Гаити Республикаһы: Төньяҡ Америкалағы ил

République d’Haïti [ʁe.py.bˈlik de’a.iti])) — Гаити утрауының көнбайыш өлөшөндәге һәм ҡайһы бер яр буйы утрауҙарында урынлашҡан ил. Гаитиҙың баш ҡалаһы — Порт-о-Пренс. Утрауҙың Көнсығыш яртыһын Доминикан республикаһы биләй.

Гаити республикаһы
Repiblik Ayiti  République d'Haïti

Флаг
Девиз: «L'Union Fait La Force»
Гимн: «La Dessalinienne»
Үҙаллылыҡ датаһы	1 ғинуар 1804 (иғлан ителгән) 1825 (танылған) ( Франциянан)
Рәсми телдәр	Француз теле һәм гаитянский креольский язык[d]
Баш ҡала	Порт-о-Пренс
Эре ҡалалар	Порт-о-Пренс, Каррефур, Дельма
Идара итеү төрө	Президент республикаһы
Президент Премьер-министр	Мишель Мартейи Лоран Ламот
Территория • Бөтәһе • % һыу өҫтө	142 27 748 км² 0,7
Халыҡ • Һаны (2021) • Халыҡ тығыҙлығы	11508242 чел. (82) 414.7 чел./км²
ЭТП (ППС)   • Бөтәһе   • На душу населения	38,198 млрд долл. 3166 долл.
ЭТП (номинал)   • Бөтәһе   • Бер кешегә	20,182 млрд долл. 1673 долл.
ИЧР (2021)	▼ 0,535 (низкий) (149 урын)
Валюта	гурд (HTG,код 332)
Интернет-домен	.ht
Код ISO	HT
МОК коды	HAI
Телефон коды	+509
Сәғәт бүлкәте	−5

Ил халҡы 10 033 000 кеше тәшкил итә (2009 йыл, шуларҙың яҡынса 1 миллионы сит илдә — башлыса АҠШ-та йәшәй).

Гаити республикаһы Франциянан бойондороҡһоҙлоҡто 2004 йылда гаити революцияһынан һуң ала һәм бойондороҡһоҙлоҡто алған 2-се (АҠШ-нан һуң) дәүләт булып тора. Был ил АҠШ-та француз теле өҫтөнлөк иткән берҙән-бер, ул тел дәүләт теле булған 2 илдең (тағын Канада) береһе. Гаити — Америка Ҡушма Штаттарының иң ярлы дәүләте, һәр ваҡыт та дәүләт түңкәрелештәре, аслыҡтар һәм тәбиғәт ҡазаларынан яфалана.

Күрше Доминикан Республикаһы иҡтисады Гаити иҡтисадынан 574 процентҡа тиерлек ҙурыраҡ. 2022 йылда Гаитиҙа йән башына ЭТП (номиналь) 1673 доллар тәшкил итә, ә Доминикан Республикаһында — 10 573 доллар, йән башына ЭТП буйынса Гаитиҙа — 3166 доллар, ә Доминикан Республикаһында — 24 120 доллар.

Гаити Республикаһы Гаити утрауының көнбайыш өлөшөн, шулай уҡ уның эргәһендәге бер нисә утрауҙы биләй, уларҙың иң ҙуры — Тортю (Гаити утрауынан төньяҡтараҡ), Гонав (Гонав ҡултығында) һәм Ваш (Гаити утрауынан көньяҡтараҡ). Ярҙары төньяҡта — Атлантик океан, көньяҡта Кариб диңгеҙе менән йыуыла. Гаити — Кубанан һәм Доминикан Республикаһынан һуң Кариб диңгеҙендә майҙаны буйынса өсөнсө ил. Гаити Республикаһы менән 360 саҡрым дауамында сиктәш. Республиканың Ҙур Антиль утрауҙарында оҙонлоғо буйынса икенсе (Кубанан һуң) яр линияһы бар (1171 км).

Рельефы и гидрографияһы

Көнсығыштан көнбайышҡа табан илде ныҡ йырғыланған тау һырттары киҫеп үтә, улар тар яр буйы тигеҙлектәре менән уратып алынған.

