Кофе

Кофеини болгъаны ючюн адамны чархына стимуляция этеди.

XIV ёмюрге дери кофе Эфиопияда кийик халда битгенди. Кечирек кофе терек Араб джарымайрымканнга келтириледи. XVI ёмюрню ахырында европачы саудюгерле кофены араб портлада сатыб алыб, Европагъа ташыб башлайдыла. Хапаргъа кёре, XVII ёмюрню ортасында бир муслиман джолоучу джашыртын кофе бюртюклени Къыбыла Индиягъа элтеди. Андан XVII ёмюрню ахырында голланд саудюгерле джашыртын кофе терекни Ява бла Суматрагъа чыгъарадыла. Аны бла кофени ёсдюрюуде араб монополияны ахыры болады. Кечирек, 1706 джылда голланд колонистле кофе терекни джетегин Амдстердамдагъы ботаника бачхагъа джибередиле, ма ол терекден башланады бу ёсюмлюлюкню Джангы Дунияны колонияларында тарихи. Талай джылдан француз патчах саугъагъа голландлыладан терекни джетегин алады, бир кесекден мокко кофени урлукъларын Йеменден Бурбон айрымканнга (бусагъатда — Реюньон, Мадкагаскарны къатындады). Андан башланады Bourbon атлы арабика кофени тукъуму. 1721 джыл Гвиана бла Мартиникада плантацияла орнатыладыла. 1727 джыл — Бразилияда, 1730 — Ямайкада (Blue Mountain атлы кофены тамалы салынады), 1748 джыл — Кубада, 1760 — Гватемалада, 1779 — Коста-Рикада, XIX ёмюрню аллына Джерни кофе плантацияла «белибауу» болады. Талай ёмюрню ичинде кофе эки джарымтобда да сюйюб ичилген ички болуб уллу хайыр бериб башлайды.

Табигъатда 70 тюрлю кофе терек барды — гитче кёкенледен башлаб 10 метрлик мазаллы тереклеге дери.

Кофе терекни эки баш ботаника тюрлюсю барды: арабика бла робуста, экинчиге бир-бирде конголез кофе да дейдиле. Бу эки тюрлюге, чыгъарылгъан кофени 98% келеди (70 % — арабика, 30 % — робуста). Къалгъан тюрлюлери эм кёбю бла 2% бередиле. Эм бек джайылгъан, арабика кофе 600-ден 2000 метр мийикликде ёседи. Шекиллери ариу бюртюкле, зугулла боладыла, юслери сыйдамды. Робуста арабикадан дженгил битеди, ауруулагъа да кючлюрекди, тенгиз дараджадан 0-600 метр мийикликде битеди, асламысы бла — Африканы, Индияны эмда Индонезияны тропик бёлгелериндеди. Бюртюкле тёгерекдиле, бети джаркъы-мордан боз-джашилге дери тюрленирге болады. Ароматы бла робуста сыйсызыракъгъа саналады. Алай а робустада кофеин арабикадан кёбдю, ол себебден бу тукъумну экспресс-къатышыулада хайырланыргъа бек сюедиле. Башха кофе тукъумла, сёз ючюн, либерика бла эксцельса — индустриал магъаналары джокъду, уллу ёлчемде битдирилмейдиле. Алай а бир-бир тукъумла, сёз ючюн, Азияда битген «Копи Лювак» неда «Капе Аламид» атлы кофе дунияда эм багъалы кофеге саналады (бир чашка кофе ючюн талай джюз американ доллар бериледи), нек десенг — кофени тюз хазырлар ючюн биртюкле азыкъ сынджырны ётерге керекдиле, аны ичинде мусанганы неда азиялы пальма циветтаны ашхынлары бла ётерге керекдиле. Ол джаныурланы ичлеринден ётмесе бу кофени татыуу алай къолай болмайды. Кёб болмай Копи Лювак кофени он къатха учуз ушашы чыкъгъанды, аты «Monkey Coffee», Тайланддагъы Формоза тауланы сыртларында битген, эмда маймулланы ашхынларындан ётген кофеди.

Эм джайылгъан айтыугъа кёре кофени кефни кёлтюрюучю, тонус бериучю мадарларын Калди атлы эфион сюрюучю билгенди, ол эслегеннге кёре аны эчкилери кюндюз кофе терекни чапыракълары бла биртюклерин ашасала, кече къозгъалыб, тынгысыз болгъандыла. Бу сейир затны монастырдагъы бабасха айтханды, олда биртюклени кючюн кесинде сынаргъа оноу этгенди. Бабас сынаб, бек сейирсиннгенди, сора кече дууаланы заманында джукъугъа кетген монахлагъа буйрукъ бериб ичиргенди. Кечирек монахла бу бюртюклени къууруб, тартыб ички этерге юренедиле. Этилген ички арыгъанлыкъны кетергенди, джангы кючле бергенди.

 

Эфиопла Араб джарымайрымкандан XI ёмюрде къысталгъандыла. Аннга дери оноуну къолда тутхан эфионладан араблыла кёб адетни юреннгендиле, аны ичиндеда кофе ичиу. Аллында араблыла кофени бусагътдан бир тюрлю мадарла бла хазырлагъандыла. Чий кофе бюртюклени эзиб, мал джау бла эмда сют бла къатышдыргъандыла. Къатышдан тобчукъла этиб, биргелерине джолгъа алгъандыла, джол ауур тийсе къарыу алыр мурат бла.

