Шекспир, Уильям

William Shakespeare; 1564, Эйвондагъы Стратфорд, Ингилиз — 23 апрель 1616) — уллу ингилиз драматург эмда поэтди, дунияны эм белгили драма джазыучуларыны бириди, эм азы бла 10 трагедияны, 16 комедияны, 6 тарих хрониканы  авторуду, аны ичинде талай кесекден къуралгъан 4 поэма бла 154 сонетден къуралгъан циклны къуралгъанды.

Уильям Шекспир
Туугъаны	23 апрель 1564 Уорикшир, Ингилиз
Ёлгени	23 апрель 1616 (52 джылда) Уорикшир, Ингилиз
Этген иш(лер)и	поэт, драматург

 

Уильям Шекспир Эйвондагъы Стратфорд шахарда (Уорикшир графлыкъ) 1564 джыл туугъанды, къайсы кюн туугъаны кескин белгили тюлдю. Хапарлагъа кёре 23-чю апрелде туугъанды.: бу дата аны ёлген кюню бла келишеди. Аны бла бирге 23-чю апрелде, Ингилизни джакъчысына саналгъан Сыйлы Георгийни кюнюдю, ол себебден бу датагъа туугъан кюнюн иш этиб келишдиргендиле деген оюм да барды. Шекспир деген тукъумну ингилиз тилден «муджурасы бла сейирсиндирген» деб кёчюрюрге боллукъду.

Аны атасы, Джон Шекспир, бай санагъатчы болгъанды, тюрлю-тюрлю джамагъат къуллукълагъа сайланнганлай тургъанды. Ол клисагъа джюрюмегени себебли, уллу тазир тёлегенди (католик болгъанды деген сёз джюрюйдю).

Шекпирни анасы, Мэри Арден, эски саксон юйдегиледен болгъанды.

Шекспир стратфорд «грамматика школда» окъугъаннга саналады (инг.. «grammar school»), анда тыйыншлы окъуу алгъанды: латин тилден устазы латинча назмула джазгъанды. Бир къауум алимле айтханнга кёре Шекспир VI Эдуардны школунда окъугъанды, анда Овидий, Плавт кибик белгили назмучуланы чыгъармаларын тинтгенди , алай а ол оюмну бегитирча къагъыт къалмагъанды,.

1582 джылда ол кесинден 8 джылгъа тамада болгъан, джерли байны къызы Энн Хатауэй бла юйленеди; 1583 джылда алагъа къыз тууады, атына Сьюзен атайдыла, 1585 — эгизле: джашы Хемнет, гитчечиклей ёлгенди (1596), эмда къызы Джудит тууады. Джашаууну андан арасы джети джылыны юсюнден хапар джокъду.

 

1592 джыл антрепренёр Филип Хенслону дефтеринде, аны «Роза» атлы театрында баргъан Шекспирни «VI Генрих» хроникасы сагъынылады .

1595 джылда Шекспир Лорд-камергерни къуллукъчуларыны труппасыны актёру кибик иш къагъытлада белгиленеди, ол документде Ричард Бёрбеджни ойнагъаны да сагъыннганды. 1599 джылда «Глобус» ишленеди, Шекспир хайырындан он этиб бирин алгъанды. Ол джыллада Шекспир атасыны сыйлы къауумдан болгъанын бегитеди, кеси да акъсюек болады. Биринчи Яковну заманында, Шекспир бла Бёрбеджни труппалары Патчахны къуллукъчулары боладыла (1603).

1597 джылда Шекспир Стратфорда уллулугъу бла экинчи болгъан юйню сатыб алады. 1605-да шахарны къатында джерледен юлюш сатыб алыргъа хакъны сатыб алгъанды. 1612 джылда Шекспир билинмеген чурумла бла театрны къоюб, туугъан шахарына къайтады. Анда юй бийчеси бла къызлары тургъанды.

 

Ол заманда Шекспир къол салгъан документледе аны джазыу хаты аман болгъанына кёре (1612—1613) бир къауум тинтиучю ол заманда ауругъанды деб оюмгъа келедиле.1616 джылны 23-чю апрелинде Шекспир ауушады, ол кюнде белгили испан джазыучу Мигель Сервантес да ауушханды.

 

Юч кюнден Шекспирни Стратфорддагъы клисада басдырадыла. Аны сын ташында быллай эпитафия джызылыбды:

Good friend for Jesus sake forbear, To dig the dust enclosed here. Blest be the man that spares thes stones, And curst be he that moves my bones.

Иги шохум, Аллах ючюн тилейме Тийме джер асырагъан сюеклеге; Къазмагъан ёмюрлеге джандетли къалыр, Налат берилир сюеклериме тийгенлеге.

Шекспирни бийчеси эринден сора да талай джыл джашагъанды, Энн (1623). Шекспирни ахыр туудугъу, Сьюзанны къызы Элизабет Барнард (1608—1670) болгъанды. Джудит Шекспирни юч джашы джашлай ызларындан киши къоймай ёлгендиле.

