Cleopatra Vii: Politica uit het oude Egypte (68v Chr–29v Chr)

Ze is de bekendste van de verschillende gelijknamige Egyptische vorstinnen en wordt gewoonlijk kortweg als Cleopatra aangeduid. Haar familie was oorspronkelijk van Grieks-Macedonische afkomst. Ze was mede-heerseres over Egypte naast haar vader Ptolemaeus XII Auletes, haar broers/echtgenoten Ptolemaeus XIII Theos Philopator, Ptolemaeus XIV Theos Philopator II en later haar zoon Ptolemaeus XV Caesarion.

Cleopatra VII Thea Philopator
januari 69 v.Chr. – 12 augustus 30 v.Chr.
De Berlijnse Cleopatra, een Romeinse buste van Cleopatra VII met een koninklijk diadeem (40-30 v. Chr.), vindplaats Via Appia tussen Ariccia en Genzano Altes Museum
Farao over oude Egypte
Periode	51-30 v.Chr.
Voorganger	Ptolemaeus XII Neos Dionysos
Geboren	Alexandrië, Macedonisch Egypte en het Ptolemeïsche Rijk
Overleden	Alexandrië, Romeins Egypte
Vader	Ptolemaeus XII Neos Dionysos
Moeder	onbekend, vermoedelijk Cleopatra V
Dynastie	Ptolemaeïsche dynastie
Broers/zussen	Ptolemaeus XIII Theos Philopator Ptolemaeus XIV Theos Philopator II
Partner	Julius Caesar Marcus Antonius
Kinderen	Ptolemaeus XV Caesarion Cleopatra Selene Alexander Helios Ptolemaeus Philadelphus
Bron: Plutarchus, Cassius Dio
Portaal    Oudheid

Cleopatra overleefde een staatsgreep uitgedokterd door de hovelingen van haar oudste broer en ging vervolgens een verhouding aan met Julius Caesar, die haar greep op de troon verstevigde. Na de moord op Caesar in 44 v.Chr. bond ze zich aan Marcus Antonius, met wie zij een tweeling kreeg. Later trouwde zij met Marcus Antonius en baarde nog een zoon. Alles bij elkaar had Cleopatra vier kinderen, één bij Caesar en drie bij Antonius. Haar (verstands)huwelijken met haar twee broers leverden geen kinderen op.

Nadat Antonius' rivaal en Caesars wettelijke opvolger, Gaius Julius Caesar Octavianus, de volle macht van Rome tegen Egypte keerde en een relatie met Cleopatra van de hand wees, benam Cleopatra zich van het leven op 12 augustus in 30 v.Chr. Haar nalatenschap overleeft in de vorm van talloze dramatiseringen van haar levensverhaal, inclusief William Shakespeares Antony and Cleopatra, verscheidene opera's en films.

 

 

Ofschoon Grieks van taal en cultuur wordt Cleopatra beschouwd als het eerste lid van haar familie, dat tijdens hun 300-jarig bewind in Egypte de Egyptische taal geleerd heeft.

Geboorte en heerschappij met haar vader

"Cleopatra is Oudgrieks voor "vaders glorie" en haar volledige naam, "Cleopatra Thea Philopator" betekent "De Godin Cleopatra, Vaderminnend". Zij was de derde van vier dochters van koning Ptolemaeus XII Auletes, met wie zij in eerste instantie samen regeerde. In haar familie waren dan ook meerdere Cleopatra’s. Zijzelf werd “Cleopatra VII” genoemd.

Bewind met Ptolemaeus XIII

Toen haar vader stierf in het voorjaar van 51 v.Chr. was zij net 18 jaar oud. Als oudste overlevende kind (haar oudere zussen Berenice IV en Cleopatra VI waren reeds gestorven) werd zij regentes tijdens het koningschap van de oudste van haar jongere broers, Ptolemaeus XIII, die twaalf jaar oud was. Geheel volgens de Egyptische traditie trouwde zij met hem, doch vooral om dynastieke redenen (teneinde koningin over Egypte te kunnen worden middels een huwelijk met haar eigen broer).

