Рускія

Адносіцца да славянскай моўнай сям'і, усходнеславянскай моўнай групы (разам з беларусамі і украінцамі). Рускія з'яўляюцца найбольш шматлікім народам у Еўропе і адным з найбуйнейшых у свеце.

Рускія
Саманазва	Русские
Усяго: Каля 133 млн. (2014):
Расія: 111 016 896 (перапіс 2010 г.) Украіна: 8 334 141 (перапіс 2001 г.): Данецкая вобласць: 1 844 399 Аўтаномная Рэспубліка Крым: 1 180 400 Луганская вобласць: 991 825 Харкаўская вобласць: 742 000 Днепрапятроўская вобласць: 627 531 Адэская вобласць: 508 500 Запарожская вобласць: 476 748 Кіеў: 337 300 Севастопаль: 269 953 Мікалаеўская вобласць: 177 500 Херсонская вобласць: 165 200 Сумская вобласць: 121 700 Палтаўская вобласць: 117 100 Кіеўская вобласць: 109 300 Казахстан: 3 685 009 (ацэнка 2014 г.): Усходне-Казахстанская вобласць: 529 286 Карагандзінская вобласць: 512 769 Алматы: 447 259 Кастанайская вобласць: 371 019 Алмацінская вобласць: 301 713 Паўночна-Казахстанская вобласць: 287 562 Паўладарская вобласць: 280 447 Акмалінская вобласць: 253 458 Паўднёва-Казахстанская вобласць: 132 393 Астана: 132 103 Заходне-Казахстанская вобласць: 130 767 Жамбылская вобласць: 116 632 ЗША: 3 163 084 (ацэнка 2009 г.): Штат Нью-Ёрк: 505 113 Штат Каліфорнія: 449 763 Штат Фларыда: 249 229 Штат Пенсільванія: 213 855 Штат Нью-Джэрсі: 197 126 Штат Ілінойс: 140 254 Штат Масачусетс: 122 724 Беларусь: 785 084 (перапіс 2009 г.): Мінск: 184 070 Віцебская вобласць: 124 958 Гомельская вобласць: 111 085 Мінская вобласць: 101 579 Узбекістан: 593 000 (ацэнка 2012 г.): Ташкент: 440 000 (ацэнка 2009 г.) Латвія: 531 324 (ацэнка 2013 г.): Рыга: 249 282 Даўгаўпілс: 45 061 Ліепая: 22 268 Юрмала: 17 258 Елгава: 15 810 Рэзэкнэ: 13 875 Канада: 500 600 (перапіс 2006 г.): Правінцыя Антарыа: 167 365 Правінцыя Брытанская Калумбія: 114 105 Правінцыя Альберта: 92 020 Правінцыя Манітоба: 45 625 Правінцыя Квебек: 40 155 Правінцыя Саскачэван: 35 050 Кыргызстан: 381 562 (ацэнка 2012 г.): Бішкек: 192 080 (перапіс 2009 г.) Чуйская вобласць: 167 135 (перапіс 2009 г.) Эстонія: 332 816 (ацэнка 2014 г.): Павет Хар’ю: 179 355 Павет Іда-Віру: 108 537 Малдова: 201 218 (перапіс 2004 г.): Кішынёў: 99 149 Бельцы: 24 546 Кагульскі раён: 7702 Гагаузія: 5941 Едзінецкі раён: 5083 Літва: 171 100 (ацэнка 2012 г.): Вільнюскі павет: 83 281 Клайпедскі павет: 35 265 Каўнаскі павет: 19 784 Уцінскі павет: 18 905 Прыднястроўе: 154 900 (ацэнка 2012 г.)  Туркменістан: 100 000 (ацэнка 2001 г.)  Бразілія: 137 000  Азербайджан: 119 300 (перапіс 2009 г.): Баку: 108 525  Вялікабрытанія: 75 500 (ацэнка 2012 г.)  Грузія: 67 671 (перапіс 2002 г.): Тбілісі: 32 580 Аджарыя: 9 073  Аўстралія: 67 055 (перапіс 2006 г.)  Куба: 50 200 (перапіс 2002 г.)  Францыя: 37 949 (2007 г.)  Таджыкістан: 34 838 (перапіс 2010 г.)  Фінляндыя: 26 909 (ацэнка 2008 г.)  Румынія: 23 487 (2011 г.)  Кітай: 15 609 (перапіс 2000 г.)  Польшча: 13 000 (перапіс 2011 г.)  Арменія: 11 911 (перапіс 2011 г.)  Балгарыя: 9 978 (перапіс 2011 г.)
Этнічныя мовы	Руская
Традыцыйныя рэлігіі (канфесіі)	Хрысціянства (праваслаўе, у тым ліку стараабрадства)
Расавы тып	Еўрапеоідная раса
Геаграфічна-моўная група	Усходнія славяне
Блізкія этнасы	Беларусы, украінцы і іншыя славяне
Субэтнасы	Russian sub-ethnic and ethnographic groups[d] Сямейскія
Этна-моўная супольнасць	Славяне