Шекспирден къалгъан чыгъармала эки тенг болмагъан кесекге юлешинедиле: назмучулукъ (поэмла бла сонетле) эмда драмачылыкъгъа. В. Г. Белинский, «асыры батырлыкъды эмда къуджур боллукъду Шекспирге адам улуну назмучуларындан уллуду деб айтсакъ, алай а драматург кибик аннга тенг алкъын киши джокъду».

Назмула бла поэмала

Былай айтханда, Шекспирни назмулары, аны бек фахмулу драмалары бла бир тенглешдириуге да келишмейдиле. Алай а, кеслерин алсанг, ала сейирлик фахмуну белгисин джюрютедиле. Шекспир – драматургну махтаулугъунда батмаса эди, ол джазгъан адамгъа (авторгъа) кертида уллу белгилилик болдурлукъ эдиле эм болдургъандыла: биз билебиз алим Мирес Шекспир-назмучуда экинчи Овидийни кёргенди. Андан сора да бир кёзюуде джашагъан адамланы багъа бериулери барды: ала «джангы Катулланы» юсюнден уллу сейирсиниу бла айтадыла.

Уильям Шекспирни сонетлери

 

Сонет – 14 тизгинден къуралгъан назмуду. Ингилиз адет бла, аны тамалында биринчиден, Шекспирни сонетлеридиле, быллай рифма алыннганды: abab cdcd efef gg, башхача айтханда юч катрен тёрт джанындан рифмалагъа, эм бир экитизгин (тюрлюлюкню назмучу граф Суррей кийиргенди, Генрих VIII заманында асылгъан). Шекспир бютёу да 154 сонет джазгъанды, эм аланы кёбюсю 1592–1599 джыллада къурагъандыла. Аладан экиси 1599 жылда «Нафыслы Сонетлерини бютеу циклы айры тема къауумлагъа юлешинеди:

• Шохуна аталгъан сонетле: 1—126
• Шохун джыргъа салыу: 1—26
• Шохлукъну сынау: 27—99
• Айрылыуну ачысы: 27—32
• Шохундан биринчи кёлю чыгъыу: 33—42
• Термилиу эмда къоркъуула: 43—55
• Эрек болуу эм меланхолия: 56—75
• Башха поэтле бла эришиу эмда къызгъаныу: 76—96
• Айрылыуланы «Къышы» : 97—99
• Джангыдан башланнган шохлукъну хорламы: 100—126
• Къара шинли сюйгенине аталгъан сонетле: 127—152
• Ахыры — сюймекликни къууанчы эм ариулугъу: 153—154

Биринчи басмаланнган затлары

Шекспирни пьесаларыны джартысы (18) къаллай тюрлю амал бла да драматургну сау заманында басмаланнгандыла деп саналады. Шекспирден къалгъан затны басмаланыууна фолио 1623 джылдагъы («Биринчи Фолио» атлы) саналыргъа керекди, Эдуард Блаунт эм Уильям Джаггард чыгъаргъан; зарфчыла Уоррал эм Кол. Бу басмаланнган затха Шекспирни 36 пьесасы киргенди – барыда, «Перикл» бла «Эки белгили джууукъ» дегенден къалгъанлары. Тюз бу басмалауду Шекспирни чыгъармачыгъын тинтиуню тамалында. Бу проектни тамамланыуу Джон Хеминджни эм Генри Конделлни, Шекспирни шохларыны эм ишчи нёгерлерини къатылыкълары бла болгъанды. Китабдан алгъын окъуучулагъа къагъыт джибергенди Хеминдж бла Конделлни атындан, дагъыда Шекспирге назмучулукъ аталыу драматург Бен Джонсону джанындан, бир заманда аны адабият къаршчы сёлешген адамы, критиги эмда шоху, Биринчи Фолиону, неда дагъыда айтханларыча «Деменгили Фолиону» басмаларгъа себеблик этген.

Шекспирникиге саналгъан пьесаланы бир къаууму

 

• Халатланы комедиясы (1623 дж. — биринчи чыкъгъаны, 1591 — сахнада биринчи салыннганы)
• Тит Андроник (1594 дж. — биринчи чыкъгъаны, авторлукъ ишеклиди)
• Ромео бла Джульетта (1597 дж. — биринчи чыкъгъаны, 1595 — джазылгъан джылы)
• Джайгъы кечеде тюш (1600 дж. — биринчи чыкъгъаны, 1595—1596 дждж. — джазылгъан кёзюую)
• III Ричард (1597 дж. — биринчи чыкъгъаны)
• Ёлчемге ёлчем (1623 дж. — биринчи чыкъгъаны, 26-чы декабрь 1604 дж. — сахнада биринчи салыннганы)
• Король Иоанн (1623 дж. — биринчи чыкъгъаны)
• VI Генрих (1594 дж. — биринчи чыкъгъаны)
• II Ричард (джазылгъаны 1595 дж.)
• IV Генрих (1598 дж. — биринчи чыкъгъаны)
• Сюймекликни магъанасыз кюреши (1598 дж. — биринчи чыкъгъаны)