Ondergang, herstel, Caesar

 

Vanaf augustus 51 v.Chr. begon zij met het weglaten van de naam van haar echtgenoot in officiële documenten, een klap in het gezicht van de Ptolemaeische traditie die bepaalde dat vrouwelijke heersers ondergeschikt waren aan de mannelijke co-heerser. Bovendien verscheen alleen Cleopatra's gezicht op munten. Misschien^[bron?] vanwege haar geldingsdrang zette een kliek van hovelingen, geleid door de eunuch Pothinos, Cleopatra af (waarschijnlijk in 48 v.Chr., wellicht eerder). Een decreet met alleen de naam van Ptolemaeus uit 51 v.Chr. is bewaard gebleven. Cleopatra probeerde om een rebellie te organiseren rond Pelusium, maar zij werd spoedig gedwongen om Egypte te ontvluchten. Haar jongere nog enig levende zuster Arsinoë IV vergezelde haar.

In de herfst van 48 v.Chr. bracht Ptolemaeus echter zijn eigen macht in gevaar door onwettelijke inmenging in de zaken van Rome. Toen Pompeius, verslagen bij Pharsalus en op de vlucht voor de zegevierende Julius Caesar, in Alexandrië bescherming zocht, liet Ptolemaeus hem vermoorden om bij Caesar in de gunst te komen. Caesar vond dit verraad echter zodanig verachtelijk dat hij de Egyptische hoofdstad innam en zichzelf als scheidsrechter tussen de rivalen Ptolemaeus en Cleopatra benoemde. Pompeius was getrouwd met de dochter van Caesar, die gestorven was bij de geboorte van hun zoon. Na een korte oorlog (Alexandrijnse Oorlog) werd Ptolemaeus gedood en Caesar herstelde Cleopatra op de troon, met een andere jongere broer, Ptolemaeus XIV, als nieuwe medeheerser en echtgenoot (48–44 v.Chr.).

Caesar overwinterde in Egypte in 48–47 v.Chr. en Cleopatra versterkte haar politieke positie door zijn minnares te worden. Egypte bleef onafhankelijk, maar drie Romeinse legioenen bleven achter om het te verdedigen. Cleopatra's winterse affaire met Caesar leverde een zoon op, Ptolemaeus Caesar (bijgenaamd Caesarion, kleine Caesar). Om de Romeinse Senaat niet voor het hoofd te stoten, weigerde Caesar echter de zoon te benoemen tot zijn opvolger. In plaats daarvan benoemde hij (later, in zijn testament) zijn achterneef Octavianus.

Cleopatra en Caesarion waren op bezoek in Rome tussen 46 en 44 v.Chr. en waren ook aanwezig toen Caesar werd vermoord. Voor of net na haar terugkeer naar Egypte stierf Ptolemaeus XIV. Cleopatra maakte vervolgens Ptolemaeus XV Caesarion (beter bekend als Caesarion) tot haar medeheerser en opvolger (44 tot 30 v.Chr.), uiteraard zonder huwelijk.

Marcus Antonius, definitieve ondergang, dood

 

 

 

In 41 v.Chr. was Marcus Antonius een van de triumvirs die Rome regeerden in het machtsvacuüm na de dood van Caesar. Hij riep Cleopatra bij zich in Tarsus haar loyaliteit te testen. Cleopatra arriveerde met groot gevolg en charmeerde Antonius dusdanig dat hij ervoor koos om de winter van 41–40 v.Chr. met haar door te brengen in Alexandrië. Tijdens de winter werd zij zwanger van een tweeling, die Cleopatra Selene en Alexander Helios genoemd werden.

Vier jaar later, in 37 v.Chr., bracht Antonius weer een bezoek aan Alexandrië, op weg om oorlog te voeren tegen de Parthen. Hij vernieuwde zijn relatie met Cleopatra, en van dan af zou Alexandrië zijn thuis worden. Wellicht is hij getrouwd met Cleopatra volgens een Egyptisch ritueel (een brief van Suetonius suggereert dit), ook al was hij op dat moment getrouwd met Octavia Thurina minor, zuster van zijn mede-triumvir Octavianus. Hij en Cleopatra hadden nog een kind, Ptolemaeus Philadelphus. Bij de Donatie van Alexandrië laat in 34 v.Chr., na de overwinning van Antonius in Armenia, werden Cleopatra en Caesarion gekroond tot co-heersers van Egypte en Cyprus. Alexander Helios werd de koning van Armenia, Medië en Parthië. Cleopatra Selene werd gekroond tot heerser van Cyrenaica en Libië. Ptolemaeus Philadelphus werd gekroond tot heerser van Fenicië, Syrië en Cilicië. Cleopatra nam ook de titel van Koningin der Koningen aan.