Рускія з'яўляюцца асноўным насельніцтвам Расіі (каля 80 %). Таксама рускія складаюць значную частку насельніцтва ў іншых краінах і іх рэгіёнах: у Беларусі 8 %, у Казахстане 25,9 %, у Латвіі 26,9 %, ва Украіне 17,3 % (у Крыму 58,3 %, у г. Севастопалі 71,6 %), у няпрызнаным Прыднястроўі 28 %, у Эстоніі 25,7 %, у павеце Іда-Віру 70,8 %, у г. Нарва 96 %, у г. Талін 36,6 %.

 

Вялікія абшчыны рускіх існуюць у больш далёкіх краінах — ЗША, Германіі, Бразіліі, Францыі, Аўстраліі, Фінляндыі — эмігранты розных хваль.

Па асаблівасцях мовы і побыту рускія дзеляцца, па прапанаванай А. А. Шахматавым, А. І. Сабалеўскім і пазней прынятай шматлікімі, у прыватнасці савецкімі, даследчыкамі (Б. М. Ляпуноў, Ф. Філіп і інш.) схеме, на дзве або тры вялікія дыялектныя групы: паўночная окаючая і паўднёвая акаючая з прамежкавым говарам Масквы. Мяжа паміж першымі двума праходзіць па лініі Пскоў—Цвер—Масква—Ніжні Ноўгарад.

Шэраг даследчыкаў (Д. Н. Ушакоў, Д. К. Зяленін і інш.) вылучалі дзве першыя групы як асобныя вялікарускія народнасці (паўночная і паўднёвая, назвы штучныя, саманазва і самаідэнтыфікацыя незалежна ад дыялекту — рускія), паміж якімі развілася яшчэ і трэцяя (сярэдневялікаруская) — з культурным і палітычным цэнтрам — Масквой, на падставе якой адбываецца ўніфікацыя мовы і ўсёй культуры. У цяперашні час у сувязі з развіццём школьнай адукацыі і сродкаў масавай камунікацыі адрознення ў дыялектах моцна паменшыліся. Бытавымі і моўнымі асаблівасцямі сярод рускіх адрозніваецца яшчэ шэраг меншых этнаграфічных груп: казакі, паморы, рускавусцінцы, затундраныя сяляне, камчадалы, малакане, ліпаване і інш.

Рускі — субстантываны прыметнік; стар.-рус. русскыи утвораны ад больш ранняга этноніма ўсходніх славян — русь (гэтым жа словам звалася і ўсходнеславянская дзяржава, часам пераважна — Кіеўская зямля ў процівагу Наўгародскай і Уладзіміра-Суздальскай^{[крыніца?]}). У візантыйскіх крыніцах, апроч асновы з -u- (russ-), прадстаўленая і аснова з -o- — Rhos, R(h)osia, адкуль у канчатковым выніку пайшла назва Расія. Этымалогія этноніма «русь» няясная; літаратура пытання с часоў Ламаносава і Мілера вялізная, але да пераканаўчага рашэння лінгвісты і гісторыкі так і не дашлі. У прыватнасці, няясна, ці занесена яно на ўсходнеславянскую тэрыторыю варагамі (кім бы яны ні былі па паходжанні) або паўстала на ёй спрадвечна (а калі дакладна апошняе, то ў якім рэгіёне гэта адбылося).

