កំណត់ហេតុរបស់ ជីវ តាក្វាន់
អត្ថបទនេះបានដកទាំងស្រុងចេញពីសៀវភៅកំណត់ហេតុរបស់ ជីវ តាក្វាន់ អំពីប្រពៃណីនៃអ្នកស្រុកចេនឡាដែលនិពន្ធដោយលោកលី ធាមតេង ។ កំណត់ហេតុរបស់ ជីវ តាក្វាន់ អំពីប្រពៃណីនៃអ្នកស្រុកចេនឡា ដែលមិត្ដអ្នកអាន កំពុងកាន់នៅដៃនេះ ពិតជាឯកសារពិសិដ្ឋមួយនៃប្រវត្ដិសាស្រ្ដខ្មែរយើង ។ សៀវភៅប្រវត្ដិវិទ្យា ឬ អត្ថបទណាមួយដែលស្ដីពីស្រុកខ្មែរ មិនដែលចន្លោះឈ្មោះឯកសារជីវ តាក្វាន់នេះឡើយ ។ កូនខ្មែរគ្រប់រូបរៀនប្រវត្ដិប្រទេសរបស់ខ្លួនមិនដែលនរណាមួយមិនស្គាល់ឈ្មោះ ជីវ តាក្វាន់ទេ ប៉ុន្ដែការដែលយើងស្គាល់នោះ សុទ្ធតែឮពាក្យតៗគ្នា កត់ចម្លងតៗគ្នា ពីសៀវភៅមួយទៅសៀវភៅមួយ តាមរយៈសៀភៅដើមជាភាសាបារាំងដែល លោក ប៉ូល ប៉ែល្លីយ៉ូត៍ (Paul Pelliot) បានប្រែសំរួលចេញពីអត្ថបទចិន ហើយបោះពុម្ពផ្សាយដំបូងក្នុងព្រឹត្ដិបត្រនៃភាសាបារាំងនៅចុងបូព៌ា Bulletin de l' école Francaise d' Extrème-Orient (BEFEO) ពីឆ្នាំ ១៩០២ ហើយក្រោយមក ពេលដែលលោក ប៉ែល្លីយ៉ូត៍ ទទួលមរណភាពទៅ លោក ហ្សក សឺដែស (George Cœdès) ក៏យកស្នាដៃនេះ មានទាំងអត្ថាធិប្បាយបន្ថែមក្បោះក្បាយផង ទៅបោះពុម្ពរួបរួមជាសៀវភៅមួយឡើងពី គ.ស.
សេចក្តីផ្តើម
១៩៥១ ។ លោក ប៉ែល្លីយ៉ូត៍ បានបញ្ជាក់ក្នុងអារម្ភកថា ថាលោកបានព្យាយាមបកប្រែតាមការស្រាវជ្រាវរកឯកសាររបស់ ជីវ តាក្វាន់ ដែលមានលោក ហ្សង់-ព្យែរ អាបែល-រ៉េមុសាត៍ (Jean-Pierre Abel-Rémusat) បានប្រែផ្សាយម្ដងហើយពី គ.ស. ១៨១៩ ប៉ុន្ដែមិនទាន់គ្រប់សព្វ ។ ខ្លួនលោក បានទៅនៅប្រទេសចិនអស់ច្រើនឆ្នាំ ទើបប្រែបានជាស្នាដៃនេះ ។យើងជាខ្មែរ យើងសូមគោរព អរគុណពិសេស ចំពោះលោកអ្នកស្រាវជ្រាវជំនាញទាំងនេះ ទុកដូចជាជួយរើកកាយកំណប់ដ៏មានតម្លៃមួយឱ្យយើងដែរ ។ ប៉ុន្ដែ ដោយលោកអ្នកប្រែនោះឯង មិនមែនជាខ្មែរ ម្លោះហើយយើងចេះតែមានចិត្ដតូចមួយមមៃនឹកជានិច្ចថា ប្រសិនបើមានខ្មែរណាប្រែចេញពីអត្ថបទភាសាចិនផ្ទាល់តែម្ដង យើងដូចជាអស់ចិត្ដជាង ទោះបីការបកប្រែនោះមិនជ្រៅជ្រះឆ្អិនឆ្អៅណាស់ណាក៏ដោយ ។ខ្ញុំធ្លាប់បានរៀនអក្សរចិនអស់បួនឆ្នាំ កាលនៅពីក្មេង តែភ្លេចភ្លាំងទៅវិញស្ទើរគ្មានសល់ នៅចាំបានតែតួអក្សរណាធ្លាប់ប្រើញឹកញាប់ និង នៅចេះសរសេរចំលងតាមគេកើត ។ ទាំងពាក្យ ទាំងអក្សរចិនមកបញ្ជាក់ផង ដូចជាឈ្មោះស្រុក ឈ្មោះរបស់ ឈ្មោះការផ្សាយ ជាដើម ខ្ញុំក៏ចេះតែកត់ទុកៗ នូវអក្សរចិនទាំងនោះគ្រាន់ជាឯកសារ ។សំណាងមាន នៅឆ្នាំ ១៩៦២ ខ្ញុំបានទទួលបេសកកម្មមួយខាងវប្បធម៌ ឱ្យខ្ញុំដឹកនាំគណៈប្រតិភូអ្នកនិពន្ធខ្មែរ ទៅកាន់ប្រទេសចិន ។ ខ្ញុំនឹកជាប់ក្នុងចិត្ដជានិច្ចថា ក្នុងដំណើរនេះ ខ្ញុំនឹងសាកសួរគេរកឯកសារស្នាដៃ ជីវ តាក្វាន់ ឱ្យបានឃើញផ្ទាល់ភ្នែកតែម្ដង បំណាច់បានមកជាន់ដីស្រុកកំណើត ជីវ តាក្វាន់ ហើយ ។ នៅពេលដែលខ្ញុំជួបសន្ទនាជាមួយនឹងរដ្ឋមន្រ្ដីក្រសួងវប្បធម៌ចិន ដែលកាលនោះជាប្រធានសមាគមអ្នកនិពន្ធចិនផងនោះ ខ្ញុំបានស្នើនឹងគេអំពីបំណងចង់ឃើញ និង ចង់ចំលងឯកសារ ជីវ តាក្វាន់នេះ ។ រដ្ឋមន្រ្ដីវប្បធម៌នោះឯង ទទួលរ៉ាប់រងបំពេញបំណងខ្ញុំ ។ យប់នោះខ្ញុំអរក្រៃលែង អរបន់ឱ្យតែភ្លឺឆាប់ នឹងបានទៅទស្សនាបណ្ណាល័យជាតិរបស់គេ តែមិនទាន់បានទៅភ្លាមទេ ព្រោះមានកម្មវិធីទៅទស្សនាទីឆ្ងាយៗពីនេះសិន ។ ទាល់តែប្រាំថ្ងៃក្រោយមកទើបគេនាំខ្ញុំទៅកាន់ទីទុកឯកសារនេះ ដែលគេហៅថា ផ្នែកខាងសៀវភៅកំរ ស្ថិតនៅក្នុងបណ្ណាល័យជាតិ ក្រុងប៉េកាំង ។ នាយកបណ្ណាល័យនាំសហការីគេពីរ នាក់ទៀតនៅរង់ចាំខ្ញុំ គឺនាយផ្នែកខាងសៀវភៅកំរ និងអ្នកឯកទេសខាងការស្រាវជ្រាវ ប្រវត្ដិចុងបូព៌ាប្រទេស ឈ្មោះ ទា សីវម៉េង អាយុ ៦៩ ឆ្នាំ ។ គឺលោក ទា សីវម៉េង នេះហើយដែលបានរើសៀវភៅក្រាស់ៗមួយគំនរ មកចាំបង្ហាញខ្ញុំដែលសុទ្ធសឹងជាសៀវភៅមានស្ដីទាក់ទងនឹងប្រវត្ដិសាស្រ្ដខ្មែរ ហើយសុទ្ធតែសៀវភៅដែលបោះពុម្ពតាំងពីសតវត្សទី ១៤, ១៥, ១៦ និង ១៧ មកម្ល៉េះ ។ គេសន្ទនានឹងខ្ញុំយ៉ាងច្រើន ហាក់ដូចជាចង់ល្បងថា តើខ្ញុំទទូចរកឯកសារនេះ ជាអ្នកចេះដឹងខាងប្រវត្ដិស្រុកទេសមែនទែន ឬ ក៏គ្រាន់តែរកៗទៅទេ? ជាភ័ព្វល្អ ខ្ញុំធ្លាប់បាន មើលឯកសារច្រើន ស្ដីពីការទាក់ទងរវាងស្រុកទាំងពីរនេះ ហើយមុននឹងទៅស្រុកគេ ក៏ខ្ញុំបានកត់ត្រាឯកសារនេះច្បាស់ៗទៀត ព្រោះបេសកកម្មខ្ញុំ ចំលើរឿងវប្បធម៌នេះឯងផង ម៉្លោះហើយ ខ្ញុំឆ្លើយនឹងគេរហ័សហួនណាស់ រហូតគូសន្ទនាទាំងបី នាក់នោះ នាំខ្ញុំទៅជួបនឹងបណ្ឌិតសភាខាងប្រវត្ដិសាស្រ្ដទៀត ។ ក្នុងបណ្តាសៀវភៅក្រាស់ៗទាំងនេះ មានខ្លះនិយាយពីស្រុកយើងតែ ១ ឬ ២ ទំព័រប៉ុណ្ណោះទេ មានតែមួយប៉ុណ្ណោះដែលមានសេចក្ដីវែងក្បោះក្បាយ គឺប្រវត្ដិក្នុងរាជសន្ដិវង្ស ម៉ុងហ្គោល ដែលមានមួយភាគធំ និយាយពីការចាត់អ្នកកត់ត្រាមកស្រុក ចេនឡា គឺលោក ជីវ តាក្វាន់ នេះឯង ។ ខ្ញុំសុំចម្លងអត្ថបទនេះទាំងស្រុង ដែលមានចំនួន ៦៣ ទំព័រ គេក៏ព្រមថតចំលងអត្ថបទនេះឱ្យខ្ញុំ បានជាហ្វីលមួយខ្សែវែង ។ លុះមកដល់ស្រុកវិញ ខ្ញុំផ្ដិតចេញជាសន្លឹកអក្សរ ហើយអនិច្ចា! នៅតែអង្គុយមើល ៗ វាយសេចក្ដីមិនបែកសោះ ។ ខ្ញុំបានយកអក្សរថតផ្ដិតនេះ បិទធ្វើជាសៀវភៅមួយ ហើយយកទៅតំកល់ទុកនៅសមាគមអ្នកនិពន្ធខ្មែរ ព្រោះសង្ឃឹមក្រែងថ្ងៃក្រោយមានលោកណាមួយក្នុងបណ្តាអ្នកនិពន្ធ អ្នកស្រាវជ្រាវ អាចធ្វើការបកប្រែអត្ថបទនេះបាន ។ ស្រាប់តែពីរឆ្នាំក្រោយមកបាត់សៀវភៅនោះជាអាសារបង់ទៅ សួររកដើមចុងមិនឃើញ ខ្ញុំនឹកថា : អ្នកដែលឆ្លៀតបំបាត់សៀវភៅនេះ ពិតជាមានបំណងយកទៅធ្វើឯកសារផ្ទាល់ ឬ មួយលាក់កំបាំងកុំឱ្យយើងធ្វើការបកប្រែបាន ។ តែសំណាងល្អ ខ្ញុំនៅសល់ហ្វីល ក៏ផ្ដិតបានមួយច្បាប់ទៀត ហើយក៏ចាត់ចែងបកប្រែបោះពុម្ពឱ្យបានទោះមិនទាន់ហ្មត់ចត់ ក៏បានជាផ្លូវសំរាប់អ្នកសិក្សា អ្នកស្រាវជ្រាវមួយផ្នែកធំដែរ ។ មួយទៀតសំរាប់អ្នកសិក្សាបានជាប្រភពមួយទៀតប្រៀបធៀបនឹងប្រភពដទៃ ៗ ផង ។ ការបកប្រែនេះបានធ្វើទុក្ខខ្ញុំយ៉ាងខ្លាំង ព្រោះខ្ញុំត្រូវការពឹងរកអ្នកចេះអក្សរចិន ហើយរបៀបចិនបុរាណទៀត ឯអ្នកចេះចិនសម័យថ្មី អានមិនយល់ច្បាស់ វាយសេចក្ដីពុំបានន័យឡើយ ។ មិត្ដខ្ញុំម្នាក់ឈ្មោះ អ៊ឹង ឡាយ ជាអ្នកនិពន្ធប្រលោមលោកច្រើនរឿងដែរ តាំងពីឆ្នាំ ១៩៥៥ - ៥៦ ហើយតមកគាត់ជាអ្នកឯកទេសប្រែរឿងភាពយន្ដចិន ទោះជារឿងបុរាណដែលប្រើពាក្យជំនាន់ចាស់ៗ ក៏គាត់ធ្លាប់ជួបប្រទះគ្មានសល់ ។ មិត្ដ អ៊ឹង ឡាយបានធានាជួយខ្ញុំពេញកម្លាំង ។ លោកប្រែអត្ថបទនេះមួយចប់ឱ្យខ្ញុំ ហើយត្រង់ពាក្យណាពិបាកពេកគាត់ដេញសួរទៅវចនានុក្រមចិនហើយកត់ទាំងពាក្យពន្យល់ទុកឱ្យខ្ញុំផង ។ មានមិត្ដខ្ញុំម្នាក់ទៀតឈ្មោះ ម៉ា អៀត ធ្លាប់ធ្វើជាគ្រូបង្រៀនអក្សរខ្មែរនៅសាលាចិន ក៏បានជួយបកប្រែខ្ញុំមួយចំណែកផ្សេងទៀតដោយអន្លើខ្លះ មិនបានចប់ចុងចប់ដើមទេ ។ ខ្ញុំយកសំណៅបកប្រែទាំងពីរនេះមកមើល សំរួលកែកុនផ្សំបញ្ចូលគ្នា ដោយផ្ទៀងផ្ទាត់ខ្លះជាមួយអក្សរចិនជាអត្ថបទដើម ដែលខ្ញុំមើលបានដោយអន្លើៗ ផ្សែផ្សំផងហើយខ្ញុំផ្ទៀងជាមួយនឹងស្នាដៃប្រែរបស់លោក ប៉ែល្លីយ៉ូត៍ ជាភាសាបារាំងទៀត ។ ប៉ុន្ដែនៅតែមិនអស់ចិត្ដ ។ លុះថ្ងៃមួយ ខ្ញុំជួបគ្រូចាស់ខ្ញុំ ដែលឥលូវអាយុ ៧១ ឆ្នាំហើយ ឈ្មោះលោក តាំង ស៊ុយគង់ ។ កាលខ្ញុំរៀនអក្សរចិន (១៩៤០) លោកជាសាស្រ្ដាចារ្យខាងអក្សរសាស្រ្ដ ធ្លាប់ចេះចាំរឿងព្រេងសព្វគ្រប់ជាអ្នកសិក្សាដោយខ្លួនឯង តាមរបៀបចិនបុរាណ ។ ឥលូវលោករស់នៅជាមួយកូនចៅ ដែលសុទ្ធសឹងជាមន្រ្ដីរាជការយើងខ្លះ និងខ្លះជាអ្នកជំនួញ ។ ខ្ញុំស្នើសុំឱ្យគាត់ជួយផ្ទៀងជាមួយខ្ញុំ ។ លោកតាទទួលដោយរីករាយ ពេញចិត្ដនឹងកិច្ចការនេះ ដូចមិត្ដខ្ញុំទាំងពីរខាងលើដែរ ។ គាត់ពន្យល់ ខ្ញុំម្ដងមួយវគ្គៗ ខ្ញុំផ្ទៀងមើល តើត្រូវន័យសព្វគ្រប់ដូចសេចក្ដីប្រែរបស់ខ្ញុំឬទេ? ប្រសិនបើខ្វះខ្លះ ខ្ញុំក៏បន្ថែម ប្រសិនបើមិនងាយយល់ ខ្ញុំក៏ធ្វើន័យលក្ខណៈ ពន្យល់ខាងក្រោមតាមគាត់ប្រាប់ ។ អស់រយៈបីខែទៀត ទើបបានសម្រេចយកសេចក្ដីបានហើយដែលចាត់ការបោះពុម្ពពេលនេះ ។ ម្យ៉ាងទៀត អំពីសំនៀងភាសាចិន មានច្រើនយ៉ាងតាមគ្រាមភាសា (Dialecte) ដូចជាភាសាប៉េកាំង ស៊ាងហៃ កន្ដាំង ទាជីវ ហុកគៀន ៘ ខ្ញុំសូមបញ្ជាក់ថា លោក ជីវ តាក្វាន់ មានដើមកំណើតនៅ វ៉េង តា ខែត្រ ជាក់កាង ក្នុងភូមិភាគចិនខាងត្បូង ។ ដូច្នេះសំដីភាសាលោកក៏ពិសេសតាមស្រុកនោះដែរ ។ តែមកដល់ប្រទេស ចេនឡា គ្មានចិនស្រុកគាត់មកនៅទេ មានតែចិនខែត្រ គង់ទុង ឬ ក្វាងតាំង ខ្មែរយើងធ្លាប់ហៅ ចិនកន្ដាំង ចិនទាជីវ នេះឯង មករស់នៅ ។ ម្លោះហើយសម្លេងពាក្យដែលគាត់ប្រែពីខ្មែរទៅពិបាកស្ដាប់ណាស់ ព្រោះតាមសំនៀងពួកកន្ដាំង និង ទាជីវ ជាអ្នកប្រែឱ្យគាត់ផង និងតាមសំនៀងភាសាផ្ទាល់របស់ស្រុកកំណើតគាត់ផង ។ ក្នុងការបកប្រែនេះ យើងខ្ញុំសំរេចគ្នាថា យកតាមសំនៀងចិនទាជីវជាគោល ព្រោះមានតែចិនទាជីវ ទេ ដែលរស់នៅភាគច្រើនលើសលុបគេក្នុងស្រុកខ្មែរ ហើយអ្នកចេះភាសាចិន ឬ ក៏ពាក្យខ្មែរខ្លះ ដែលក្លាយមកពីចិន សុទ្ធតែអានតាមសំនៀងចិនទាជីវ ទាំងអស់ ។ ដូច្នេះខ្ញុំ សូមអភ័យទោសជាមុន ពីសំណាក់លោកអ្នកដែលចេះចិនជ្រៅជ្រះ ក្រែងលោខ្ញុំ និងគី្នគ្នាខ្ញុំ ផ្សំគ្នាប្រែនេះមិនទាន់សព្វគ្រប់ ខ្វះចន្លោះពាក្យពេចន៍ ។ ភ្នំពេញ ខែ មិថុនា គ.ស. ១៩៧១ លី ធាមតេង។
សេចក្ដីផ្ដើម ប្រពៃណីអ្នកស្រុកចេនឡា
រឿងរ៉ាវទាំងនេះ លោកជីវ តាក់គង់(១) បាននិពន្ធឡើងក្នុងសម័យសន្ដតិវង្ស ងន់(២) គឺនៅស្រុក វ៉េងតា(៣) ហើ យក្រោយមកលោកហ្កូវគង់ បានកែសំរួលក្នុងរវាង រាជសន្តតិវង្ស ម៉េង(៤)ក្នុងស្រុកសេងអាន(៥) ។
- ១ = នេះតាមសម្លេងចិនទាជីវ ប្រសិនបើអានតាមសម្លេងចិនប៉េកាំង : ចូវតាក្វាន់ តែយើងធ្លាប់មកថា ជីវតាក្វាន់ៗ ។
- ២ = សន្តតវង្សងន់នេះ មានស្ដេចច្រើនអង្គ តែនេះក្នុង គ.ស. ១២៩៥ គឺត្រូវលើស្ដេចឈ្មោះ ងន់ សេងចុង នាមសំរាប់រាជវង្ស ងន់ចេង ។
- ៣ = ស្រុកវេងតា នៅក្នុងខេត្ដជាក់កាង (ចិនខាងត្បូង) ។
- ៤ = សន្តតិវង្សម៉េង ចូលមកក្នុងសតវត្សទី ១៣ - ១៤ នៃគ.ស. ។
- ៥ = នៅក្នុងខេត្ដហោណាំ (ហូណាន់) ។
សេចក្ដីអធិប្បាយទាំងស្រុងមានដូចតទៅ៖