Het overtuigde de Senaat om een oorlog te beginnen tegen Egypte. In 31 v.Chr. kwamen de troepen van Antonius tegenover die van Octavianus te staan in een zeeslag voor de kust van Actium. Cleopatra was aanwezig met haar eigen vloot, maar toen zij zag dat de slecht uitgeruste schepen van Antonius begonnen te verliezen van de superieure Romeinen, koos zij het hazenpad. Antonius verliet het gevecht om haar te volgen. Zo luidt althans de versie die later verspreid is door Octavianus. De kans is groot dat de 'vlucht' van beiden eerder een geplande uitbraakpoging was, nadat ze reeds zo goed als alle vlootbases in de regio verloren hadden aan Octavianus' generaal Agrippa.

Volgend op de Slag bij Actium viel Octavianus Egypte binnen. Toen hij Alexandrië naderde, deserteerden de legers van Antonius naar Octavianus. Cleopatra en Antonius pleegden beiden zelfmoord: Antonius stortte zich op zijn zwaard en Cleopatra vergiftigde zich volgens diverse bronnen - na een afwijzing van haar voorstellen door Octavianus - met behulp van een of meerdere slangen op 12 augustus in 30 v.Chr. Cleopatra's zoon van Julius Caesar, Ptolemaeus XV (Caesarion), werd in opdracht van Octavianus geliquideerd. De drie kinderen van Cleopatra en Antonius werden gespaard en meegenomen naar Rome waar zij werden opgevoed door de echtgenote van Antonius, Octavia.

Er werd vaak gezegd dat Cleopatra een aspisadder gebruikte om zich te doden, maar deze slangensoort komt niet in Egypte voor. Er wordt veeleer aan een Egyptische cobra gedacht, omdat die gebruikt werden om criminelen te executeren, en omdat de cobra de godin Wadjet, de schutspatroon van Neder-Egypte, vertegenwoordigde en het beschermingssymbool van de Egyptische koningen was. Ook gaat het verhaal dat zij verscheidene dienaars vroeg om de verschillende vormen van zelfmoord uit te proberen, voordat zij de meest effectieve methode uitkoos. Andere bronnen suggereren dat zij experimenteerde met verschillende vormen van "zelfmoord" op gevangenen. Ook werd er wel beweerd dat Cleopatra een kom met gif zou hebben gedronken om te sterven. Een alternatieve theorie zegt dat ze werd vermoord door Octavianus, in plaats van zelfmoord, maar deze theorie wordt niet gestaafd door de bronnen. Het is niet duidelijk waar Cleopatra is begraven; haar graf is nooit gevonden.

Mogelijk heeft Rome een damnatio memoriae over Cleopatra uitgeroepen; er is namelijk weinig kunst van haar gevonden die stamt uit de tijd toen zij nog leefde.

 

 

Het verhaal van Cleopatra heeft diverse schrijvers en artiesten door de eeuwen heen gefascineerd. Die aantrekkingskracht kwam voor een belangrijk deel door haar legende als een grote verleidster die in staat was om de twee machtigste mannen van haar tijd (Caesar en Antonius) aan zich te binden.

Literatuur - drama

De bekendste werken over haar:

• Antony and Cleopatra van William Shakespeare (1623)
• All for Love van John Dryden (1678)
• Caesar and Cleopatra van George Bernard Shaw (1901)

Literatuur - overig

• The Legend of Good Women (gedeeltelijk) in Geoffrey Chaucers Canterbury Tales (1387)
• In Trou-ringh, een gedichtenbundel van Jacob Cats uit 1637, is een gedicht aan haar gewijd.
• Cléopatre van Victorien Sardou (1890)
• Cléopâtre van Jules-Émile-Frédéric Massenet (1914)
• Cleopatra (1889) van Henry Rider Haggard
• Cleopatra, koningin der liefde van Claude Ferval (1922)
• Cleopatra. Politiek en propaganda in de oudheid van Hans Volkmann (1953)
• Vele Asterix-boeken, met een Cleopatra die geïnspireerd was op Elizabeth Taylor (vanaf 1965)
• Caesar & Cleopatra van Philipp Vandenberg (1986)
• The Memoirs van Cleopatra van Margaret George (1997)
• Cleopatra: Haar jeugd, familie en intriges en Cleopatra: Haar leven, liefdes en strijd van Karen Essex (2001+2002)
• Cleopatra's Daughter van Michelle Moran (2009)
• Anthony and Cleopatra van Adrian Goldsworthy (2010)
• Cleopatra: Een vrouwenleven van Stacy Schiff (2010)
• Het Oude Egypte: Opkomst en ondergang van een beschaving van Toby Wilkinson (2010)
• The Passion of Cleopatra van Anne Rice en Christopher Rice (2017)
• Cleopatra: Hoe één vrouw Rome ten val bracht van Alberto Angela (2018)