У шэрагу версій этнонім «русь»:

• узводзіцца да старажытнаісландскага слова Róþsmenn або Róþskarlar — «вясляры, мараходы», але ўсячэнне Róþs не засведчана (у падтрымку варажскай версіі прыцягваецца таксама фін. ruotsi — швед);
• ад індаарыйскай асновы ruksa, russa — «светлы», «белы» (ёсць контраргументы як лінгвістычнага, так і гістарычнага характару);
• лічыцца забароненым імем татэмнага звера ўсходніх славян — мядзведзя (па аналогіі лат. ursus, стар.-гр. αρκτος, зрэшты, адпаведнасць гэтай назве ў славянскай мове выглядала б як *рьсь);
• ад назвы ракі Рось на Кіеўшчыне (зрэшты, гэтае слова мела ў корані не о і не у, а ъ — Ръсь, ускосныя склоны Рси, таму такая этымалогія таксама сумнеўная).

 

 

Першыя звесткі аб гісторыі рускіх вядуць свай пачатак з Аповесці минулых гадоў, складзенай у XII стагоддзі на аснове першага летапісу XI стагоддзі. Ва ўступнай частцы ўкладальнік «Аповесці» вядзе прамову аб славянскіх плямёнах, якія адносяцца да рускіх.

Паводле падання, правадыр навагародскіх славян Гастамысл перад смерцю, жадаючы выратаваць новагародцаў ад разладаў і безуладдзя, адпісваў заклікаць кіраўніком наваградскіх зямель аднаго з варажскіх кіраўнікоў.

 

Каля XII стагоддзя ў выніку зліцця ўсходнеславянскіх племянных саюзаў магла бы ўтварыцца старажытнаруская народнасць. Але яе кансалідацыі перашкодзіў феадальны распад Кіеўскай Русі, а аб'яднанне княстваў пад уладай некалькіх дзяржаў (Вялікае Княства Маскоўскае, Вялікае Княства Літоўскае і пазней Рэч Паспалітая) заклала аснову для далейшага распаду яе на тры сучасныя народы: рускіх, украінцаў і беларусаў. Найбольшую ролю ва ўтварэнні рускага народа мелі нашчадкі плямёнаў паўночнага-ўсходу Русі — ільменскія славене, крывічы, вяцічы і інш., у сувязі з слабавыяўленасцю працэсаў міграцыі ў сярэдневечча ўклад астатніх плямёнаў бачыцца значна меней значымым.

XIII стагоддзе стала пачаткам татара-мангольскага нашэсця і ўсталявання васальнай залежнасці рускіх княстваў ад мангола-татар. Паўднёвыя княствы — Кіеўскае, Чарнігаўскае і г.д. былі абкладзены налогамі і насельніцтва інтэнсіўна пераязджала на поўнач, у гарады Залескай Русі — Цвер, Каломну, Москву, Серпухаў, Мурам і г. д. Гэта абумовіла перамячшэнне на поўнач палітычнага цэнтра рускіх [2] Архівавана 7 жніўня 2007..