Илдең төньяҡ өлөшөн Төньяҡ һырт һәм Төньяҡ тигеҙлек биләй. Тәүгеһе, Кордильер-Сентраль һыртының дауамы булараҡ, илдең көнсығыш сигенән башлана һәм төньяҡ-көнбайышҡа, төньяҡ-көнбайыш ярымутрауға һуҙыла. Төньяҡ һырттан төньяҡҡа табан Атлантик океан буйлап киң булмаған Төньяҡ тигеҙлек урынлашҡан. Илдең үҙәк өлөшөндә — ике тигеҙлек һәм ике тау сылбыры. Төньяҡ һырттан көньяҡтараҡ, Гуаямук йылғаһының ике яры буйлап, көньяҡ-көнсығыштан төньяҡ-көнбайышҡа табан Яйла-Сантраль яҫы таулығы һуҙылған. Яйланан көньяҡ-көнбайышҡа табан — Монтань-Нуар тауҙары, ул төньяҡ-көнбайыш өлөшөндә Төньяҡ һырт менән тоташҡан.

 

Гаити Республикаһының көньяғында — Кюль-де-Сак уйпатлығы һәм көньяҡ ярымутрау тауҙары. Ла-Сель һыртының иң юғары нөктәһе — Ла-Сель түбәһе (2680 метр).

Гаити Республикаһының төп йылғаһы — Артибонит. Доминикан Республикаһының көнбайыш өлөшөндә башлана. Күп өлөшө Гаити Республикаһы территорияһы аша аға һәм Гонав ҡултығына ҡоя. Артибонит Гаити утрауының иң оҙон йылғаһы ла булып тора. Йылға үҙәне — иген культураларын үҫтереүҙең төп районы.

Тупрағы көрән-ҡыҙыл һәм таулы-ҡыҙыл ферралитизацияланған (тимер оксидтарға бай).

Климаты

Флораһы

Хайуандар донъяһы

Төп мәҡәлә: Гаити тарихы

 

• 1492 йылда испандар Гаити утрауын аса, уға Эспаньола исеме бирелә һәм колонизациялана башлай (Колумб экспедицияһы).
• 1697 йылда Рейсвейк килешеүе буйынса утрауҙың көнбайыш өлөшө Франция контроле аҫтына эләгә. Утрауҙың Санто-Доминго (хәҙерге Доминикан Республикаһы) тип аталған үҙәк һәм көнсығыш өлөштәре Испанияла ҡала. Урындағы халыҡ — индеецтар — юҡ ителә, ә уның урынын Африканан килтерелгән негр ҡолдары биләй. 1789 йылда утрауҙа 36 000 аҡ тәнлеләр, 28 000 ирекле мулат һәм яҡынса 500 000 негр-ҡолдар йәшәй.

 

• 1804 йылдың 1 ғинуарында уңышлы ихтилал һөҙөмтәһендә ҡара тәнле гаитилылар Ж.-Ж. Дессалином етәкселегендә бойондороҡһоҙ дәүләт төҙөй. Баш күтәреүселәр илдең бөтә аҡ тәнле халҡын, шул иҫәптән ҡатын-ҡыҙҙарҙы һәм балаларҙы, юҡ итә. Мулаттар Александр Петион етәкселегендә үҙ республикаһын барлыҡҡа килтерә. Гаитиҙа власть тотороҡһоҙ була, түңкәрелештәр һәм диктатуралар менән ҡатмарлаша.

• 1825 йылда Франция Гаитиҙың бойондороҡһоҙлоғон таный, ләкин 1804 йылғы Гаити революцияһы һөҙөмтәһендә элекке ҡол хужалары юғалтҡан мөлкәтте компенсациялау сифатында йәш республикаға ҙур контрибуция һала.

• 1915—1934 йылдарҙа Гаити Республикаһын АҠШ ғәскәрҙәре оккупациялай, улар власта мулаттарҙың элитаһын ҡалдыра.

• 1957 йылда Гаити президенты элекке һаулыҡ һаҡлау министры, тифҡа ҡаршы көрәшсе Франсуа Дювалье була, һуңынан ул диктатор булып китә. 1971 йылда уның улы Жан-Клод Дювальеға президентлыҡ тапшырыла.

• 1986 йылда Дювалье режимы ҡолатыла, ә 1991 йыл башындағы түңкәрелештәрҙән һуң власҡа элекке рухани Аристид етәкселегендәге демократик хөкүмәт килә.

• 1987 йылдың мартында халыҡтың абсолют күпселеге тарафынан хупланған яңы Гаити Конституцияһы ҡабул ителә.
• 1991 йылдың авгусында депутаттар палатаһы Аристидҡа ышанмау белдерә (Аристидты президентлыҡтан ситләтеү өсөн 83, ҡаршы 11 тауыш). Сентябрҙә үк илдә хәрби түңкәрелеш була, Жан-Бертран Аристид һөргөнгә ебәрелә.