Muziek

• 1724 - In de opera Giulio Cesare van Georg Friedrich Händel heeft Cleopatra ook een rol.
• 2010 - De Turkse componist Fazıl Say schreef in dit jaar zijn Cleopatra, Op. 34 voor viool solo.
• 2014 - De Nederlandse Symfonische (Prog) Rockband Kayak schreef en publiceerde de Rock Opera Cleopatra, The Crown of Isis. Componist Ton Scherpenzeel

Films

 

De eerste Cleopatrafilm was Cleopatra uit 1899. De vroegste film over Cleopatra als hoofdonderwerp was Cleopatra, Queen of Egypt, met in de hoofdrol Helen Gardner (1912).

Enkele van de films/tv-producties die geïnspireerd zijn door de Koningin van de Nijl:

• (1899): Cléopâtre: Oude film over Cleopatra. Geregisseerd door Georges Méliès.
• (1908): Anthony and Cleopatra: Florence Lawrence (Cleopatra), Maurice Costello (Casear), William Ranus (Marcus Antonius). Geregisseerd door James Stuart Blackton, en Charles Kent.
• (1910): Cléopâtre: Madeleine Roch (Cleopatra), Stacia de Napierkowska (Onbekend). Geregisseerd door Henri Andreani, en Ferdinand Zecca.
• (1911): The Passions of an Egyptian Princess: Julie Meijer (Cleopatra). Geregisseerd door Theo Frenkel.
• (1912): Cleopatra: Helen Gardner (Cleopatra), Pearl Sindelar (Onbekend). Geregisseerd door Charles L. Gaskill. Gebaseerd op Aleksandr Poesjkins 19e-eeuwse Franse Opera.
• (1917): Cleopatra: Theda Bara (Cleopatra), Fritz Leiber (Caesar), Thurston Hall (Antonius). Geregisseerd door J. Gordon Edwards. Gebaseerd op Émile Moreaus toneelstuk Cléopatre, Sardous toneelstuk Cléopatre, en Shakespeares Anthony and Cleopatra. Film is verloren.
• (1921): Cleopatra, Die Herrin Des Niles: Geregisseerd door Asta Nielsen. Vrijwel een onbekende film.
• (1928):Cleopatra: Dorothy Revier (Cleopatra), Robert Ellis (Caesar). Geregisseerd door Roy William Neil.
• (1934): Cleopatra: Claudette Colbert (Cleopatra), Warren William (Caesar), Henry Wilcoxon (Antonius). Oscar-winnaar Cecil B. DeMille epos.
• (1943): Cleobatra: Amina Rizk (Cleopatra), BLama (Antonius). Geregisseerd door Ibrahim Lama. Een vroege Egyptische film over Cleopatra.
• (1945): Caesar and Cleopatra: Vivien Leigh (Cleopatra), Claude Rains (Caesar), Stewart Granger, Flora Robson — Oscar-genomineerde versie van George Bernard Shaws toneelstuk. Leigh speelde ook Cleopatra tegenover haar toenmalige echtgenoot Laurence Olivier als Caesar in een latere Londense toneelversie.
• (1946): La Vida Intima de Marco Antonio y Cleopatra: Maria Antonieta Pons (Cleopatra), Luis Sandrini (Marcus Antonius). Mexicaanse musical (!) over Marcus Antonius en Cleopatra.
• (1953): Serpent of the Nile: Rhonda Fleming (Cleopatra), Raymond Burr (Antonius), Michael Fox (Octavianus).
• (1953): Due Notti Con Cleopatra: Sophia Loren (Cleopatra), Alberto Sordi (Caesar). Geregisseerd door Mario Mattoli.
• (1959): Le legioni di Cleopatra: Linda Cristal (Cleopatra), Georges Marchal (Marcus Antonius)
• (1962): A Queen for Caesar: Pascal Petit (Cleopatra), Gordon Scott (Caesar).
• (1963): Cleopatra: Elizabeth Taylor (Cleopatra), Rex Harrison (Caesar), Richard Burton (Antonius). Oscar-winnaar block-buster, ook bekend vanwege de affaire tussen Taylor en Burton buiten de set en de toenmalige enorme kosten van $44 miljoen.
• (1963): Totò e Cleopatra: Magali Noël (Cleopatra), Totò (Marc'Antonio).
• (1964): Carry on Cleo, een parodie op de film uit 1963, met Amanda Barrie als Cleopatra, Sid James als Antonius, en Kenneth Williams als Caesar.
• (1968): Asterix en Cleopatra: Geregisseerd door René Goscinny, Lee Payant, Albert Uderzo. Met de stemmen van Roger Carel (Asterix), Jacques Morel (Obélix) en Micheline Dax (Cleopatra).
• (1970): Kureopatora (Cleopatra: Queen of Sex), een erotische Japanse tekenfilm van Osamu Tezuka. Met de stem van Chinatsu Nakayama.
• (1970): The Notorious Cleopatra: Geregisseerd door Peter Perry. 'The Most ADULT Motion Picture Ever Made In Hollywood'. Loray White (Cleopatra)
• (1972): Antony and Cleopatra: Geregisseerd door Charlton Heston. Met Hildegarde Neil (Cleopatra), Charlton Heston (Marcus Antonius).
• (1974): Antony & Cleopatra: uitgevoerd door London's Royal Shakespeare Company. In de hoofdrol Janet Suzman (Cleopatra), Richard Johnson (Antonius), en Patrick Stewart (Enobarbus).
• (1977): La Sierpe De Nilo: Geregisseerd door Cayetono Luce de Tena.
• (1981): Antony and Cleopatra: Geregisseerd door Jonathan Miller. Met Jane Lapotaire (Cleopatra), Colin Blakely (Marcus Antonius).
• (1999): Cleopatra: Leonor Varela (Cleopatra), Timothy Dalton (Caesar), Billy Zane (Antonius). Gebaseerd op het boek Cleopatra, Memoires (The Memoirs of Cleopatra) van Margaret George, maar historisch incorrect.
• (2002): Asterix & Obelix: Missie Cleopatra: Gérard Depardieu (Obelix), Christian Clavier (Asterix), Monica Bellucci (Cleopatra). Geregisseerd door Alain Chabat.
• (2007): Cleópatra: Geregisseerd door Júlio Bressane. Met Alessandra Negrini.