ចេនឡា ឬ ចាមឡា អ្នកប្រទេសហៅខ្លួនឯងថា “កាន់ផៃចឺ” តាមកំណត់ខ្លះរបស់ពួកបស្ចឹមប្រទេស បានហៅថាកាំ ពូចឺ ដែលមានសម្លេងស្រដៀងនឹង “កាំពួចេ” ដែរ ។ ខ្ញុំចាប់ធ្វើដំណើរចេញពីស្រុក “អ៊ូជីវ” ទៅដល់សមុទ្រ “កាវជីវ” ក៏បានទៅដល់ទីក្រុងចាម្ប បន្ដដំណើរបណ្តោយខ្យល់ចេញពីក្រុងចាម្ប ទៅអស់រយៈពេលកន្លះខែទៀត ក៏បានទៅដល់ស្រុក ចេញផូវ (ជម្ពូ?) ដែលជាព្រំដែននៃប្រទេសនេះ ។ លុះចេញពីចេងផូវទៅទៀត ឆ្លងសមុទ្រ ឃុនលុន ក៏ទៅដល់មាត់ពាម គឺបែកចេញពីមាត់សមុទ្រទៅជាដៃទន្លេច្រើនច្រកណាស់ ។ ក្នុងបន្ដាច្រកទាំងនោះ មានតែច្រកទី៤ទេ ទើបអាចចូលទៅបាន ក្រៅពីនេះគេដឹងថា មានទឹករាក់ណាស់ នាវាធំៗមិនអាចធ្វើដំណើរបានឡើយ ត្រង់ពាមមានច្រកនោះ ឃើញមានព្រៃទ្រុប ហើយក្រៅពីនេះមានវាលខ្សាច់ពណ៌លឿង និងមានដើមបបួសនិងអំពៅព្រៃ ដុះបែកផ្កាសសំព្រួស ម៉្លោះហើយ អ្នកដំណើរពិបាកចំណាំច្រកចូលទៅណាស់ ។
ចូលផុតពីមាត់ពាម ធ្វើដំនើរប្រមាណកន្លះខែទៀត ទើបបានទៅដល់ស្រុកមួយឈ្មោះ ឆេនាំ (ឆ្នាំង?) ដែលជាខេ ត្ដមួយនៃប្រទេសនេះ ។ លុះធ្វើដំនើរពី ឆេនាំ បន្ដោយតាមទឹកហូរទៅជើង អស់ពេល ១០ថ្ងៃទៀត កាត់ភូមិ ពូ លូវឈឹង (ប្រែថាភូមិកន្ដាលផ្លូវ) ហ៊ុតឈឹង (ភូមិព្រះពុទ្ធ)(១) ឆ្លងកាត់សមុទ្រទឹកសាប(២) ទៅទៀត ទើបបានដល់ ទីក្រុង កាងពាងឈូ (កំពែងជូរ?) ។ ក្នុងនេះ មានទំហំ ៥០ លី (១លីប្រវែង ១.៨០០ហត្ថ) ប្រសិនបើតាមសៀភៅពួកប ស្ចឹមប្រទេសសរសេរថា ប្រទេសនេះ មានទំហំដី៧.០០០លី និងមានព្រំប្រទល់ ខាងជើងទល់នឹងក្រុងចំប៉ា គឺត្រូវ ធ្វើដំនើរ អស់ពេលកន្លះខែ ខាងនិរតីនៅឃ្លាតពីស្រុកសៀមចំងាយផ្លូវកន្លះខែដែរ នៅខាងត្បូងឃ្លាតពីទីក្រុង “ហួងអ៊ូ” ចំងាយផ្លូវ១០ថ្ងៃ ឯខាងកើតប្រទេសនេះគឺមហាសមុទ្រ ហើយដែលប្រទេសមួយធ្លាប់ទាក់ទង ខាង សេដ្ឋកិច្ចជាមួយ ស្រុកយើងតាំងពីដើមរៀងមកផង ។ ១ = លោក ប៉េលីយោត Pelliot សង្ស័យថា ពោធិសាត់ តែពិតគឺ ភូមិព្រៃភព ព្រោះជាពាក្យសំគាល់នាមព្រះពុទ្ធ ដែរ ។ ២ = ពាក្យ ទលេបាលី ប្រែថាសមុទ្ធ សព្វថ្ងៃក្លាយជា ទន្លេសាបវិញ ។
នៅគ្រាដែលប្រទេសចិន (ក្នុងរាជ្យសន្ដិវង្សម៉ុងហ្គោល) បានត្រួត្រាលើមហាសមុទ្រក្នុងទ្វីបលោកហើយ លោក ថមពល (មេទ័ពធំ) ឈ្មោះ ចុន តូវ ដែលនៅឈរប្រចាំការត្រួតត្រាទីក្រុងចាមបានចាត់ មន្រ្ដីពីរ នាក់គឺ លោក ហ៊ូ ប៉េក ហូវ អ្នកមានប៉ានមាស១ និងលោក ឆាយ ហូវ ឲ្យទៅកាន់ប្រទេសចេនលា តែត្រូវប្រទេសនេះចាប់ឃុំ ទុកមិនឲ្យមកវិញ ។ លុះមកដល់រដ្ឋកាលស្ដេច ងន់ ចេង (គ.ស.១២៩២) ខែទី៦ ព្រះរាជាអង្គនេះ ទ្រង់ចាត់បេ សកម្មទូតមួយមកប្រទេសចេនលា ហើយពេលនោះ ខ្លួនខ្ញុំក៏ត្រូវចាត់មកជាមួយដែរ ។ គឺនៅក្នុងខែទី ២នៃឆ្នាំបន្ទា ប់មក យើងបានចាកចេញពីស្រុក ម៉េងជីវ នោះមកទៀត ។ លុះថ្ងៃ១៥ ខែទី៣ ទើបដល់ទីក្រុងចាម នៅកន្ដាលផ្លូវ ជួបនឹងខ្យល់បក់បញ្ច្រាសពីមុខមកវិញ ដែលជាហេតុនាំឲ្យមានការ រអាក់រអួលក្នុងដំនើរ ។ ដល់មកខែ ៧ដែ លជាសរទរដូវ ទើបបានមកដល់ប្រទេសនេះ ព្រមចំនុចចុះចូលទៅ(១) ។
១ = ត្រង់នេះ តាមសេចក្ដីប្រែលោក ប៉េលីយោត មិនឮថា ព្រមចំនុចចូលទេ តែនេះប្រែតាមប្រយោគចិន អក្សរ ដូច្នេះន័យនេះបានត្រឹមតែថាគេព្រមរាក់ទាក់ទទួលបេសកជនប៉ុណ្ណោះ ។
លុះដល់មករដ្ឋកាលស្ដេច តាយ តេក (គ.ស. ១២៩៧) ខែទី៦ ខ្ញុំជិះនាវាត្រលប់មកវិញ ហើយដល់ថ្ងៃ ១២ ខែ ៨ ទើបនាវាចូលចត ដល់កំពង់ផែស្រុកស៊ីម៉េង ។
ចំពោះរឿងប្រពៃណី និង កិច្ចការនៃប្រទេសចេនលានេះខ្ញុំមិនបានដឹងល្អិតល្អន់អស់សេចក្ដីសព្វគ្រប់មែន តែខ្ញុំ បានដឹងដោយត្រួសៗអាចនឹងជំរាបបានដែរ ។
បរិវេណនៃក្រុង
បរិវេណនៃក្រុងនេះ មានទំហំ ២០លី មានទ្វារ ៥ ។ ទ្វារទាំងនោះសុទ្ធតែសាងកំរាស់ជាពីរជាន់ក្នុងក្រៅ គឺនៅ ទិសខាងកើតមានទ្វារពីរ ។ ក្រៅពីនេះ ក្នុងមួយទិស មានទ្វារតែមួយទេ ។ នៅក្រៅកំពែងក្រុង សុទ្ធតែមានប្រលា យទឹកធំៗ ពីក្រៅប្រលាយនោះមានផ្លូវដើរទៅកាន់ស្ពានធំៗ ហើយនៅសងខាងស្ពាននិមួយៗមានទេវរូបថ្ម ៥៤ ដូចជាមេទ័ពថ្មដ៏ធំៗដូច្នេះដែរ ។ រូបទាំងនោះដូចៗគ្នានៅតាមច្រកទាំងប្រាំ ។ បង្កាន់ដៃស្ពានទាំងនេះគេធ្វើអំពីថ្ម ហើយមានឆ្លាក់រូប ពស់ដ៏ធំ(១) ដែលមានក្បាល៩ ឯរូបថ្មទាំង ៥៤នោះ សុទ្ធតែយកដៃចាប់ទាញពស់នេះឯង ហាក់ដូចជាមិនចង់ឲ្យស្ទុះទៅរួច ។ នៅខាង លើខ្លោងទ្វារ មានពុទ្ធរូបថ្មប្រាំអង្គបែរភ័ក្រ្ដទៅទិសខាងលិច ហើ យមួយអង្គដែលស្ថិតនៅចំកន្ដាលគេមានទឹកមាសល្អស្រស់ផង ។ នៅសងខាងទ្វារ មានឆ្លាក់រូបដំរីថ្មទៀត ។ ១ = ពស់នេះ ប្រសិនបើតាមខ្មែរគឺជានាគ ។ ជីវតាក្វាន់ធ្លាប់ស្គាល់នាគចិន មានរូបផ្សេងបានជាហៅនាគខ្មែរថាពស់
កំពែងទីក្រុង គេធ្វើពីថ្មទាំងអស់ មានកំពស់ ២០ ហត្ថតំរៀបថ្មយ៉ាងជិត ហើយមាំណាស់ ។ នៅពីលើគ្មានស្មៅដុះ ឡើយ តែនៅ ចន្លោះមួយដុំៗមានដាំដើមជ្រៃ ។ ឯផ្ទៃក្នុងនៃកំពែងដែលមានចន្លោះពីគ្នាដល់ទៅ ១០០ហត្ថនោះ ស្ថិតនៅជាដីជំរាល បីដូចជាជំរាលនៃភ្នំ រលីងស្អាតណាស់ ។ លើកំពែងដែលមានផ្ទៃជាជំរាលនោះ មានទ្វារធំៗ ដែលបិទជិតនៅពេលយប់ ហើយបើកចំហរនៅពេលថ្ងៃតាំងពីព្រលឹម និងមានអ្នកយាមប្រចាំការជានិច្ច ។ សត្វ ឆ្កែគេមិនឲ្យចូលក្នុងទ្វារនេះទេ ។ ជនណាដែលធ្លាប់មានទោសត្រូវគេកាត់ម្រាមជើង ក៏មិនឲ្យចូលដែរ ។ កំពែងព័ទ្ធជុំវិញនោះមានជ្រុងជ្រោយល្អណាស់ ហើយនៅជ្រុងនិមួយៗសឹងមានប្រាង្គថ្មមួយខ្ពស់នៅប្រចាំគ្រប់ ជ្រុង ។