XII ёмюрге чий кофе бюртюкледен ички этиб башлагъандыла, талай джюзджылдан а уа кофе терекни бюртюклерин кебдириб, къуууруб, тартыб, къайнагъан суу къошуб ичиб башлагъандыла. Араблыла кофеге тюрлю-тюрлю къошакълада атхандыла, сёз ючюн имбирь бла корицаны. Кофеге сют къошуу адетда араблыладан чыкъгъанды.

• 1475 джыл Стабмулда биринчи кофе сатыучу тюкен ачылгъанды, атыда «Кива Хан» болгъанды. Стамбул 1564 джыл биринчи кофеханада ачылгъанды.
• Европада кофени джаыйылуу Венада 1683 джыл башланнганды, эмда украин шляхтич Юрий-Франц Кульчицкий бла байламлыды. Тюрклюле Венаны къуршоулаб алыргъа джетген заманда, бу украинли тюрк кийимлени кийиб, джауланы юсю бла ётюб, болушлукъ алыб келеди. 1684 джылда Кульчинскийге сыйылы веначы атны бередиле, саугъагъа уа тюрклюледен къалгъан 300 машок кофе бюртюкню тилейди. 1684 джылны 13-чю августунда Кульчинский Венада биринчи кофехананы ачады. Тюрк кофени европачыланы татыуларына келишдирир ючюн аннга шекер бла сют къошханды, алай бла бютеу Европагъа белгили «вена кофе» чыгъады.Талай джылдан эрменли Прокоп Парижде биринчи кофехананы ачады, бир кесекден бютеу Европа кофеге башын атадыла.
• В Россияда кофени адетни Пётр I зор бла киргизгенди.
• В XVIII ёмюрде европачыла кофе терекни джетегин бютеу дунияны тропик къралларына джайгъандыла. Бусагъатда эм кёб кофеБразилияда, Колумбияда, Вьетнамда, Индонезияда, Мексикада, Индияда эмда Эфиопияда битдириледи.

 

• 1899 джыл швейцар химик Макс Моргенталлер эритилиучю кофени къурагъанды. Эритилиучю кофе XX ёмюрню 40-чы джылларында джайылыб башлагъанды.

 

 

 

 

 

Биринчи урлукъланы джарыкъ бла джылыуну джетер халда баджарылгъан джерде орнатадыла. Джыл джарым чакълы бирден джетеклени, алыб ашау берилген сабанлагъа орнатыладыла.

Кофе терек бек излемлиди, иги къаралмаса битим бермей къояды, ол себебден чагасын эмда дарманын таймаздан этерге керекди.

Терек биринчи битимин эм азы бла эки джылдан береди. Кофени къол бла джыйылгъаны иги болады.

Къол бла джыйылгъан кёгетлери джууадыла, сора тыш джумушагъын къоратыб, урлукъларын кебдиредиле.

Кебген бюртюклени машоклагъа къуюб предприятиелеге ашырадыла, анда кофени классификация этиб, андан ары хазырлайдыла.

Предприятиеде келген машокланы бирем-бирем сынайдыла.

Андан сора бюртюкле дагъыда бир кере ариуланадыла, механика элек бла ёлчемлерине кёре айрыладыла. Андан сора вибрация этген тебсиде ауурлугъуна кёреда айрыладыла. Андан сора кофе элкетрон сепапарторгъа ашырылады, анда къара эмда джашил бюртюкле айрыладыла. Андан къалгъаны складха келиб джангыдан машоклагъа джыйылады. Машоклагъа бюртюклени ёлчемлерине кёре, агъачларына кёре къуюладыла.

Алгъаракъ хар машокдан алыннган сынамны къуурадыла, тартадыла эмда талай стаканнга юлешиб саладыла. Къайнагъан сууну къошуб стаканны ичиндегин къатышдырадыла, сора уста дегустатор хар пробадан ийисни багъасын береди. Сууумагъа къоюб, къашыкъ бла кофени ауузуна алады, сора эрлай тюкюреди, алай бла бютеу стаканланы сынайды. Андан сора багъа береди: багъала «джумушакъдан» (татлы) «къатыгъа» дери (ачы, йод татыуу болгъан)багъа бериледи.

Къуууруу

Къууруу кофени хазырлауда эм баш этапларыны бириди. Къууурулгъан джашил бюртюкле кёбедиле, бетлериде джашилден моргъа тюрленеди.

Кофени татыуу кёб тюрлю ароматлы химия биригулени кючю бла къуралады. Къуууруучу къайсы биригиулени чыгъыуун излегенине кёре, къуууруунуда режими энчи сайланады.

4 тюрлю къуууруу амалны айырадыла. Эм аз къууурулгъаннга скандинав атны бергендиле, къараракъ болса-вена, андадана къарангыракъгъа- франуз къуууруу, эм бек къууурулгъаннга уа итальян къууурулуу дейдиле.

Европа кофе адетде эм къара къууурулгъан кофени эспрессо ючюн хайырланадыла, азыракоъ къууурулгъанны уа френч-прессде кофе ючюн аладыла.

Тартыу

Къууурулгъан бюртюклени кофе тирменчикде тартадыла. Тартылгъан кофе татыуун эмда ароматын дженгил тас этгени себебли, хазырлауну аллы бла тартылады

• Чай
• Жэрба жары