Кыргыз Мамлекети

Чыңгыз хандын Байыркы Орхон-Эне-Сай таш жазууларында бийликке келиши жана кытай тарыхый маалыматтарында белгилүү болгондой, ошол аймактар да IX - X кк. чейин эле монгол, татар элдери жана аларга тектеш бир нече уруулардын жашаганы белгилүү. Кийинчерээк татарлар көбөйүп, онгут, меркит, огу ж. б. чон урууларды бириктирген татар уруу бирикмеси тузулген. Алар туштугундегу коншусу Син империясы менен бир аз убакытка ынак байланышты тузе алган ли к. башында татар уруу бирикмеси бузула баштан, анын ичин- деги монголдор менен татарлардын арасында карама-каршылык- тар кучеит. Ошол мезгилде керей, конурат, ойрот, найман ендуу уруулар өз алдынча күчөй баштайт.

Монгол уруусунун башчысы Эсугей баатыр керей ж. б УРУУлар менен биригип, татарларга уламдан-улам оор сокку берип туратч 1155-ж. (кээ бир маалыматтар боюнча 1162-ж.) Эсугей- ден Темучин терелет. 1164-ж. Эсугей татарлар тарабынан елтурулген сон Темучин жетим калып, кыйынчылык менен чоноиот. Темучиндин энеси Алан-Гоа беш баласынын экөөнү монголдордон, учөөнү түн ичинде түндүктөн жарыктын шооласы менен кошо түшүп келген сары кишиден терегену женунде миф бар. Темучиндин езунун да, укум-тукумдарынын да чачтары кызгылт-сары, кездеру кек болгон. Ага окшош кишилер Эне-Сай кыргыздарынын арасында кеп кездешкен. Ошону учун Алан-Гоа езунун кииинки уч уулун кыргыздардан тереген деген божомолду орустун белгилүү изилдөөчүсү Березин өткөн кылымда эле айткан Бул пикирди немец окумуштуусу П. Рачневский да ырастаган Ал кереиттерди (керей уруусу) кыргыздардын бир белугу деп эсептеит, анткени алар мурда Ыртыш дарыясы г*енен Алтайда жашашкан. Кереиттер кийин монголдор менен синишип кетег Наимандар дагы адегенде кыргыз жергесинде, кийинчерээк Алтайда, Ыртышта, Обь дарыясынын башында жашашкан Кытай тарыхчысы Хан-Жулин наймандарды кыргыз уруула- рынын бири деген. П. Рачневский болсо наймандарды моцголдорго эмес турктерге кошот да, алардын «Найман» деген монголчо аты турктердун «сегиз егузун» тушундурет дейт. Демек, Чьщгыз хан кииин монголдошуп кеткен байыркы кыргыз тукумунан деген божомол бар Монгол уруусунун башка тайпалар менен болгон согушунда Темучин өзүнүн баатырдыгын көрсөткөн. Акырында ал бүткүл

1206-ж. буткул монгол феодалдарынын курултайында мамлекетти империя деп, Чынгыз хан титулун алат. ошентип, 51 жашка келген, монголдордун боржигин уруусунан чыккан, акылдуу, кучтуу, каардуу жана арамза Чьнгыз хан уккан колдоочуларына таянып кучтуу жана бекем тартиптуу аскер тузе алган. Ал жеринин аймагын кенейтип, кошуна элдердин баарын озуна баш ийдирет.

Чынгыз хан, Темучин (1155-1227-жж.) - Улуу Монгол мамлекетинин негиздөөчүсү, колбашчы. Онон дарыясынын боюндагы Делпун-Болдан деген жерде туулган. Монгол урууларынын кол астында бириктирүү үчүн күрөштө татарларды жана алардын союздаштарын талкалаган. 1206-ж. буткул монголдордун курултайында «Чынгыз» (түрк тилдеринде «тениз», «дениз» деген ысымды алып, өзүн каан(«хан») жарыялаган. 1206-1207-жж. бир нече түрк монгол элдерин каратып, 1211-1218-жж. Түндүк Кытайды, 1218-1220-жж. Орто Азияны басып алган. 1219-1224-жж. Түндүк жана Чыгыш Иранга, Афган- станга жортуул жасап, кыйраткыч сокку урган. Ошол эле жылдары Кавказ аркылуу Чыгыш Европага аскер жиберип, 1223-ж. Туштук орус княздарынын кошуундарын жана кыпчактарды Калка езенунде тал- калаган. Басып алган өлкөлөрдө монгол феодалдарынын катаал эзуусун орноткон, бирок эч бир элге диний жактан кысым жасаган эмес. Чыгыш- тагы Эне-Сай кыргыздары 1207-ж. Чыңгыз ханга баалуу тартуу менен келип баш ийип беришкен, бирок 1218-ж. кайра меркитерге кошулуп кетерулушке чыгышкан. Чынгыз хан уулу Жучинин кошуунун жиберип бул кыргыз дар ды биротоло караткан. Кучлук наймандын бийлигине каршы курвшкен батыштагы (Тенир-Тоодогу) кыргыздар 1218-ж. Чыңгыз хандын бийлигине өткөн. Чыңгыз хандын жана анын урпактарынын тушунда Саян-Алтайдан Тенир-Тоого кыргыз- дардын дагы бир жоон тобу журт которгон. Чыңгыз хандын буйругу боюнча бардык монгол уруулары, ошондой эле татарлар да, турк уруулары да жортуулга чыгууга тийиш болушкан. Аскерлери ондуктарга, жуздуктвргв, миндик- терге жана он миндиктерге (тумвндвр) белунген. Ар бир бвлуктун башында бийлиги чектелбеген башчысы болгон. Бир жоокердин коркоктугу учун бардык ондукту, бир ондук учун жуздукту влум жазасына тартышкан. Жортуулдарында урвй учурган коркутуу жана журектун ушун алуу Чынгыз хандын тактикасы болучу. Согушта, басып алган жерлерде ондогон, жуздегвн, миндеген адамдарды эч кунеесу жок эле кырып салуу, өрттөө, талкалоо анын адаты эле.

Орто кылымдардагы мусулман маалыматтарында жуз миндеген киши кырылган отуздай учур белгиленет. Иш жузунде мындай окуялар Борбордук Азиянын талааларынан Чыгыш Европага чейинки басып алган аралыкта андан да кеп болгон. Бул орто кылымдардын чон трагедиясы эле.

1207-ж. Чынгыз хан Түштүк Сибирь элдерин багындырууга буйрук берет. Ошол кезде езунче ар кайсы жерде чакан ээликтерге белунуп калган бытыранды кыргыздар куч катышын туура тушунушкен. Ошону учун кыргыздар Чынгыз ханга уигурлар менен карлуктар сыяктуу эле ыктыярдуу түрдө баш ииип беришет. Бул жөнүндө монголдордун жашыруун тарыхында минтип жазылат: «Коён жылында» (1207-ж.) Чыңгыз хан, Темучин

1217 жылы, Түштүк Сибирдеги токойдо жашаган Туматтар көтөрүлүшөт, Чыңгызкан Туматтарды басууга, Чыңгыз хан кыргыздарга бул көтөрүлүштү басууга буйрук берет, бирок кыргыздар баш тартуу менен чектелбестен, өздөрү Чыңгызханга каршы чыгышат.