នៅកន្ដាលទីក្រុងនេះ មានប្រាសាទមាសមួយ(ក) និងនៅជិតខាងនេះមានប្រាង្គប្រាសាទជាង២០ទៀត ព្រមទាំង មានបន្ទប់ថ្មចំនួនច្រើនបន្ទប់ផង ។ នៅប៉ែងខាងកើតមានស្ពានមាសមួយមានរូបតោមាស២ ស្ថិតនៅអមខាង ឆ្វេង និងខាងស្ដាំស្ពានមាស ។ មានព្រះពុទ្ធរូបមាស ៨អង្គ តំកល់នៅតំរៀបគ្នាចំពីក្រោមប្រាង្គសិលា ។ នៅខាង ជើងប្រាសាទមាសចំងាយប្រមាណជាងមួយលី មានប្រាសាទស្ពាន់មួយទៀតដែលមានកំពស់ខ្ពស់ជាងប្រាសាទ មាស គួរឲ្យគយគន់ណាស់ ។ ចំពីក្រោមប្រាសាទស្ពាន់នោះ ឃើញមានបន្ទប់ថ្មប្រហែលជាដប់ដែរ ។ ចេញពី នេះទៅខាងជើងថែមមួយលីទៀត គឺជាព្រះរាជដំ នាក់ដែលស្ដេចគង់នៅ ។ នៅក្នុងល្វែងដែលជាព្រះដំ នាក់នោះ មានប្រាង្គមាសមួយទៀត ។ ទំនងជាដោយហេតុនេះហើយ ដែលពួកឈ្មួញបរទេសតែងដំនាលថា ប្រទេសចេន លាថ្កុំថ្កើងរុងរឿងណាស់ ។
ក = លោកប៉េលីយោត យល់ថាប្រាសាទនេះ គឺប្រាសាទបាយ័ន ។
ចេញពីកំពែងតាមទ្វារខាងត្បូងទៅ ចំងាយប្រមាណជាជាងកន្លះលី តាមពាក្យចចាមអារាមគេនិយាយថាចេតិយ លូប៊ូន(១) សង់តែមួយយប់ ។ ផ្នូរសព ឬ ចេតីយ លូប៊ូន ស្ថិតនៅក្រៅកំពែងខាងត្បូងជាងកន្លះលី ហើយមានបរិវេណ ព័ទ្ធជុំវិញប្រមាណជាងដប់លី និងមានបន្ទប់ថ្មច្រើនរយទៀតផង ។ នៅស្រះខាងកើតកំពែងនគរប្រមាណ១០លី មានប្រាសាទថ្មីមួយទៀត(២) មានបរិវេណព័ទ្ធជុំវិញប្រវែង ១០០លី ។ នៅក្នុងប្រាសាទនេះ មានព្រះពុទ្ធរូបមួយ អង្គទ្រង់ផ្ទុំធ្វើពីស្ពាន់ ហើយមានទឹកចេញជានិច្ចពីផ្ចិត ហូរធ្លាក់ចុះទៅក្នុងស្រះធំមួយ នៅពីខាងជើងប្រាសាទនេះ ។ នៅទិសខាងជើងកំពែងនគរចំងាយប្រមាណ ៥លី មានប្រសាទមាសរាងបួនជ្រុង(៣) និងមាន បន្ទប់ថ្មជាច្រើ នរយ ហើយនៅក្នុងនោះគេឃើញមានព្រះពុទ្ធរូបមាស រូបសិង្ហមាស រូបដំរី រូបគោ រូបសេះ និងវត្ថុដទៃទៀតធ្វើ ពីស្ពាន់ ច្រើនឥតគណនា ។
១ = តាមសេចក្ដីប្រែរបស់លោក ប៉េលីយោត ថា Lou-Pan ហើយលោកចុះសេចក្ដីយល់ថាជាប្រសាទអង្គវត្ដ ។ តាមចិនលូប៊ូន ជាឈ្មោះមេជាងរចនាក្នុងរឿងព្រង ដូចខ្មែរយើងនិយាយពីពិសនុការអ្នកសាងប្រាសាទដែរ) ។ ២ = លោក ប៉េលីយោត យល់ថា ជាប្រាសាទមេបុណ្យខាងលិចដែលគាត់បន្ថែមថា ប្រហែលជាគេច្រលំ ជាទិស ខាងកើតទៅវិញ ។ ៣ =ទំនងជាប្រាសាទនាគព័ន្ធ ។
ដំណាក់ លំនៅស្ថាន
ព្រះដំណាក់ ផ្ទះនាម៉ឺនមន្រ្ដី និងផ្ទះអ្នកមានទាំងអស់សុទ្ធតែបែរមុខទៅកើត ។ ព្រះរាជដំណាក់ ស្ថិតនៅខាងជើងប្រាសាទមាស និងស្ពានមាស ហើយនៅជិតមាត់ទ្វារក៏មានបន្ទាយព័ទ្ធជុំវិញប្រវែង ៥ ឬ ៦ លី ។ ក្បឿងប្រក់តួប្រាសាទ កណ្តាលធ្វើពីសំណរ ឯអគារផ្សេងទៀត សឹងប្រក់ក្បឿងធ្វើពីដីដុតពណ៌លឿង ។ សសរនិងស៊ុមទ្វារសុទ្ធតែឆ្លាក់ ឬ គូររូបរចនាផ្សេងៗ តែភាគច្រើនគឺរូបព្រះពុទ្ធ ។ ដំបូលទាំងនោះល្អមើលណាស់ ។ របៀងប្រាសាទ និង ថែវយ៉ាង វែងអាចដើរបាន ជាផ្លូវខ្វាត់ខ្វែង ហើយដំបូលនោះក៏ខ្ពស់ៗសំបើមណាស់ ។ ទីនេះជាកន្លែងព្រះរាជវាំងដែល ស្ដេចទ្រង់ប្រកបកិច្ចការផែនដី មានបង្អួចមាសមួយនៅខាងស្ដាំ និង ខាងធ្វេងនៃកន្លែងស្ដេចគង់ប្រថាប់ មានសរសរបួនជ្រុងតំកល់កញ្ចក់តំរៀបគ្នាប្រមាណជា៤០ ឬ ៥០ បន្ទះ ដាក់ដង្ហែតាមជ្រុងបង្អួចនេះ កំណល់ទ្រមានរូបរាងជាដំរី (ត្រង់នេះគឺជាបុស្បុកមួយ ដែលមានសសរបួន និងក្បាច់លម្អដោយកញ្ចក់ជើងទ្រធ្វើពីរូបដំរី ប៉ុន្តែលោកជីវតាក្វាន់ សរសេរថាជាស៊ុមមួយ ព្រោះឃើញមានតែគ្របជុំវិញ) ។
ខ្ញុំឮគេនិយាយថា ទីត្រង់នេះមានរបស់ប្លែកៗច្រើនណាស់ ប៉ុន្ដែបម្រាមតឹងតែងពេក មិនអាចអនុញ្ញាតឲ្យចូលមើលបាន ។ ក្នុងបណ្តារឿងប្លែកទាំងនោះ មានការណ៍មួយថា នៅកណ្តាលប្រសាទមានប្រាង្គមាសមួយ ហើយថា រាល់យប់ ស្ដេចតែងឡើងទៅផ្ទុំលើប្រាង្គមាសនោះ ។ អ្នកស្រុកគេមានជំនឿហើយនាំគ្នានិយាយថា នៅក្នុងប្រាសាទមាសនោះឯង មានបិសាចមួយ មានរូបពស់ក្បាលប្រាំបួន (២) ។ បិសាចនោះជាព្រះភូមិរក្សាព្រះនគរ ។ រាល់យប់ បិសាចតែងដំណែងខ្លួនជាមនុស្សស្រី ហើយស្ដេចត្រូវរួមផ្ដេកផ្ដិតនឹងនាងនេះ សូម្បីតែមហេសី ឬ ស្នំស្និទ្ធ ព្រះអង្គ ក៏មិនហ៊ានចូលទៅក្នុងទីនោះដែរ ។ លុះដល់មជ្ឈឹមយាម ទើបស្ដេចចេញមកពីនាងពស់នោះ មករួមរ័កនឹងមហេសី ឬ ស្រីស្នំដទៃទៀតបាន ។ ប្រសិនបើបាត់ពស់នោះមិន និម្មិតមកទេ នោះថាគ្រោះថ្នាក់នឹងមកដល់អាយុស្ដេចហើយ រឿងរ៉ាវអាក្រក់នឹងកើតឡើង ។ ប្រសិនបើស្ដេចមិនបានយាងចូលទៅទីនោះមួយយប់ណា ហើយពេលនោះអពមង្គលនឹងពិតជាកើតឡើងភ្លាមមិនខានដែរ ។
(២) ពស់ក្បាលប្រាំបួននេះគឺជានាគ ព្រោះនាគខ្មែរមានខ្លួនជាពស់ ឯនាគចិនមានជើងក្បាលតូចឥតពពារទេ ។
បន្ទាប់មក ដំណាក់ញាតិវង្ស ឬលំនៅនាម៉ឺន មន្រ្ដីធំៗ សង់យ៉ាងធំទូលាយស្ដុកស្ដម្ភប្លែកពីផ្ទះអ្នកស្រុកសាមញ្ញ ។ ផ្ទះទាំងនោះសុទ្ធតែប្រក់ស្លឹក មានតែផ្ទះអ្នកធំ និង វិហារទេដែលប្រក់ក្បឿង ។ ហើយទំហំផ្ទះទាំងនោះត្រូវសង់ទៅតាមលំដាប់យសសក្ដិនៃម្ចាស់ផ្ទះផង ។ ចំណែកផ្ទះប្រជារាស្រ្ដវិញ សុទ្ធតែប្រក់ស្លឹក ឬ ស្បូវ គេមិនហ៊ានប្រក់ក្បឿងទេ ឯទំហំសោត សង់ទៅតាមធនធានខ្លួន តែមិនហ៊ានសង់ឲ្យដូចលំនាំអ្នកធំឡើយ ។
សំលៀកបំពាក់ និង គ្រឿងអលង្ការ