• 1987 йылғы Конституция буйынса президент вазифаһын баш судья Жозеф Нерет башҡара; һайлауҙар 1991 йылдың декабренә тәғәйенләнгән була, әммә уларға халыҡ-ара берләшмә ҡамасаулай һәм Гаити Республикаһында 1994 йылға тиклем сәйәси тотороҡһоҙлоҡ күҙәтелә.

• 1994 йыл — АҠШ-тың хәрби интервенцияһы һөҙөмтәһендә Аристид президент итеп тергеҙелә.

• 1995 — армия таратыла.

• 2004 йылда сәйәси көрсөк шарттарында хөкүмәт яҡлы Каннибал армияһы боевиктары 4 февралдә Гонаив ҡалаһында баш күтәрә һәм полиция бүлегенә һөжүм итә. Илдә көрсөк дауам итә. 29 февралдә АҠШ диңгеҙселәре оҙатыуында президент Аристид Үҙәк Африка Республикаһына эвакуациялана. Власть Баш судьяға тапшырыла. 1 мартта француз ғәскәрҙәре баш ҡаланың бөтә төп урындарын үҙ контроле аҫтына ала. Тиҙҙән БМО-ның илдәге хәлде тотороҡландырыу буйынса миссияһы Гаити Республикаһына ебәрелә.

• 2006 йылдың февралендә президент итеп 1995 йылдан 2000 йылға тиклем президент булған Аристиду Рене Преваль һайлана.

 

• 2011 йылдың 20 мартында һайлауҙарҙың икенсе турында Гаити президенты итеп билдәле музыкант һәм уң сәйәсмән Мишель Мартейи һайлана.

• 2017 йылда Жовенель Моиз Гаити президенты була.

• 2021 йылдың 7 июленә ҡарай төндә Гаити президенты Жовенель Моиза үҙенең резиденцияһына билдәһеҙҙәрҙең һөжүме һөҙөмтәһендә үлемесле яралана. 2021 йылдың 9 июлендә Республика Сенаты Ариэль Анри премьер-министры итеп иғлан итә, әммә 20 июлгә тиклем вәкәләттәрҙе тапшырыуҙы тәьмин итә алмай. Шул уҡ ваҡытта илдең ваҡытлыса президентын тәғәйенләүҙән баш тартыу тураһында килешеүгә өлгәшелә. Башҡарма власть етәкселеге президент һайлауҙары үткәрелгәнгә тиклем Премьер-министр ҡулында ҡала. Башта дәүләт башлығы вәкәләттәре тураһында иғлан итеп, ғәмәлдәге премьер-министр вазифаһын башҡарыусы Клод Жозеф 2021 йылдың 20 июлендә власты Ариэль Анри ойошторған милли берҙәмлек хөкүмәтенә тапшыра, шул уҡ ваҡытта өлгәшелгән килешеү президент вазифаһын һайлауҙарға тиклем буш тота, тулы башҡарма власть етәкселеге премьер-министрға йөкмәтелә.

Гаити 1996 йылдың 2 июненән Рәсәй Федерацияһы менән дипломатик мөнәсәбәттә тора.

Төп мәҡәлә:Гаитиҙың дәүләт ҡоролошо

Сәйәси хәл

Сәйәси система

1987 йылдың 29 мартында ҡабул ителгән Конституцияға ярашлы, илдә кәм тигәндә биш йыл йәшәгән 35 йәштән кәм булмаған Гаити гражданины президент итеп һайлана ала. Президент туранан-тура дөйөм йәшерен тауыш биреү юлы менән биш йылға һайлана. Икенсе мөҙҙәткә ул биш йылдан һуң ғына ҡабаттан һайлана ала, өсөнсө мөҙҙәткә һайлау мөмкинлеге юҡ. Әгәр һайлау ваҡытында кандидаттарҙың береһе лә абсолют күпселек тауыш йыя алмаһа (50 % плюс бер), икенсе тур үткәрелә, унда күпселек тауыш йыйған ике кандидат ҡатнаша.

Президент — илдең ҡораллы көстәренең баш командующийы, һөйләшеүҙәр алып бара һәм халыҡ-ара килешеүҙәр төҙөй, закондар иғлан итә, премьер-министр кандидатураһын тәҡдим итә. Дәүләт башлығының бөтә ҡарарҙары Милли йыйылыш (Парламент) тарафынан раҫланырға тейеш. Президент хөкүмәт менән берлектә башҡарма власты тормошҡа ашыра.