У XIV—XV стагоддзях завершылся працэс фарміравання сучаснага рускага народа, на што паўплывала стварэнне цэнтралізаванай рускай дзяржавы і барацьба супраць мангола-татарскага іга. У гэты перыяд У XV стагоддзі рускія пачалі распаўсюджвацца ў стэпавыя раёны Паволжа і Паўночнага Каўказа, у XVII стагоддзі засялілі Сібір (найбольшую ролю пры гэтым адыгралі казакі і паморы), пры гэтым былі практычна цалкам асіміляваныя плямёны, якія жылі на Рускай раўніне: фіна-ўгорскія мера, мяшчора, мурама і балцкая голядзь. На падставе гэтага факту ў XIX стагоддзі некаторыя польскія гісторыкі (напрыклад, Духінскі) наогул адмаўлялі рускім у славянскай прыналежнасці. Гэтая тэорыя, з самага пачатку ўвогуле прызнаная маючай не навуковыя, а палітычныя асновы, дагэтуль мае паслядоўнікаў. Ступень пераемнасці тым або іншым этнасам Старажытнай Русі і схільнасці розным чужародным уплывам рускіх, украінцаў і беларусаў дагэтуль з'яўляецца пытаннем дыскусійным і занадта палітызаваным, каб можна было спадзявацца на поўнае яго вырашэнне. На захадзе ў гэты перыяд былі праведзены паспяховыя войны з ВКЛ, а затым з Рэччу Паспалітай. У XVI стагоддзі пачала распаўсюджвацца палітычная канцэпцыя Масква — Трэці Рым, якая абгрунтоўвала сусветна-гістарычнае значэнне сталіцы рускай дзяржавы, як хрысціянскага цэнтра свету. Руская дзяржава аб'яўлялася духоўным нашчадкам Рымскай і Візантыйскай імперый і галоўным абаронцам і захоўнікам праваслаўя («Два Рыма палі, трэці стаіць, а чацвёртаму не быць»). Гэтая канцэпцыя прадугледжвала выключнасці і багаабранасць рускага народа. Інтэнсіўнае расшырэнне тэрыторыі і паступоваы выхад рускай дзяржавы на еўрапейскую палітычную арэну прывяло да стварэння спачатку царства, а затым у пачатку XVIII стагоддзя Расійскай імперыі, што азначала якасна новы ўзровень існавання этнасу.

 

Яшчэ на мяжы XIX—XX стагоддзяў пад рускімі разумелася сукупнасць трох этнаграфічных груп: вялікаросаў, маларосаў і беларусаў (часам сюды жа ўключалі і русінаў), якая складала 86 млн. (1897) або 72,5 % насельніцтва Расійскай імперыі. Гэта быў пануючы пункт погляду, які знайшоў адлюстраванне ў энцыклапедычных выданнях (гл. раздзел «Гістарычныя крыніцы»). Аднак ужо ў гэты час шэраг даследчыкаў лічылі адрозненні паміж групамі дастатковымі, каб прызнаць іх асобнымі народамі. У сувязі з наступным паглыбленнем гэтых адрозненняў і нацыянальным самавызначэннем малоросаў (украінцаў) і беларусаў, этнонім «рускія» перастаў на іх распаўсюджвацца і захаваўся толькі для вялікаросаў, замясціўшы сабою ранейшы этнонім. Зараз звычайна, гаворачы аб дарэвалюцыйнай Расіі, пад рускімі разумеюць толькі вялікаросаў — у прыватнасці, сцвярджаючы, што рускія складалі 43 % яе насельніцтва (каля 56 млн.).

Назва «Вялікая Расія» упершыню сустракаецца ў пасланні рускаму мітрапаліту Феагносту візантыйскага імператара (1347 год). У XV стагоддзі выкарыстоўваецца на Захадзе, у XVI уваходзіць у царскі тытул. Сэнсавае напаўненне назову, верагодна, ніколі не было адзіным: з аднаго боку прасочваецца паралель паміж Грэцыяй «Малой» (уласна Грэцыя) і «Вялікай» (грэчаскія калоніі) (такім чынам пад Малай Расіяй разумееца сучасныя ўкраінскія землі — Паўднёвую Русь, «метраполію», а пад Вялікай — паўночныя рускія землі), з іншай — узвялічваючае значэнне. Аднак у дачыненні да насельніцтва гэтых земляў этнонім вялікаросы (вялікарусы) пачынае выкарыстоўвацца толькі ў XIX стагоддзі, у то час як геаграфічная назва выходзіць з ужывання.