អ្នកស្រុកទាំងអស់ ចាប់តាំងពីស្ដេចចុះទៅ ទាំងស្រីទាំងប្រុស សុទ្ធតែបួងសក់ទាំងអស់ ហើយគេតែងលែងខ្លួនទ ទេស្អាត មានតែសំពត់មួយផ្ទាំងតូចវ័ណ្ឌជុំវិញខ្លួន របៀបគេចង់ពុង ហើយប្រសិនបើត្រូវការចេញទៅណាមកណា គេយ កកំណាត់មួយផ្ទាំងទៀតធំជាងមុន មករុំស្រោបថែមពីលើ ។ ការស្លៀកពាក់នេះ មានលក្ខខ័ណ្ឌទៅតាមឋានៈទៀត ។ ព្រះសស្រ្ដរបស់ស្ដេច មានតំលៃជាមាសបីបួនតំលឹងគឺល្អដាច់ពីសំលៀកបំពាក់អ្នកផងទាំងពួង ។ អ្នកស្រុកនេះ ចេះត្បាញសំពត់ប្រើហើយ តែមានប្រើសំពត់មកពីស្រុកសៀម និង ចាមផងដែរ ។ សំពត់ពិសេសមកពីបស្ចឹមប្រទេ សដែលមានសាច់ម៉ដ្ឋល្អ មានតែស្ដេចទេដែលមានប្រើ គឺសំពត់ផ្កាសរសៃសូត្រឆ្មារ ស្ដេចពាក់មកុដមាស ប្រសិនបើជួន កាលមិនពាក់មកុដទេ គឺពាក់កំរងផ្កាដូចជាផ្កាម្លិះជាដើម ព័ទ្ធជុំវិញព្រះសិរ ។ នៅលើកំពូលព្រះកេស មានស្នៀត សក់ដាំត្បូងពេជ្រយ៉ាងធំទៀតផង ។ គ្រាន់តែគ្រឿងអលង្ការដែលពាក់នៅនឹងព្រះបាត និងព្រះហស្ថមានទំងន់ដ ល់ទៅបីនាឡិ ។ នៅគ្រប់តែម្រាមមានពាក់ចញ្ចៀនដែលមានដាំពេជ្រភ្នែកឆ្មា ។ បាតព្រះហស្ដ និង បាតព្រះបាទ មានលាបពណ៌ក្រហម ហើយនៅពេលដែលទ្រង់យាងចេញមកម្ដងៗ តែងកាន់ព្រះខាន់មាសមួយជានិច្ច ។
ចំណែកប្រជារាស្រ្ដវិញ មានតែស្រ្ដីភេទទេ ដែលអាចលាបថ្នាំក្រហមនៅបាតដៃបាតជើងបាន ឯប្រុសៗមិនហ៊ាន លាបទេ ។ ព្រះញាតិវង្ស និងមន្រ្ដីធំអាចប្រើកំណាត់ផ្ការង្វើលៗបាន ឯមន្រ្ដីធម្មតាប្រើបានតែត្រឹមផ្កាចុងជាយប៉ុ ណ្ណោះ ចំណែករាស្រ្ដសាមញ្ញ ប្រសិនបើស្រីៗ អាចប្រើសំពត់ផ្កាបានខ្លះដែរ ។
ជនជាតិចិនដែលទើបមកដល់ប្រទេសនេះថ្មីៗ ទោះបីប្រើសំពត់មានផ្កានៅជាយទាំងសងខាង ក៏គេមិនថាអីដែរ ព្រោះគេសន្មតថា ជាពួកមិនទាន់ដឹងទំនៀមស្រុក ហៅថា ពួក ង៉ានទឹង ប៉ា ឆា (មិនដឹងភាសា?) ។
អំពីមន្រ្ដី
ប្រទេសនេះមានរដ្ឋមន្រ្ដី មេទ័ព និងហោរា ហើយមន្រ្ដីក្រោមពីនោះ មានច្រើនឋានៈទៀត ដូចជានៅប្រទេស ចិនដែរ ប្លែកគ្នាតែឈ្មោះហៅ ។ មន្រ្ដីទាំងនេះភាគច្រើនជាពូជពង្សរបស់ស្ដេច ប្រសិនបើមានអ្នកក្រៅចូលធ្វើជាមន្រ្ដី ផងទាល់តែអ្នកនោះយកកូនទៅថ្វាយឲ្យធ្វើជាស្នំស្ដេច ។ ការធ្វើដំនើរនៃមន្រ្ដីទាំងនោះ គេសំគាល់តាមគ្រឿងហែហមតាមឋានៈ ។ អ្នកធំជាងគេអង្គុយលើគ្រែស្នែងមាស មានបាំងក្លស់ដងមាសបួន ។ អ្នកបន្ទាប់មកទៀត គ្រែស្នែងមាសក្លស់ដងមាសពីរ ចុះមកទៀតគ្រែស្នែងប្រាក់ មានក្លស់ដងមាសមួយ ។ អ្នកតូចបន្ដមកចេះតែថយ ក្លស់ដងមាសតែមួយ រួចក្លស់ប្រាក់មួយឥតមានគ្រែស្នែង ។
ចំពោះមន្រ្ដីដែលត្រូវជិះគ្រែស្នែងប្រាក់ និងក្លស់ដងមាសមួយឡើងទៅ សុទ្ធតែហៅ ប៉ាតេង (ម្រតេង) ឬ អាំតេង (អំដែង?) ។ អ្នកដែលមានក្លស់ដងប្រាក់ ហៅថា សីលាត់ទី (ស្រីស្ឋិន?) ។ ក្លស់នោះ គេយកសំពត់ជាតិសូត្រដែល ធ្វើមកពីប្រទេសចិនពាស ហើយទំលាក់ចុងរំភាយចុះសឹងដល់ដី ។ ឯឆ័ត្រតាំងយូរ គេយកសំពត់សូត្រពណ៌ខៀវ មកពាស ហើយទំលាក់រំភាយខ្លឹបបន្ដិចដែរ រួចយកប្រេងមកលាបយ៉ាងរលើបទៀតផង ។
អំពីលទ្ធិសាសនាបីបែប
អ្នកចេះដឹង (ពួកព្រាហ្មណ៍?) គេហៅថា ប៉ាឃាប(១) លោកសង្ឃ គេហៅថា ជូតូ(២) ពួកតាបសគេហៅថា ប៉ា ស៊ីវី(៣) ។
១ = តាមសេចក្ដីប្រែរបស់លោក ប៉ែល្លីយ៉ូត៍ថា ប៉ាឃី ពាក្យនេះទំនងជាមកពីពាក្យ បណ្ឌិត ។
២ = លោកសង្ឃខាងពុទ្ធសាសនា ប្រហែលមកពីពាក្យព្រះគ្រូ ។
៣ = លោក ប៉ែល្លីយ៉ូត៍ ប្រែថា ប៉ាសិវ៉ៃ ប្រហែលមកពីពាក្យ បស្វៈ ដែលហៅថា ប៉ាឃាប នេះ មិនដឹងជារៀនពីកន្លែងណាទេ ខ្ញុំមិនដែលឃើញសាលា ឬ ទីកន្លែងរៀនសោះ ខ្ញុំឃើញតែរូបពួកគេនេះឯង ដែលស្លៀកពាក់ដូចជាធម្មតាដែរ ប៉ុន្ដែមានប្លែកត្រង់មានពាក់អំបោះស វេញមួយខ្សែនៅក ហើយអំបោះនេះ ពាក់ជាប់នឹងក អស់មួយជីវិត ។ គេតែងរើសយកពួក ប៉ាឃាប នេះឯងធ្វើជាមន្រ្ដីព្រោះគេទុកជាអ្នកចេះដឹងជាន់ខ្ពស់ហើយ ។
ចំណែកលោកសង្ឃវិញ កោរព្រះកេស គ្រងចីវរពណ៍លឿងបញ្ចេញស្មាខាងស្ដាំ ហើយនិមន្ដដោយជើងទទេ អត់ពាក់ស្បែកជើងឡើយ ។ ព្រះវិហារមួយ គេអនុញ្ញាតឱ្យប្រក់ក្បឿងបាន ហើយនៅកណ្តាលព្រះវិហារនោះមានតំកល់ព្រះពុទ្ធរូបមួយព្រះអង្គ ដែលមានភិនភាគ ដូចព្រះសក្យមុនីដែរ(៤) គេហៅថា ពុតលៃ លាបលន ពណ៌ក្រហម ដោយគេយកដីសមកសូនធ្វើហើយលាបពណ៌ផ្សេងៗ គ្មានភិនភាគអ្វីក្រៅពីនេះទេ ច្រើនតែកសាងអំពីស្ពាន់ ហើយគ្មានជួងស្គរ រគាំង ទង់អ្វីទាំងអស់ ។ ព្រះសង្ឃឆាន់ត្រីសាច់បាន តែមិនឆាន់ស្រាទេ ហើយគេអាចរៀបម្ហូបត្រីសាច់ទាំងនេះថ្វាយព្រះផង ។ ក្នុងមួយថ្ងៃលោកនិមន្ដទៅបិណ្ឌបាតពីផ្ទះឧបាសកតែមួយដងទេ ហើយគ្មានរៀបដាំស្លនៅក្នុងវត្ដឡើយ ។ លោកឆាន់មួយដងក្នុងមួយថ្ងៃ ។
៤ = តាមមហាយាន គេជឿថា មានព្រះពុទ្ធពីរអង្គ គឺព្រះពុទ្ធដើមនៅឋានសួគ៌គឺនាម អាមិតាភៈ និងព្រះពុទ្ធដែលត្រាស់ដឹងនៅស្ថានមនុស្សនាម សក្យមុនី ។
ធម៌ដែលសូត្រ លោកសង្ឃមានច្រើនណាស់ គេក្រងនៅនឹងស្លឹកតាលព្រឹក្ស(១) ដិតស្នាមអក្សរខ្មៅ តែមិនសរសេរដោយជក់ ឬ ខ្មៅដុសឡើយ ។ ខ្ញុំមិនដឹងគេសរសេរដោយអ្វីទេ(២) ។ គេយកគ្រែស្នែង និងក្លស់ដងមាស ឬ ដងប្រាក់មកសែង មកបាំងលោកសង្ឃដែរ ព្រោះស្ដេចតែងពិគ្រោះនឹងព្រះសង្ឃ ចំពោះបញ្ហាណាដែលធំៗរបស់ស្រុកទេស ។ ប៉ុន្ដែពុំឃើញមានដូនជីនៅក្នុងវត្ដទាំងនោះទេ ។