Парламент

Сәйәси партиялар

Төп мәҡәлә:Гаитиҙың административ бүленеше

 

Гаити 10 департаментҡа бүленә.

Департаменттар 41 округҡа һәм 133 коммунаға бүленә.

Тораҡ пункттар

 

Гаити — артта ҡалған аграр дәүләт. Планетаның көнбайыш ярымшарындағы иҡтисади яҡтан иң ярлы ил һәм донъяның иң үҫешмәгән илдәренең береһе. 2009 йылда йән башына ЭТП — 1317 доллар. (Донъяла 203-сө урын). Утрауҙағы дәүләттәр араһында Гаити Республикаһы донъяла иң ярлыларҙың береһе булып тора. Йән башына эске тулайым продукт буйынса — 1673 доллар (номинал), йән башына эске тулайым продукт буйынса — 3166 доллар (Коморҙан һуң 2-се, иң түбәне, 2022 йыл); (Кирибати, Соломон Утрауҙары һәм Вануатуҙан ҡала иң түбәне, 2022 йыл).

БМО 2019 йылдың мартындағы докладында «Гаити халҡының йәшәү шарттары тағы ла насарая бара» тип билдәләй. Бөтә ил буйынса 5,5 % һәм 27 % кеше ғәҙәттән тыш һәм аҙыҡ-түлек көрсөгө кисерә; 2,26 миллион кеше «аҙыҡ-түлек менән хәүефһеҙ һәм гуманитар ярҙамға мохтаж» тип классификациялана. Ярлылыҡ сигенән түбән — халыҡтың 60 проценты (2003).

Республиканың валюта килеменең төп сығанағы — эмигранттарҙың аҡса күсереүе (тулайым эске продукттың 25 проценты, илдәге экспорттан килгән килемдең ике тапҡырға күберәк).

Тышҡы бурысы — 8 миллиард АҠШ доллары (2021 йыл йомғаҡтары буйынса).

Ауыл хужалығы

Ауыл хужалығында халыҡтың 66 проценты эшләй. Эшкәртелгән ерҙәргә ил территорияһының өстән бер өлөшө тура килә. Ауыл хужалығы үҫешенә илдең тәбиғи ландшафты ҡамасаулай, күпселек өлөшөн ҡалҡыулыҡтар һәм тауҙар биләй.

Кофе, манго, шәкәр ҡамышы, дөгө, кукуруз, сорго үҫтерелә.

Сәнәғәте

Гаитиҙа алтын, боксит һәм баҡыр ятҡылыҡтары табылған, әммә улар эшкәртелмәй тиерлек.

Сәнәғәттең төп тармаҡтары — шәкәр, он тартыу, туҡыусылыҡ.

Тышҡы сауҙа

Экспорт — $960 млн, импорт — $3,621 млрд (2017).

• Экспорт — кейем-һалым һәм туҡыма, какао, манго, кофе, шәкәр.

Төп һатып алыусылар: АҠШ — 81 %, Доминикан Республикаһы — 5 %, Канада — 3 %.

Импорт — аҙыҡ-түлек, сәнәғәт тауарҙары, яғыулыҡ. Төп тәьмин итеүселәр: АҠШ — 21 %, Ҡытай — 19 %, Нидерланд Антил утрауҙары — 16 %, Индонезия — 8,5 %.

Африка, Кариб бассейны һәм Тымыҡ океан төбәге илдәренең халыҡ-ара ойошмаһы ағзаһы булып тора.

Транспорты

Автомобиль юлдарының оҙонлоғо 4 мең километр самаһы тәшкил итә, ләкин уларҙың күпселегенең ҡаты япмаһы юҡ, шуға күрә улар ямғыр миҙгелендә яраҡһыҙ. Илдең төп ҡалалары араһында ҡаты япмалы юлдар һалынған. Тимер юлдары бар, уларҙың оҙонлоғо — 40 км.