Antieke kunst

Het bekendste schilderij van Cleopatra is er een dat nu waarschijnlijk niet meer bestaat: omdat de koningin in Egypte stierf lang voordat Augustus zijn triomftocht in Rome kon vieren, waarin zij geketend mee zou lopen, gaf hij opdracht om een groot schilderij van haar te maken, dat meegedragen werd in zijn triomfantelijke processie, en dat haar uitgebeeld zou hebben als vergiftigd door een aspisadder. De bronnen voor het verhaal zijn Plutarchus en Appius, alhoewel de laatste wellicht refereert aan een sculptuur, en Cassius Dio vertelt dat de "afbeelding" van goud was, en dus helemaal geen schilderij kan zijn. Het veronderstelde schilderij kwam aan het licht en werd gegraveerd in de vroege 19e eeuw: het maakte deel uit van een privécollectie nabij Sorrento. Sindsdien wordt gezegd dat het schilderij onderdeel uitmaakte van een collectie in Cortona, maar het lijkt erop dat alle sporen naar dit schilderij verloren zijn gegaan, een stille verdwijning die doet vermoeden dat het een namaak betrof.

Schilderijen, vanaf de renaissance

Cleopatra en haar dood hebben honderden schilders geïnspireerd vanaf de renaissance tot aan de huidige tijd, geen enkele overigens van enige historische waarde; het onderwerp sprak voornamelijk Franse academische schilders aan.

• Sir Thomas Browne: Beschrijving van de dood van Cleopatra (1672)
• John Sartain: Antiek Portret van Cleopatra (1818)
• Alexandre Cabanel, Cleopatra laat gif proeven door ter dood veroordeelde gevangenen (1887)

• Ptolemaeën
• Hellenisme
• Geschiedenis van het oude Egypte
• Naald van Cleopatra
• Cleopatra Selena II
• Ptolemaeus XV

• Cleopatra on the Web - Zo'n 470 bronnen, inclusief oude en moderne afbeeldingen.
• Cleopatra VII Philopator antieke bronnen
• Cleopatra VII (VI) at LacusCurtius — (Hfst XIII of E. R. Bevans Huis van Ptolemaeus, 1923)
• NRC 15 februari 2007: Cleopatra had laag voorhoofd, puntige kin en scherpe neus

 

Zie de categorie Cleopatra VII van Wiki Commons voor mediabestanden over dit onderwerp.