១ = បានជាខ្ញុំប្រែថា តាលព្រឹក្ស ព្រោះពាក្យដើម គេពុំទាន់បញ្ជាក់ច្បាស់ថា ស្លឹករឹតនៅឡើយទេ ។
២ = ការពិតគេចារដោយដែកចារ ហើយយកធ្យូងលាយប្រេងលុប ទើបបានជាស្មាមខ្មៅនេះ ។
រីឯ ពួកតាបសដែលហៅ ប៉ាស៊ីវី នេះ ស្លៀកពាក់ជាអ្នកស្រុកធម្មតាដែរ តែមានជួតក្បាលកំណាត់ពណ៌ក្រហម របៀបដូចពួកស្រី តារតា នៃជនជាតិម៉ុងហ្គោលដែរ តែទាបជាងបន្ដិច ។ ពួកនេះមានវត្ដដូចព្រះសង្ឃពុទ្ធសាសនាដែរ តែមានទំហំតូចជាង ។ លទ្ធិតាបសនេះ គ្មានឥទ្ធិពលខ្លាំងដូចសាសនាព្រះពុទ្ធទេ ។ ពួកនេះគេគោរពចំពោះតែថ្មមួយដុំធំ (៣) ដូចថ្មរូបអ្នកតាព្រះស្រុកដូច្នោះដែរ ។ ប្រភពក្ដី របៀបប្រតិបត្ដិនៃពួកនេះក្ដី ខ្ញុំពុំបានដឹងទេ ។ ពួកនេះមានដូនជី ហើយវិហារក៏ត្រូវអនុញ្ញាតឱ្យប្រក់ក្បឿងបានដែរ ។ ពួក ប៉ាស៊ីវី មិនបរិភោគរបស់អ្នកដទៃទេ ហើយមិនបរិភោគនៅចំពោះមុខទីសាធារណៈផង ហើយមិនសេពសុរាជាដាច់ខាត ។ ខ្ញុំមិនដែលឃើញតាបសសូត្រធម៌ ឬក៏ធ្វើអំពើអ្វីជាប្រយោជន៍អ្នកផងច្បាស់នឹងភ្នែកម្ដងណាឡើយ ។
៣ = លោក ប៉ែល្លីយ៉ូតយល់ថា ជាលិង្គ ។
ចំណែកក្មេងៗកូនអ្នកស្រុកវិញ ដែលត្រូវការរៀនសូត្រ គេតែងយកទៅទុកដាក់រៀនជាមួយព្រះសង្ឃហើយបួសជាព្រះសង្ឃផង លុះដល់អាយុច្រើនក៏វិលត្រលប់មកកាន់ជីវភាពជាជនធម្មតាវិញ ។ ឯការល្អិតល្អន់ជាងនេះទៅទៀត ខ្ញុំមិនបានដឹងឱ្យច្បាស់លាស់ឡើយ ។
អំពីអ្នកស្រុក
តាមទំលាប់របស់ពួកមនុស្សដែលមិនទាន់ស៊ីវិល័យ ច្រើនតែមាន រូបឆោមខ្មៅគំរឹងគំរាំង មិននិយមនៅលើកោះដែលសំ បូណ៌ដោយទឹកទេ ចូលចិត្ដតែនៅក្នុងភូមិដាច់ស្រយាលពីគេ ។ ទំលាប់បែបនេះជាការពិតណាស់ ។ចំណែកស្រ្ដីក្នុងវាំង ឬ ស្រុកក្នុងត្រកូលថ្កុំថ្កើងវិញមានសាច់សដូចចាន ព្រោះតែគេមិនងាយបះនឹងកំដៅថ្ងៃឡើយ ។ តាមធម្មតា ទាំងស្រី ទាំ ងប្រុស គ្មានស្លៀកដន្ដប់អ្វីក្រៅពីសំពត់មួយផ្ទាំងរុំព័ទ្ធភ្ជាប់នឹងចង្កេះនោះទេ ។ គេលែងខ្លួនទុកដើមទ្រូងនៅកន្ដាលវាល ឯសក់បួង ជើងទទេ គ្មានស្បែកជើងឡើយ ទោះជាស្រុកមហេសីស្ដេចក៏ដោយ ព្រះមហាក្សត្រមានមហេសីប្រាំអង្គ គឺអគ្គមហេសីមួយ និងមហេសីសាមញ្ញបួនប្រចាំទិសធំទាំងបួនដែរ ។ ចុះពីនោះមកខ្ញុំឮគេថាមានស្រីស្នំ បួនពាន់ ឬ ប្រាំពាន់ នាក់ ហើយមានចែកជាជាន់ថ្នាក់ និងមិនឲ្យដើរចេញទៅណាផ្ដេសផ្ដាសឡើយ ។ ខ្ញុំចូលទៅក្នុងវាំងពេលណា ក៏ឃើញស្ដេចខ្មែរចេញមកជាមួយអគ្គមហេសី ហើយគង់ប្រថាប់នៅក្នុងស៊ុមមាស (១) នាល្វែងកន្ដាលធំទូលាយ ។ ចំណែកមន្រ្ដីក្នុងវាំងវិញ នាំគ្នានៅអង្គុយក្នុងថែវព័ទ្ធជុំវិញតាមលំដាប់ថ្នាក់យសសក្ដិរៀង ខ្លួន ហើយនាំគ្នាលបមើលពីក្រោមស៊ុមមាសនោះមក ។ ខ្ញុំបានចូលទៅឃើញម្ដងគឺឲ្យតែនរណាមានកូនក្រមុំល្អច្បា ស់ជាត្រូវគេហៅឲ្យនាំចូលទៅក្នុងវាំង ។ ពួកស្រីនៅខាងក្រោយនេះដែលដើរច្រវាត់ចេញចូលបំរើ គេហៅថាតាំង កេលាង (ស្រឹង្គារ) ។ ពួកនេះមានចំនួនមិនតិចជាងមួយពាន់ ឬពីរពាន់ នាក់ទេ តែអាចយកប្ដីរស់នៅជាមួយអ្នកធម្មតាបា ន ។ ស្រុកទាំងនេះសុទ្ធតែកោរសក់ពីលើថ្ងាសបន្ដិច ហាក់ដូចជាពួកអ្នកបើកផ្លូវទឹកនៅស្រុកចិនខាងជើង ហើយគេលា បជាតិហិង្គុលនៅត្រង់ជើងសក់ក្បែរគុម្ពត្រចៀកទាំងសងខាង ។ នេះហើយជាសញ្ញាសំគាល់ពួកតាំងកេលាង ឬ ជេនគលា ន គឺមានតែពួកនេះហើយដែលអាចចូលក្នុងវាំងបាន ឯអ្នកថយថោកពីនេះទៀតចូលទៅកាន់ផ្លូវខ្វាត់ខ្វែងខាងក្រោម ប្រាសាទនោះមិនបានទេ ។
១ = ល៊ុមមាសនេះហើយ ដែលយើងស្គាល់ម្ដងមកហើយ ហើយយើងសន្មតថាជាបុស្បុកដែកជាទីប្រថាប់ក្នុងក្រលាព្រះ កំនាល់ ។
ស្រ្ដីអ្នកភូមិធម្មតា ក៏បួងសក់ដែរ ប៉ុន្ដែគ្មានសៀតស្នៀតសក់ និង តុបតែងលំអមុខឡើយ ។ នៅកដៃមានពាក់កងមាស នៅនឹងម្រាមដៃ មានពាក់ចិញ្ចៀនមាស ។ ម្យ៉ាងទៀតពួកជេនគាឡាង និងអ្នកនៅក្នុងវាំងទាំងប្រុសទាំងស្រី សុទ្ធតែលា បប្រេងក្រអូបដែលផ្សំឡើងពីជាជាតិឈើក្រអូប និងក្រលៀនប្រើស ។
គ្រួសារទាំងអស់សុទ្ធតែគោរពប្រតិបត្ដព្រះពុទ្ធសាសនា ។ក្នុងប្រទេសនេះ មានមនុស្សស្រីភេទខ្លះស្អាតៗ រាល់ថ្ងៃតែងដើរជាក្រុមដប់ នាក់ ឬ លើសពីនេះ ទៅពាសពេញទីផ្សារជាញឹកញយណាស់ មានបំនងទាក់ទងពួកចិនៗ ដូរយករបស់មានតំលៃ ដែលជាទំលាប់មួយមិនល្អ មិនថ្លៃថ្នូរសោះ ។
អំពីស្រ្ដីសំរាលកូន
ស្រ្ដីស្រុកនេះ ក្រោយដែលសំរាលកូនរួចទៅ គេយកបាយក្ដៅប្រលាក់លាយអំបិល ហើយញាត់ចូលទៅក្នុងទ្វារមាស លុះ ដល់បានមួយយប់មួយថ្ងៃ ទើបគេយកចេញមកវិញ ។ ការធ្វើដូច្នេះ ជាហេតុនាំឲ្យមិនសូវមានជំងឺ និងឲ្យបានរួម ទ្វារមាសតូចដូចជាស្រ្ដីក្រមុំទៀត ។ កាលខ្ញុំទើបដឹងរឿងនេះដំបូង ឆ្ងល់ថា ក្រែងមិនពិតដូច្នោះទេដឹង? ព្រោះថា បើបាន ជាមានប្ដី និងមានកូនទៅហើយ ចុះម្ដេចខ្លាចគេដឹងរឿងនេះទៀត? ប៉ុន្ដែនៅនឹងផ្ទះដែលខ្ញុំសំណាក់នៅ មានស្រ្ដីម្នាក់សំ រាលកូន ដែលជាហេតុនាំឲ្យខ្ញុំដឹងរឿងនេះច្បាស់លាស់ នៅក្រោយពេលសំរាលកូនហើយ មួយផ្នែកទៀត ស្រីនោះ ពកូនខ្ចីទៅមុជទឹកទន្លេ ដែលជាការចំឡែកមិនដែលជួបប្រទះទេ ។