 

• Халыҡ һаны — 9,2 млн (2010 йылдың июленә баһа).
• Йыллыҡ үҫеш — 1,8 процент.
• Тыуым — ҡатын-ҡыҙға 3,7 бала.
• Уртаса ғүмер оҙонлоғо — 61 йәш (ир-егеттәрҙә — 59, ҡатын-ҡыҙҙарҙа 62 йәш).
• Сабыйҙар үлеме — 1000-гә 58.
• Иммунодефицит вирусы (ВИЧ) йоҡтороу — 2,2 % (2007 йыл баһаһы).
• Этник-раса составы: негроидтар — 95 %, мулаттар һәм европеоидтар — 5 %.
• Телдәр — француз һәм гаити креолдары (икеһе лә рәсми)
• 2020 йылға диндәр түбәндәгесә бүленә: 87 % — христианлыҡ, 10,7 % — атеистар, 2,1 % — халыҡ инаныуҙары (башлыса вуду культы).
• Грамоталылыҡ кимәле — 53 % (2003 йыл)

Халыҡтың 58 проценты аслыҡтан интегә — Латин Америкаһында 1-се урын. Донъяла Конго халҡының 75 % кешеһе асыға — 1-се урын).

Гаити мәҙәниәте — француз һәм африка мәҙәниәттәре ҡатнашмаһына католицизмдың һиҙелерлек йоғонтоһо һөҙөмтәһе. Илдә киң билдәләнгән байрамдар араһында — Со д’О (Saut-d’Eau).

Гаити вудуһы был диндең ортодоксаль бер төрө булып тора. Ул Гаитиҙағы Көнбайыш Африка ҡолдары араһында халыҡ инаныуҙары һәм католицизм элементтарының ҡушылыуы һөҙөмтәһендә формалашҡан. Вуду формалашыуының төп нигеҙе булып фон һәм эве халыҡтарының диндәре тора. 1804 йылда вуду яңы бойондороҡһоҙ Гаитиҙың рәсми дине булып китә.

Бөтә тарих дауамында илдең тышҡы сәйәсәтендә өлөшләтә изоляция өҫтөнлөк итә. XVIII быуатта Гаитиҙа ихтилал башлана, һөҙөмтәлә ил Франциянан бойондороҡһоҙлоҡ ала, ләкин башҡа ҡоллоҡ илдәре хөкүмәттәре был фактҡа әһәмиәт бирмәй һәм Гаити Республикаһын ун туғыҙынсы быуаттың тәүге яртыһында танымай. АҠШ-та Гаитиҙың танылыуы тураһындағы мәсьәлә таныу яҡлы булған аболиционистар һәм бындай аҙымға ҡәтғи ҡаршы булған ҡол биләүселәр араһында ҡыҙыу бәхәстәр тыуҙыра. Әммә, Граждандар һуғышы башланғас, Америка Ҡушма Штаттары президенты Авраам Линкольн Гаитиҙың бойондороҡһоҙлоғон танырға бойороҡ бирә. ХХ быуат башында Гаити стратегик позицияһы арҡаһында бөйөк державалар араһында ҡыҙыҡһыныу уята. АҠШ, Германия, Франция һәм Бөйөк Британия араһындағы конкуренция Гаитиҙың Американың ҡораллы көстәре тарафынан баҫып алыныуына килтерә. Гаитиҙың артабанғы үҙизоляция сәйәсәте илдең мәҙәни һәм тел үҙенсәлегенән, уның иҡтисади үҫешмәүенән һәм президент Франсуа Дювалье режимын халыҡ-ара хөкөм итеүҙән килеп сыға.

Дәүләт радиокомпанияһы һәм дәүләт радиостанцияһы, RNH (Radio Nationale de Haiti, «Гаити милли радиоһы»), дәүләт телерадиокомпанияһы, TNH (Télévision Nationale de Haiti, Гаити милли телевидениеһы) дәүләт телеканалы эшләй.

• 1 ғинуар — Яңы йыл
• 1 ғинуар — Бойондороҡһоҙлоҡ көнө
• 2 ғинуар — Гаитиҙа ата-бабалар көнө
• 14 апрель — Панамерика көнө
• Апрель — май — Пасха
• 1 май — Хеҙмәтсәндәрҙең теләктәшлеге көнө
• 18 май — Флаг көнө
• Август уртаһы — Изге Богородицаның Успениеһы
• 17 октябрь — Жан-Жак Дессалиндың үлеме көнө
• 24 октябрь — Берләшкән Милләттәр Ойошмаһы көнө
• 1-2 ноябрь — Бөтә изгеләр көнө
• 18 ноябрь — Вертриерҙа алыш көнө
• 5 декабрь — Гаитиҙы асыу көнө
• 25 декабрь — Раштыуа