Дунай

    Бу атны (неда терминни) башха магъаналары да барды, къарагъыз: Дунай (магъаналары).

Дунай
рум. Dunărea, мадж. Duna, нем. Donau, хорв. Dunav, словак. Dunaj, болг. Дунав, серб. Дунав, Dunav, укр. Дунай, лат. Danubius, Danuvius, бур.-грек. Ίστρος
Дунай Будапештде (Геллертни тауундан кёрюнюм)
Характеристикасы
Узунлугъу	2 860 км
Бассейнини майданы	817 000 км²
Сууну джоюлгъаны	423 м³/с
Баргъан суу
Башы	Шварцвальд (Германия)
· Мийиклиги	678 м
Аягъы	Къара тенгиз (Румыния бла Украина)
· Мийиклиги	0 м
Сууну эниши	0,237 м/км
Орналгъаны
Бу территорияла бла агъады	Румыниия (28,9%), Маджар (11,7%), Австрия (10,3%), Сербия (10,3%), Германия (7,5%), Словакия (5,8%), Болгария (5,2%), Хорватия (4,5%), Украина (3,8%) эм Молдова(0,017%)
Дунай Викигёзенде

Ίστρος) — Европада (Итилден сора) узунлугъу бла экинчи, «интернационал» сууду.

Сууну атыны этимологиясы бир версиягъа кёре Danuvius (къызыу суу) деген магъанадан келеди, danu (къызыу) эмда vius (суу) деген кельт сёзледен къуралгъанды, башха версиягъа кёре скиф-сарматча dānu сёздю, магъанасыда «суу», «къобан» деген сёзге келеди (бусагъатдагъы тегейча — «дон»), дагъыда бир версия тюрк тилле бла байламлыды: Тынай — тынч, рахат деген магъанада.

Дунайны юсюнден эм алгъын билгиле буруннгу грек тарихчи Геродотда (б. э. д. V ёмюр) тюбейди, «Тарих» деген китабында, Истр суу (Дунайны буруннгу аты) кельтлени джерлеринде башланыб Европаны юсю бла агъады деб джазылады. Истр суу Эвксин понтха (Къара тенгиз) джети дженг бла саркъады. Бусагъатдагъы атын кельтле бергендиле, ала былайлада бизни эрагъа дери 1-чи мингджыллыкъны биринчи джарымында джашагъандыла. 105 джыл Траян Дунайны юсю бла биринчи таш кёпюрню ишлегенди.

Башы

Суу аллын Шварцвальдда (Баден-Вюртемберг, Германия) алады, Донауэшинген шахарны къатында таудан келген Брег (узунлугъу 48 км) бла Бригах (узунлугъу 43 км) кёзлеу суула, 678 метр мийикликде бир-бирлерине къошулуб Дунай сууну джаратадыла.

Дунайны джер тюбю кесеги

Иммендинген шахарны къатында, къуралгъан джеринден 30 километр узакълыкъда, Дунай джер тюбюне кетеди, аны чуруму — бу акъгъан ёзенни тамалы тытырлы тау породаладан къуралыб, тешикли, джарылгъанлы болгъаныды, тау породаланы ичин суу эритиб къуууш болады, Дунайда ол къууушла бла энгишге саркъа башлайды.

Джер тюбюне кирген джеринден, 12 километр къыбылагъа, Дунай уруб джер башына чыгъады. Былайда Германияны эм уллу джер тюбюнден чыкъгъан сууу барды. Бир секундха 25 тонна чакълы бир суу чыгъады. Былайдан Аах сууда башланады, кечирек ол белгили, Рейн суу тамалын алгъан, Боден кёлге агъады.

1877 джыл Аахда уруб чыкъгъан суу, Дунайны джер тюбю сууларындан ашам алыннганы белгили болгъанды: 100 центнер таш тузну, Дунай джерге кирген джеринден узакъ болмай суугъа къошхандыла, 55 сагъатдан сора бу туз Аахны сууларына джетгенди. Джазгъы толусуу кёзюуде бу джер тюбю агъым, бу джолун къуру 20 сагъатха ётеди. Суу джер тюбюнде уллу илипинле бла саркъа, Вимзен дорбуннга дери келеди, добрундан джер юсюне чыгъады. Дунай бла Аахны башыны арасында мийикликлени эниши 185 чакълы бир болады.