У XX стагоддзі рускія перажылі адзін з найцяжкіх перыядаў у сваёй гісторыі. У выніку Першай сусветнай, наступнай Грамадзянскай вайны 1918—1922 гадоў, усталяванні інтэрнацыянальнай дыктатуры, была знішчана альбо пакінула Расію значная колькасць прадстаўнікоў арыстакратыі, інтэлігенцыі, казацтва, афіцэрства і іншых сацыяльных пластоў, у першую чаргу найбольш адукаваных і заможных. Рускімі былі згубленыя значныя пласты нацыянальных звычаяў і праваслаўнай культуры.

Катастрафічныя страты рускаму этнасу быў нанесены падчас Вялікай Айчыннай вайны 1941—1945. Сярод 8,66 млн савецкіх салдат, загінулых на фронце і памерлых у палону, 5,76 млн (66,4 %) склалі рускія [3] Архівавана 9 лютага 2009.; шматлікія рэгіёны з пераважна рускім насельніцтвам падвергнуліся акупацыі і нямецкаму тэрору.

Пачынаючы з 90-х гадоў XX стагоддзя мае месца дыскрымінацыя рускага насельніцтва ў былых рэспубліках СССР (Прыбалтыка, Азербайджан, Узбекістан, Таджыкістан, Казахстан), а ў некаторых выпадках — і на тэрыторыі Расійскай федэрацыі (Чачня ў 1990—1999, Адыгея, Якуція).

 

Пераважаючай рэлигіяй рускага народа з'яўляецца праваслаўе. Афіцыйнае хрышчэнне Русі адбылося ў 988 годзе, пры Уладзіміры Святаслававічы. Хрысціянства прыйшло на Русь у форме праваслаўя з Візантыі і пачало распаўсюджвацца сярод вышэйшый слаёў грамадства задоўга да 988 года. Доўгі час захаваліся язычніцкія перажыткі з якімі царква баролася з рознай ступенню паспяховасці, аля яны засталіся і па гэты час. Для аблягчэння пераходу да хрысціянства царква захоўвала некаторыя язычніцкая святы і абрады, замяняя іх першапачатковы змест хрысціянскім.

Першыя пяць стагоддзяў Руская царква была адной з мітраполій Канстанцінопальскага Патрыярхата. Яе ўзначальваў мітрапаліт Кіеўскі і всея Русі, які прызначаўся Канстанцінопальскім Патрыярхам з грэкаў, але ў 1051 годзе кіеўскі князь Яраслаў Мудры здолеў дамагчыся пастаўлення на першасвятарскі пасад першага рускага — мітрапаліта Іларыёна, аднаго з самых адукаваных людзей таго часу.

 

З XI ст. пачалі ўтварацца іншыя епархіі: у Белгарадзе, Ноўгарадзе, Растове, Чарнігаве, Уладзіміру-Валынскам, Полацку, Тураве. Епархіяльныя ўладыкі абіраліся на месцах адпаведнымі ўдзельнымі князямі або веча (у Ноўгарадзе з паловы XII у.) — як правіла, рускія.

Пасля разгрому Кіева татара-манголамі, у 1299 годзе Кіеўскі мітрапаліт Максім перанёс сваё месцазнаходжанне ва Уладзімір-на-Клязьме; у канцы 1325 года сталым месцазнаходжаннем Кіеўскіх мітрапалітаў стала Масква. У 1448 годзе Маскоўскі Сабор паставіў Кіеўскім мітрапалітам разанскага епіскапа Іону ўпершыню без папярэдняга ўзгаднення з Канстанцінопалем. Гэта азначала набыццё аўтакефаліі, т.е. самастойнасці Рускай царквы. Патрыярства на Русі з'явілася ў канцы XVI стагоддзя.