នៅពេលដែលខ្ញុំទៅជួបគេម្ដងណា គេតែងពោលថា ស្រីស្រុកនេះក្រាស់ដោយកាមតណ្ហាណាស់ ។ ក្រោយពេលដែលសំ រាលកូនហើយមួយថ្ងៃ ឬ ពីរថ្ងៃប៉ុណ្ណោះ គេក៏រួមដំណេកជាមួយប្ដីទៀតហើយ ។ ប្រសិនបើប្ដីនោះបំពេញចំណង់ខ្លួនមិនបានទេ នឹងត្រូវគេបោះបង់ចោលដូចពួកបួយឆេង(១) មិនខាន ។ ប្រសិនប្ដីនោះមានធុរៈទៅស្រុកឆ្ងាយអស់ច្រើនយប់ ចាប់ពីដប់ យប់ឡើងទៅ ច្បាស់ជាត្រូវប្រពន្ធស្ដីឲ្យថា ខ្ញុំមិនមែនស្រ្ដីខ្មោចទេ តើឲ្យខ្ញុំដេកម្នាក់ឯងម្ដេចនឹងបាន? ខ្ញុំឮថា មានស្រ្ដីច្រើនណាស់រក្សាទុកសេចក្ដីបរិសុទ្ធរបស់ខ្លួន ។ ស្រ្ដីៗច្រើនតែឆាប់ចាស់ណាស់ ពីព្រោះតែគេឆាប់មានប្ដី ឆាប់ មានកូនពេក ។ មនុស្សដែលមានអាយុ ២០ ឬ ៣០ គឺប្រហែលគ្នានឹងជនជាតិចិនដែលមានអាយុ ៤០ ឬ ៥០ឆ្នាំដូច្នោះដែរ ។
១ = បួយឆេង ប្រែថា មន្រ្ដីទិញ គឺពួកដែលគេទិញដាច់ មិនឲ្យទៅនៅមានប្រពន្ធកូនឡើយ ។
អំពីស្រ្ដីក្រមុំ
ឪពុក ម្ដាយដែលមានកូនស្រី តែងឲ្យពរកូនថា “សូមឲ្យឯងទៅអនាគតបានជាស្រីដែលមានប្ដីរាប់ពាន់(២ ) ។ កូនស្រីក្នុងគ្រួសារអ្នកមានចាប់ពិអាយុ ៧ ទៅ ៩ឆ្នាំ គ្រួសារអ្នកក្រខ្សត់រហូតដល់អាយុ ១១ឆ្នាំ គេនិមន្ដលោក ឬតាបស មកបើកមុខកូនស្រីហៅថា ឆិនថាន់(៣) ។
២ = ពរនេះ បានន័យថា ឲ្យមានគេស្រលាញ់ច្រើន ដូចទំលាប់ពួក កួយ-ពុង ប្រសិនបើមានកូនក្រមុំ គេឲ្យដេក នៅផ្ទះបាយ ទុកអោកាសពេលយប់ឲ្យកំលោះចូលទៅស្គាល់លលួងចុះ ។ ៣ = ឆិនថាន់ នេះមិនដឹងជាពាក្យ ដើមថាអ្វី រកប្រែឲ្យជាន័យច្បាស់ពុំទាន់ឃើញ ។
ពិធីនេះ រាជការដាក់កំរិតឲ្យធ្វើមួយឆ្នាំម្ដង នៅក្នុងខែដែលត្រូវនឹងខែទី៤ របស់ចិន ដោយរើសយកថ្ងៃណាមួយធ្វើតែ ម្ដង ។ អ្នកមានកូនស្រីដែលត្រូវធ្វើពិធីនេះ តោងជំរាបរាជការជាមុន ហើយអ្នករាជការ គេក៏ឲ្យទៀនធំមួយដើមមក ទុកមុន និងមានគូសគំនូសមួយជាកំណត់សញ្ញាផង ថាដល់ពេលយប់ធ្វើពិធីនេះ ប្រសិនបើដុតទៀនអស់ត្រឹមគន្លាក់នោះហើយ ត្រូវចាប់ពិធី ឆិនថាន់ ឡើង ។
នៅមុនពេលដែលធ្វើពិធីនេះមួយខែ ឬ កន្លះខែ ឬ ដប់ថ្ងៃ អូវពុកម្ដាយត្រូវជ្រើសរើស លោក ឬ តាបសណាមួយប្រកាន់ ទុកជាមុន ទោះបីនៅវត្ដណាក៏ដោយ ក៏តែងតែមានគេទៅនិមន្ដដែរ ។
លោកគ្រូអង្គណាដែលសំខាន់ៗជាងគេ តែងតែត្រូវពួកមន្រ្ដី ឬអ្នកមានគេនិមន្ដទុកអស់ហើយ ឯអ្នកក្រ ពុំអាចជ្រើសរើ សរកលោកបានតាមចំនង់ឡើយ ។ មន្រ្ដី ឬ អ្នកមាន គេបូជាលោកនូវសុរា អង្ករ កំណាត់សំពត់ ស្លាម្លូ និងគ្រឿងប្រាក់យ៉ាង ច្រើនរហូតដល់ទៅ ១០០អំរែកផង ហើយមានតំលៃប្រមាណមិនតិចជាងសាច់ប្រាក់ចិន ២០០ឬ ៣០០ តំលឹងឡើយ ។ អ្នក មានរបស់របរតិច ក៏គង់ ៣០ - ៤០ ឬ ១០ -២០ អំរែកដែរ ។ ដូច្នេះ គ្រួសារអ្នកក្រត្រូវរង់ចាំដល់កូនស្រីអាយុ ១១ឆ្នាំ ទើបចា ប់ធ្វើពិធីនេះ មកពីពិបាករករបស់របរទាំងនេះឯង ។
មានអ្នកខ្លះ គេជួយលុយដល់កូនអ្នកក្រឲ្យធ្វើពិធីនេះដែលគេទុកជាការសាងកុសលមួយដែរ ។ ក្នុងមួយឆ្នាំលោក ឬ តាបសមួយអង្គអាចទទួលនិមន្ត ធ្វើពិធីនេះឲ្យក្មេងស្រីបានតែមួយ នាក់ទេ ប្រសិនបើលោកយល់ព្រម នឹងអ្នកណាមួយហើ យមិនអាចទទួលអ្នកដទៃទៀតបានទេ ។
នៅពេលយប់ដែលធ្វើពិធីនេះ គេមានរៀបចំគ្រឿងស៊ីផឹក និង ភ្លេងភ្លាត់ទ្រហឹងអឹងកង ។ ក្រៅពីការជួបជុំញាតិមិត្ដជិត ឆ្ងាយ គេមានសង់ធ្វើជារោងមួយ តំកល់រូបមនុស្ស រូបសត្វដែលសូនធ្វើអំពីដី ។ អ្នកមានយសសក្ដិ ធ្វើរូបនេះដល់ទៅជា ងដប់ ឯអ្នកធម្មតា យ៉ាងហោចមកក៏មានបី ឬ បួនដែរ ។
ចំពោះអ្នកដែលទាល់ក្រខ្លាំងវិញ គ្មានធ្វើរូបនេះទេ គិតតែរៀបពិធីតែម្ដងទៅ លុះដល់ពេលគ្រប់ ៧ថ្ងៃ ទើបគេរុះរោង នេះចេញ ។ នៅយប់ដែលធ្វើពិធីនោះទៀតគេយកគ្រែស្នែងទៅនិមន្ដលោកហើយបាំងក្លស់ និង លេងភ្លេងដង្ហែនាំយក មក ។ គេមានកូនតូបពីរដូចគ្រែស្នែងដែរ ដែលបិទបាំងលំអដោយព្រែពណ៌ភ្លឺព្រាល ។ តូបមួយសំរាប់ឲ្យកូនស្រីនោះ អង្គុយឯតូបមួយទៀត សំរាប់លោក ឬ តាបសគង់សូត្រធម៌ តែខ្ញុំមិនដឹងលោកសូត្រអ្វីឡើយ ។ ពេលនោះភ្លេងក៏ប្រគំ ឮគឹកកងរំពងដែរ ។ ខ្ញុំឮថាយប់នេះគ្មានត្រនមអ្វីទេ គ្រាន់តែដឹងថា ដល់ពេលវេលាភ្លាមលោក ឬ តាបសនោះក៏ចូលទៅ ក្នុងបន្ទប់ជាមួយកូនស្រី ហើយលូកដៃរបស់លោកផ្ទាល់ទៅយករបស់កូនស្រីដាក់ទៅក្នុងស្រា(១) ។ ខ្លះទៀតថា យកមក ភ្លក្យគ្រប់គ្នា ហើយខ្លះថា លោកក៏រួមរ័កជាមួយកូនស្រីក្នុងពេលនោះ តែខ្លះថា ឥតមានទេ ។ រឿងនេះ គេមិនឲ្យពួក ចិនបានឃើញផ្ទាល់ទេ ហេតុនេះ ទើបខ្ញុំមិនអាចបានដឹងនូវការពិតឡើយ ។
១ = ត្រង់នេះ អត្ថបទដើមក៏និយាយមិនច្បាស់សេចក្ដីដែរ យើងប្រែឲ្យនៅន័យត្រឹមតាមឃ្លាដើមជា (អក្សរចិន) ។ ត្រ ង់នេះលោក ប៉េលីយោត ប្រែថា : Il lade flore avec la main et recueille ses premices dans du vin ។ អ្នកបកប្រែ សូមបញ្ជាក់ថា : រឿងរ៉ាវក្នុងវគ្គនេះ ពុំដែលឮក្នុងទំនៀមខ្មែរទេ ប៉ុន្ដែយើងប្រែតាមតែអត្ថបទដើមប៉ុណ្ណោះ មិនហ៊ាន បំបាត់ចោលឡើយ ។
លុះពេលទៀបភ្លឺទើបគេដង្ហែលោកដោយគ្រែស្នែងមានភ្លេងនឹងបាំងក្លស់ នាំយកទៅវិញ ហើយគេយករបស់ល្អៗ មាន ព្រែពណ៌ជាដើម ទៅធ្វើជាថ្នូរលស់យកកូនស្រីនោះមកវិញ ។ បើពុំធ្វើដូច្នេះទេ កូនស្រីនេះមិនអាចយកទៅឲ្យមាន ប្ដីដទៃទៀតបានឡើយ ព្រោះនៅជាកម្មសិទ្ធិរបស់លោកនៅឡើយ ។
