Ка́спий хьхьири (Ка́спий, латӀин.
Caspium mare ягу нукӀу заман.-грек. Κασπία θάλασσα, Kaspía thálassa, оьрус Каспийское море) — хъанахъиссар Аьрщарей яла хъунмамур лавкьусса водоём. Ва мукумма бюхъайссар хӀисав буван яла хъунмамур бярну, ягу хьхьирину, цилва куртӀшиврух, цӀу-бушиврух, ягу хӀасул шаврих бурувгун. Хьхьирил чӀан хӀасул хьуну дур океанналил чӀан куннасса аьрщарал къатния.
Бивхьуну буссар Европанал ва Азиянал дазуй. Хьхьиривусса щин дур чанну цӀу бусса. Щинал лахъшиву дур личӀи-личӀийсса, 2009-ку шинал дур 27,16 м лагьну Дунияллул океанналулнияр.
ЦӀанасса чӀумал Каспий хьхьирил бувгьуну бур 390 000 дирсса км², яла куртӀмур кӀану — 1025 м.
ЦӀанасса оьруснал цӀа, н.з.оьрус. кӀанттей. Хвалисс хьхьири — цӀусса, луттирайсса — буккан бувну бур латӀ. Caspium Mare, ягу Caspium pelagus, ва н.грек. Κασπία θάλασσα (Kaspía thálassa), Κάσπιον πέλαγος (Káspion pélagos; Страбон ва м.ц.), ва мукумма ца гипотезалийн бувну хьхьирил цӀа хӀасул хьуну дур каспинал, тайпалул цӀания, нукӀу заманнул азаруку шинал баргълагавал чулухсса хьхьирил зуманив яхъанай бивкӀсса.
Тарихрал мутталий Каспий хьхьирил диркӀун дур 70-ннин дирсса цӀарду личӀи-личӀисса халкьуннал ва тайпардал:
Азербайджанннаву ва Иранннаву Каспий хьхьирийн цӀанасса чӀумалгу Хазар ягу Мазендеран учейссар (Ираннал хьхьирицӀсса провинциялий яхъанейсса халкьуннан хас бувну).
Каспий хьхьири бивхьуну бур Европанал ва Азиянал дяличӀулий. хьхьирил лахъишиву ухссавнил чулуха кьиблалинммей 1200 км дирсса (36°34'—47°13' у. у.), баргълагавал чулуха баргъбуккавал чулинмей — 195—435 км, дянивсса лахъишиву 310—320 км (46°—56° б.б. л.).
Физико-географический условиярдейн бувну Каспий хьхьири бачӀлейссар шанма бутӀуйх:
Ухссавнил ва Дянивмур Каспийлул дазу хӀисав дувейссар Чечень жазиралул аьщуйх — мыс Тюб-Караган, Дянивмур ва Кьиблалул Каспийрал — Чилов жазиралул аьщуйх — мыс Ган-Гулу.
Каспий хьхьирицӀсса аьщарайн хьхьирицӀалу учейссар.
Каспий хьхьирил лахъишиву хьхьирил зуманил 6500—6700 километра, жазирардащал — 7000 километралийн дирсса. Хьхьирил зумарду чӀявучин лагьсса ва дюрчӀусса дуссар. Ухссавнил чулухасса зумарду неххардил ххябуттирду дурну дур Урал неххал ва Волга неххал дельталул, цирдагу дур лагьсса, ва ялтту щинал урттурал даркьусса. Баргъбуккавал чулух хъунмур кӀану известнякирдал дургьуну дур къунналил чулланищал цачӀун хьуну. Яла чӀяруми дулантту дагьсса зумарду дур баргълагавал чул Апшерон бачӀи жазиралул даралуву ва баргъбуккавал чул Казахнал бугъазрал ва Къара-Богъаз-Гоьлланил.
Хъуними бачӀи жазира:
Каспий хьхьириву буссар 50 бивсса хъунисса ва дянивсса жазира, миннул бувгьуну бур 350 км² бивсса кӀану.
Яла хъуними жазира:
Хъунисса бугъазру:
Баргъ буккавал зуманицӀ буссар Кара-Богаз-Гол тӀисса цӀилщинал бяр, 1980-ку шинайн бияннин му бур Каспий хьхьирил бугъаз-лагуна, къумасса проливравух хьхьиривун багьлейсса. 1980-ку шинал бувну бур дамба, Кара-Богаз-Гол Каспий хьхьирия личӀи буллейсса, 1984 шинал дурну дур щин итадакьейсса сооружение, мунияр махъ Кара-Богаз-Голланивусса щинал уровень цаппара метрардал яларей дагьну дур. 1992 шинал пролив хӀасул дурну дур, мунивух щин Каспий хьхьирива Кара-Богаз-Голланивун дахьлей ва ссихӀирейн дуклей дур. Гьарца шинал Каспий хьхьирива Кара-Богаз-Голланивун дахьлей дур 8—10 кубический километра щинал ва 15 млн тонналийн бивсса цӀийл.
Каспий хьхьиривун дагьлай дур 130 нех. Каспий хьхьиривун дагьлейсса, хъунисса нехру — Волга, Дарвагчай, Рубас, Сулакь, Самур, Терек (Россия), Урал, Эмба (Казахстан), Кура (Азербайджан), Атрек (Туркмения), Горган, Сефидруд (Иран). Хьхьиривун дагьлейсса яла хъуннамур нех — Волга, мунивату шинал мутталий дагьлей дур 215—224 км³ щинал. Волга, Урал, Терек, Сулак ва Эмбалул дуллей дур 88—90 % шинал мутталий хьхьиривун дагьлейсса щинал. Шинал мутталийсса дянивсса дуцала хъаней дур 290 км³ щинал.
ХӀукуматирдал дянивсса экономикалул конференциялийн бувну:
Каспий хьхьирил шюшлай дур ххюра хьхьирицӀсса хӀукуматрал зумарду.:
Астрахань мукунма хӀисав бувайсар Каспий хьхьирил порт бусса шагьруну, амма цуппа бивхьуну бур Волга неххал дельталий, Каспий хьхьирил зумания 100 километралул тихунмейну.
Абурсса макьала. |
This article uses material from the Wikipedia Лакку article Каспий хьхьири, which is released under the Creative Commons Attribution-ShareAlike 3.0 license ("CC BY-SA 3.0"); additional terms may apply (view authors). Если не указано иное, содержание доступно по лицензии CC BY-SA 4.0. Images, videos and audio are available under their respective licenses.
®Wikipedia is a registered trademark of the Wiki Foundation, Inc. Wiki Лакку (DUHOCTRUNGQUOC.VN) is an independent company and has no affiliation with Wiki Foundation.