Зараз Руская праваслаўная царква з'яўляецца буйнейшым рэлігійным аб'ядненаннем рускіх.

 

У сярэдзіне XVII стагоддзя ў выніку непрызнання часткай рускіх рэформ патрыярха Нікана ў цэркві ўзнік раскол, прыхільнікі дарэформеннай царквы адмовіліся падпарадкавацца афіцыйнай царкве і дзяржаве і стварылі свае абшчыны, у выніку чаго ўзнікла стараабрадства. Сёння стараабрадцаў у Расіі налічваецца каля 2 млн чалавек, у асноўным рускія, існуюць две найбуйнейшыя царквы — Руская праваслаўная стараабрадская царква і Дрэўлеправаслаўная царква.

Другой па колькасці хрысціянскай канфесіяй сярод рускіх з'яўляецца пратэстантызм (1-2 млн чалавек). Буйнейшая пратэстантскай плыняй з'яўляецца баптызм, інуе таксама пяцідзесятніцтва, неопяцідзесятніцтва, лютэранства, адвенцізм і інш. Некаторая колькасць рускіх уваходзіць у парахрысціянскія секты: Сведкі Іеговы, Пасольства Божае, муністы і інш.

Нязначная колькасць этнічных рускіх з'яўляеццы мусульманамі, будыстамі, іўдаістамі, крышнаітамі і г.д.

Пасля Кастрычніцкай рэвалюцыі пачаліся жорсткія рэпрэсіі супраць праваслаўных і іншых канфесій, большая частка духавенства была знішчана ці адпраўлена ў лагера. У перыяд савецкай улады руская царква была ў глыбокім заняпавдзе. Зараз імкліва ідзе працэс адраджэння.

• Рускі марш
• Колькасць рускіх па суб’ектах Расійскай Федэрацыі

Дарэвалюцыйныя даследаванні

• Костомаров М. Две русские народности // Основа. — СПб., 1861. — Март.
• Шахматов А. К вопросу об образовании русских наречий и русских народностей // Журнал Министерства Народного Просвещения. — 1899. — Апрель.

Савецкія даследаванні

• Брайчевский М. Происхождение Руси. — К., 1968.
• Державин Н. Происхождение русского народа. — М., 1944.
• Ляпунов Б. Древнейшие взаимные связи языков русского и украинского и некоторые выводы о времени их возникновения как отдельных лингвистических групп. В сб. Русская историческая лексикология. — М., 1968.
• Мавродин В. Образование единого русского государства. — П., 1951.
• Рыбаков Б. А. Первые века русской истории. — М., 1964.
• Филин Ф. Происхождение русского, украинского и белорусского языков. — П., 1972.
• Вопросы формирования русской народности и нации. — М. — Л., 1958.
• Народы Европейской части СССР, т. І. — М., 1964.
• Происхождение и этническая история русского народа по антропологическим данным / Под ред. В. Бунака. — М., 1965.
• Русские. Историко-этнографический атлас. — М., 1967.
• Л. Н. Гумилёв. От Руси к России. — М., 2004.
• Л. Н. Гумилёв. Этногенез і биосфера Земли. — М., 1989.

Сучасныя расійскія даследаванні

• Сергеева А. В. Русские: стереотипы поведения, традиции, ментальность. — М.: Флинта; Наука, 2006. ISBN 5-89349-626-4 ISBN 5-02-033003-5

Міжнародныя даследаванні

• Грушевский М. История Украины-Руси. т. 1, второе изд. — Киев, 1913 (Нью-Йорк, 1954).
• Куренной П. Советские концепции происхождения великорусской народности и «русской» нации. Науч. Записки УВУ, ч. 7. — Мюнхен, 1963.
• Чубатий М. Княжа Русь-Україна та виникнення трьох східньо-слов'янських націй. ЗНТШ, т. 178. — Нью-Йорк — Париж, 1964.
• Zelenin D. Russische (Ostslawische) Volkskunde. — Берлин — Лейпциг, 1927.