heddiw. Dechreuodd y gymysgedd hon o ganlyniad i gyfarfyddiad y Twrciaid a'u diwylliant â diwylliant y bobloedd a oedd yn eu llwybr yn ystod eu hymfudiad o Ganol Asia i'r Gorllewin. Mae diwylliant Twrcaidd yn ymdrech i fod yn wladwriaeth Orllewinol "fodern", tra'n parhau i gynnal gwerthoedd crefyddol a hanesyddol traddodiadol.

Y celfyddydau gweledol

Datblygodd paentio Twrcaidd yn weithredol gan ddechrau o ganol y 19g. Trefnwyd y gwersi paentio cyntaf yn yr hyn sydd bellach yn Brifysgol Dechnegol Istanbul (yr Ysgol Peirianneg Filwrol Imperial ar y pryd) ym 1793, at ddibenion technegol yn bennaf.

Ar ddiwedd y 19g, roedd ffigwr dynol yn cael ei sefydlu fel astudiaeth o fewn paentio Twrcaidd, yn enwedig gydag Osman Hamdi Bey (1842–1910). Ymddangosodd Argraffiadaeth (Impressionism) yn nes ymlaen gyda Halil Pasha (c.1857–1939). Arlunwyr Twrcaidd pwysig eraill yn y 19g yw Ferik İbrahim Paşa (1815-1891), Osman Nuri Paşa (c.1839-1906), Şeker Ahmet Paşa (1841-1907), a Hoca Ali Riza (1864–1939).

Ymhlith y cerflunwyr Twrcaidd o fri rhyngwladol yn yr 20fed ganrif mae Ali Hadi Bara, Zühtü Müridoğlu, İlhan Koman, Kuzgun Acar ac Ali Teoman Germaner .

Ffurfiau nodedig o fewn celfyddyd Twrcaidd traddodiadol yw gwehyddu Carpedi a thapestri, gyda'u gwreiddiau yn y cyfnod cyn-Islamaidd. Yn ystod ei hanes hir, mae celf a chrefft gwehyddu carpedi a thapestrïau yn Nhwrci wedi integreiddio nifer o draddodiadau diwylliannol. Ar wahân i'r patrymau dylunio Tyrcig sy'n gyffredin, gellir canfod olion patrymau Persia a Bysantaidd hefyd. Mae tebygrwydd hefyd gyda'r patrymau a ddefnyddir mewn dyluniadau carpedi Armenaidd, Cawcasaidd a Chwrdaidd. Dylanwadodd dyfodiad Islam yng Nghanol Asia a datblygiad celf Islamaidd hefyd ar batrymau Tyrcig yn y cyfnod canoloesol. Mae hanes y dyluniadau, y motiffau a'r addurniadau a ddefnyddir mewn carpedi a thapestrïau Twrcaidd felly'n adlewyrchu hanes gwleidyddol ac ethnig y Twrciaid ac amrywiaeth ddiwylliannol Anatolia.

Bwyd

 

Treftadaeth bwyd Otomanaidd yw bwyd Twrcaidd i raddau helaeth. Ym mlynyddoedd cynnar y Weriniaeth, cyhoeddwyd ychydig o astudiaethau am seigiau Anatolaidd rhanbarthol ond nid oedd bwyd yn rhan helaeth o astudiaethau gwerin Twrcaidd tan yr 1980au, pan anogodd y diwydiant twristiaeth newydd wladwriaeth Twrci i noddi dau symposia bwyd. Roedd y papurau a gyflwynwyd yn y symposia yn cyflwyno hanes bwyd Twrcaidd ar "gontinwwm hanesyddol" a oedd yn dyddio'n ôl i darddiad Tyrcig yng Nghanol Asia ac yn parhau trwy'r cyfnodau Seljuk ac Otomanaidd.

Roedd bwyd Twrcaidd wedi'i hen sefydlu erbyn canol y 1400au, sef dechrau teyrnasiad chwe chan mlynedd yr Ymerodraeth Otomanaidd. Daeth saladau iogwrt, pysgod mewn olew olewydd, siarbet a llysiau wedi'u stwffio a'u lapio yn eitha cyffredin. Defnyddiodd yr ymerodraeth ei llwybrau tir a dŵr i fewnforio cynhwysion egsotig o bob cwr o'r byd. Erbyn diwedd yr 16g, roedd gan y llys Otomanaidd dros 1,400 o gogyddion yn byw yn y llys, ac yn pasio deddfau yn rheoleiddio ffresni bwyd. Ers cwymp yr ymerodraeth yn y Rhyfel Byd Cyntaf (1914–1918) a sefydlu Gweriniaeth Twrci ym 1923, mae bwyd tramor fel saws hollandaise Ffrengig a bwyd cyflym y Gorllewin hefyd wedi gwneud eu ffordd i mewn i ddeiet modern Twrci.

 

Sefydliadau cyhoeddus

• Gwasg a Gwybodaeth Archifwyd 2009-04-02 yn y Peiriant Wayback.
• Sefydliad Ystadegau Twrci Archifwyd 2009-02-21 yn y Peiriant Wayback.
• Banc Canolog Twrci Archifwyd 2008-12-18 yn y Peiriant Wayback.
• Trysorlys Twrci Archifwyd 2008-05-13 yn y Peiriant Wayback.
• Gwasanaethau Diogelwch Archifwyd 2006-08-23 yn y Peiriant Wayback.
• Swyddfa Cynllunio'r Wladwriaeth Archifwyd 2008-12-20 yn y Peiriant Wayback.
• Cyngor Ymchwil Dechnolegol a Gwyddonol Twrci Archifwyd 2007-02-12 yn y Peiriant Wayback.

Proffeiliau

• BBC - proffeil Twrci
• Ffeithlyfr y CIA Archifwyd 2016-05-27 yn y Peiriant Wayback.
• Economist.com - Twrci
• Ystadegau ac economi

• Asia Leiaf
• Rhestr mynyddoedd Twrci

 

Chwiliwch am twrci
yn Wiciadur.