Джол салыуу

Кесини джолунда Дунай талай кере баргъан табасын тюрлендиреди. Биринчи Германияны тау джерлери бла къыбыла-кюнчыгъышха саркъады, сора 2747 км. узунлукъда шимал-кюнчыгъышха бурулады. Былай Регенсбург шахаргъа (2379 км) дери келеди, былайда сууну агъымыны эм шимал нохтасыды (49°03' ш. к.). Регенсбургну къатында къыбыла-кюнчыгъышха бурулады, сора Вена чунгурлукъну ётюб, 600 км чакълы бирни Ортадунай алашалыкъны юсю бла саркъады. Суу орунун Къыбыла Карпатланы тау сынджырларындан Темир къабакъла атлы ёзенден ётюб, Тёбендунай алашалыкъ бла Къара тенгизге 900 километрден артыкъны келиб, агъады. Сууну эм толу нохтасы Болгарияны Свиштов шахарыны къатындады — ш.к. 43°38'.

Дельтасы

 

Дунай, тёбен агъымында бутакъ кибик айрылыб дженгледен, кёлледен къуралгъан мырдылы дельта къурайды. Бу дельтаны кюнбатышдан кюнчыгъышха дери узунлугъу 75 км, шималдан къыбылагъа кенглиги уа 65 км. Дельтаны тёппеси Измаил Чатал мысны къатындады, былайдан 80 километр узакълыкъда Дунайны баш суу орну Килий бла Тульчин гирлогъа юлешиннген гирло барды. 17 км къыбылагъа, Тульчин гирлода Георгий бла Сулин гирлолагъа юлешинеди, ала Къара тенгизге айры-айры агъадыла. Килий гирло Украинаны территориясыны чеклеринде Килий дельтаны къурайды, бу Дунайны дельтасыны эм къызыу акъгъан бёлгесиди. Дунайны дельтасында Дунай биосфера заповедник орналыбды.

Дженглери

Дунайны кёб санда дженги барды, ала баш агъымдан иги узакгъа кетерге боладыла. Онг джагъасында эм узун дженглеге Дьёр-Дунай бла Дунеря-Веке саналадыла; сол джагъада — Молый Дунай , Шорокшар Дунай, Борча саналадыла.

Джетеклери

Дунайны бассейнини асимметрия шекили барды. Онг джагъа бёлюмю гитчерегиди (суу джыйыуну майданыны 44%). Алай а онг джагъасында Дунайны джетеклери бассейнни гидрография четенин къурайдыла. Джетекле тенг юлешинмегендиле: кёбюсю Альпала бла Карпатланы этеклериндедиле, Маджар (Ортадунай алашалыкъда) джокъну орнундадыла.

Таулада башланнган джетеклери, башында тау халилери барды. Тюзге чыкъсала уа тюздеги сууланы халилерин алыб, рахатлайдыла, уллу узунлукъда кеме джюзерчадыла.

Дунайны суу режиминине уллу басымы болгъан джетекле таблицада кёргюзюлгендиле.

Дунайны баш джетеклери

Аты	Дунайгъа джагъа	Тамагъындан узунлугъу, км	Юсю бла акъгъан къралла (башындан башлаб)	Узунлугъу, км
Иллер	онг	~	Германия	163
Лех	онг	~	Австрия,   Германия	285
Изар	онг	2281,7	Германия	263
Инн	онг	2225,2	Швейцария,   Австрия,   Германия	525
Энс	онг	2111,8	Австрия	255
Морава	сол	1880,3	Чехия,   Словакия ,   Австрия	380
Раба	онг	1794,0	Австрия	398
Ваг	сол	1765,8	Словакия	402
Грон	сол	1716,0	Словакия	289
Ипель	сол	1708,2	Словакия,   Маджар	233
Драва	онг	1382,5	Италия,   Австрия,   Словения,   Маджар,   Хорватия	720
Тиса	сол	1214,5	Румыния,   Украина,   Словакия,   Маджар,   Сербия	966
Сава	онг	1170,0	Словения,   Хорватия,   Босния эм Герцеговина,   Сербия	940
Морава	онг	1104,5	Сербия	563
Искыр	онг	637,3	Болгария	368
Сирет	сол	155,2	Украина,   Румыния	726
Прут	сол	134,0	Украина,   Молдова,   Румыния	950

Айрымнканлары

Дунайны эм уллу айрымканы Словакияда орналгъан Житный островду.

Дунайны бёлеклери

Физика-география халланы комплекси бла, Дунайны юч бёлекге юлешедиле:

• Огъары (992 км) — башындан Генью элге дери;
• Орта (860 км) — Геньюдан Турну-Северин шахаргъа дери;
• Нижний (931 км) — Турну-Северин шахардан Къара тенгизге дери.

 

Дунай башындан гирласына дери 10 къралны юсю бла неда чеги бла агъады (Германия, Австрия, Словакия, Маджар, Хорватия, Сербия, Болгария, Румыния, Молдова эмда Украина).

Аны тышында Дунайны бассейни Ара эмда Къыбыла Европаны 18 къралын алады (башында айтылгъан 10 къралдан сора — Италия, Словения, Босния эм Герцеговина, Албания, Македония, Польша, Швейцария эмда Чехия).

Бютеу Дунай джанында къраллагъа бу къобан чек болады, бир-бир къралланы чеклери Дунайны суулары бла 1075 км (Румыния) башхаланыкъы уа 0,2 км (Молдавия) чакълы бир болады.

Дунайны бассейни Европаны политика картасында

 

 

Дунайны джагъаларында онла бла уллу шахар орналыбды, аланы ичинде терт европачы къралны ара шахары барды: Австрияныкъы — Вена (1597 минг. адам), Сербияныкъы — Белград (1670 минг), Маджарныкъы — Будапешт (1702 минг), Словакияныкъы — Братислава (425 минг). Изар джетекде Баварияны ара шахары Мюнхен (1365 минг) орналыбды.

• Регенсбург — Германия
• Вена — Австрия
• Линц — Австрия
• Братислава — Словакия
• Будапешт — Маджар
• Белград — Сербия
• Русе — Болгария
• Брэила — Румыния

Германияда Майн-Дунай каналны 1992 джыл ишлениую бла, Дунай суу, Шимал тенгиздеги Роттердамдан Къара тенгиздеги Сулиннге дери созулгъан трансевропа суу джолну кесеги болгъанды (3500 км). Дунайны юсю бла транспорт ташыуланы ёлчеми 100 миллион тоннаны (1987 джыл) озгъанды.

Дунайны дельтасында эки кеме джюзерча канал барды — румын эмда украин, ала уллу кемелени Дунайдан Къара тенгизге ётер мадар бередиле.

Дунайда кемлени джюзюулери джылны асламысында тохтаусуз барады, къыш 1-2 айгъа тохтаучанды, алай а къыш джылы болса ол айлада да джюзедиле кемеле.

1999 джыл, Белградны НАТО-ну авиациясы бомбалаб юч кёпюрню ойгъандыла. Суу орунну ариулау 2002 джыл бошалгъанды, андан бери кемеле тыйгъычсыз джюзерча болгъандыла.

Дунайны суу джыйыууну бютеулей майданы 817 минг км² чакълы бирди. Аны къыйыр нохталары быладыла: ш. к. 42°12' эм 50°05', кч.у. 8°10' эм 29°40'. Бассейнини узунлугъу, кюнбатышдан кюнчыгъышха 1690 км, кенглиги уа 820 км болады.

Дунай джауум сууладан, Альпала бла Карпатланы эриген къарлары бла чыранларындан, джер тюбю сууладан ашам алады.

Дунайны джыллыкъ саркъыуу 210 км³ чакълы бир суу болады. Сууну джоюлууу 6400 м³/с.