ពេលដែលខ្ញុំបានឃើញរឿងរ៉ាវនេះ គឺនៅថ្ងៃ៦ ខែទី ៤ នៃឆ្នាំតេងអីវ ក្នុងរដ្ឋការស្ដេច តាយតេក (គ.ស ១២៩៧)នៅពេល ដែលមុនធ្វើពិធីនេះ កូនស្រីត្រូវនៅដែកក្នុងបន្ទប់ជាមួយអូវពុកម្ដាយ លុះដល់ធ្វើពិធីនេះរួចហើយ កូនស្រីត្រូវបែកទៅ ដែកបន្ទាប់ដទៃ ហើយនាងចង់ទៅដេកកន្លែងណាក៏បាន តាមចិត្ដចង់ ឥតមាននរណាតាមមើលគយឃ្លាំឡើយ ។
ចំពោះរឿងអាពាហ៍ពិពាហ៍វិញ ពិតមែនតែមានតម្រូវឲ្យជូនលុយកាក់ជាច្រើន ប៉ុន្ដែគេមានអនុគ្រោះច្រើនដែរ ។ មា នខ្លះគេអាចដេកនៅរួមរ័កនឹងគ្នាជាមុនទៅហើយទើបរៀបការជាក្រោយក៏បាន ។ តាមប្រពៃណីគេមិនចាត់ទុកការណ៍ នេះជាការគួរខ្មាសអៀន ឬ ចំលែកឡើយ ។
នៅយប់ដែលធ្វើពិធី ឆិនថាន នោះ ជួនកាលនៅតែតាមផ្លូវមួយមានដល់ទៅដប់ផ្ទះឯនោះ រៀបធ្វើពិធីនេះ ។នៅតាម ទីក្រុងអ្នកណាហ៊ានដើរកាត់ហ្វូងពិធី ពីមុខលោក ឬ តាបសទាំងនេះ ច្បាស់ជាវង្វេងវង្វន់ផ្លូវហើយ ណាមួយឮគឹកកង ស័ព្ទសូរភ្លេងគ្មានចន្លោះត្រង់ណាទេ ។
អំពីទាសាទាសី
គេសុទ្ធតែទិញមនុស្សព្រៃ (១) យកមកបង្ខំឲ្យធ្វើជាទាសាទាសី ។ អ្នកដែលមានច្រើន គឺមានទាសាទាសីដល់ទៅជាង មួយរយ នាក់ ឯអ្នកដែលមានតិច ក៏ត្រឹម ១០ - ២០ នាក់ដែរ លើកលែងតែអ្នកក្របំផុតទើបគ្មានសោះ ។ចំណែកមនុស្សព្រៃ ទាំងនោះ គឺអ្នករស់នៅក្នុងព្រៃភ្នំ មានជាវង្សត្រកូលមួយហៅថាអាចោរ “ថុង” (២) (ជង?) ។ពួកនេះបើមកនៅកន្លែង ណាហើយ មិនហ៊ានចេញដើរទៅណាក្រៅផ្ទះឡើយ ។ ពួកអ្នកស្រុកក្រុង គេឈ្លោះគ្នា គេជេរគ្នាថា អាថុងៗ ដូច្នេះ គេ ខឹងខ្លាំងណាស់ ព្រោះទុកជាការមើលងាយយ៉ាងធ្ងន់ ។ ក្មេងៗមានកម្លាំងពេញលក់បានតំលៃមួយរយ “ប៉ូវ” (៣) ប្រសិនបើចា ស់ៗខ្សោយកម្លាំងបានតែ ៣០ ឬ ៤០ទេ ។
១ = មនុស្សព្រៃនេះ គឺពួកអ្នកស្រុកដើមដែលរស់នៅដោយព្រៃមិនទាន់មានទទួលស៊ីវិល័យ គេកៀរចាប់មកលក់ ២ = លោកប៉េលីយោត ក៏សន្និដ្ឋានថា ពាក្យនេះមកពី “ជង” ដែរ ហើយអះអាងថាជាពាក្យដែលអានតាមសម្លេងចិនក្នុង សតវត្សទី១៣ ។ ៣ = លោកប៉េលីយោត បន្ថែមន័យថា D'étoffe ពុំដឹងជាមានកំណត់ប៉ុន្មានទេ តែនេះយើងប្រែតាមពា ក្យដើមថា ប៉ូវ ដែលប្រែថា កំណាត់សំពត់ ។
ពួកនេះ គេឲ្យនៅតែក្រោមផ្ទះ លុះត្រាមានការប្រើចាំបាច់ទើបគេអនុញ្ញាតឲ្យឡើងលើផ្ទះ ហើយត្រូវឲ្យលុ តជង្គង់លើកដៃសំពះគេសិន ទើបអាចឲ្យដើរចូលក្នុងផ្ទះបាន ។ គេហៅម្ចាស់គេថា ប៉ាថូ(១) ហៅម្ចាស់ស្រីថា មី(២) ។ ប្រសិនបើមានកំហុសត្រូវគេវាយដំវិញ ពួកនេះសុខចិត្ដជ្រប់មុខបន្ដោយឲ្យគេវាយតាមចិត្ដ មិនហ៊ានរើបំរះឡើ យ ។ ពួកនេះស្រី-ប្រុស គេយកតែគ្នាគេជាប្ដី-ប្រពន្ធ គ្មានសិទ្ធិយកអ្នកដទៃឡើយ ។ ប្រសិនបើមានពួកចិនទៅនៅស្រុកនោះយូរលួចរួមរ័កជាមួយស្រ្ដីពួកនោះ ដោយការស្រេកឃ្លានកាមតណ្ហា ហើយម្ចាស់គេទាន់ នោះអ្នកផងគេលែង ឲ្យចិន នេះឯងអង្គុយជាមួយគេហើយ ព្រោះខ្លួនលួចលាក់ជាមួយពួកទាសៈ ។ប្រសិនបើពួកទាសៈទាំងនេះ ទាក់ទងលួចលាក់ជាមួយ អ្នកក្រៅ រហូតដល់មានផ្ទៃពោះ កើតបានជាកូនទៅ ក៏ចៅហ្វាយនាយឥតសួររកហេតុផលឡើយ ។ បានជាគេមិនសួរមក ពីគេយល់ថា ប្រសិនបើទាសៈនោះ កាលណាបានកូនមក នឹងបានផលដល់គេ ព្រោះថ្ងៃក្រោយគេនឹងចំរើនទាសៈឡើងទៀត ។ ប្រសិនបើទាសៈណាលួចរត់ ហើយគេតាមចាប់បានមកវិញ គេត្រូវយកមកសាក់មុខ ចំកន្ដាលថ្ងាសពណ៌ខៀវ ជាគ្រឿងចំនាំ ហើយគេដាក់ឃ្នាងជាប់នឹងក ជួនដាក់ឃ្នាងជាប់ទាំងដៃជើងទៀតផង ។
១ = ទំនងជាមកពី ប៉ាតាវ ដែលនៅសល់ក្នុងភាសាជនជាតិដើមចារ៉ាយ ហៅអូវពុក ។ សម្លេងចិនអានថា មី សំដៅពាក្យ ហៅម្ដាយថា មេ ។។
អំពីភាសា
ភាសាចិន មានសម្លេងប្រហាក់ប្រហែល នឹងភាសាអ្នកស្រុកនេះដែរ តែនិយាយប្រស្រ័យស្ដាប់គ្នាមិនបានទេ ស្រុកនេះ មានភាសាមួយពិសេស ទោះបីជាភាសាអ្នកជិតខាងខ្លួនដូចជាចាម ឬ សៀម ក៏មិនអាចដូចគ្នាស្ដាប់គ្នាបានឡើយ ។ ១ គេថា មួយ, ២ ថា ព័ក, ៣ ថា បេក, ៤ ថា ពួន, ៥ ថា ពុណាំ, ៦ ថា ពុំណាំមួយ, ៧ ថា ពុណាំព័ក, ៨ ថា ពុណាំបេក, ៩ ថា ពុណាំពួន, ១០ថា តាប់ ។ គេហៅ ឪពុក ថា ប៉ាថូ, ឪពុកធំ ឪពុកមា ក៏ហៅ ប៉ាថូ ដែរ ។ ម្ដាយ គេហៅ មី, ឯម្ដាយមីង និង ស្រ្ដីអ្នកជិតខាង ក៏គេហៅ មីង ដែរ ។ បងស្រី ប្រុស ហៅថា ប៉ង, ប្អូនប្រុសស្រី ហៅថា ផូវអ៊ួង ។ មាខាងម្ដាយ ហៅថា អាកឡៃ, ឯប្ដីរបស់ម្ដាយមីងខាងឪពុក ហៅថា ពូឡៃ ។ គេប្រើពាក្យយកខាងចុងជាដើម បញ្ជ្រាស់គ្នា ។ ឧបមាដូចពាក្យ "នេះមនុស្សទាសាំ ជាប្អូន" គេថា "ផូងអ៊ួងទាសាំ" ពាក្យថា "នេះមនុស្ស លីស៊ីមា ខាងឪពុក" គេថា "ងាន ឡៃលីស៊ី" ។ ឧបមាមួយទៀត ដូចគេហៅ ចិន ថា ពីស៊ី, ហៅមន្រ្ដីថា ប៉ាតេង, ហៅអ្នកប្រាជ្ញ ថា ប៉ានឃាប ។ លុះដល់គេចង់ថា មន្រ្ដីចិន ឬ អ្នកប្រាជ្ញចិន គេមិនថា ពីស៊ីប៉ាតេង ឬ ពីស៊ីប៉ានឃាប ទេ គេទៅជាប្រើថា ប៉ាតេងពីស៊ី ឬ ប៉ានឃាមពីស៊ី(១) ទៅវិញ ។
១ = ប៉ាតេងពីស៊ី = មន្រ្ដីចិន ។ ប៉ានឃាបពីស៊ី = អ្នកប្រាជ្ញចិន ។
ទាំងនេះ គ្រាន់តែលើកយកជាឧទាហរណ៍គោលៗទេ ។ ម្យ៉ាងទៀត គឺមន្រ្ដីគេនិយាយតាមបែបមន្រ្ដី អ្នកប្រាជ្ញនិយាយគ្នា តាមភាសាអ្នកប្រាជ្ញ លោកសង្ឃ ឬ តាបស ក៏មានពាក្យសំដីប្រើរបៀបខ្លួនជាសង្ឃ ជាតាបស ឯអ្នកស្រែចំការក៏និយាយ ប្លែកតាមបែបរបស់គេដែរ មិនប្លែកអ្វីពីរបៀបប្រើភាសាអ្នកស្រុកចិន ។
អំពីមនុស្សព្រៃ
មនុស្សព្រៃមានពីរបែប ។ មួយពួកជាពួកចេះនិយាយភាសាអ្នកស្រុកស្ដាប់គ្នាបាន គឺពួកមនុស្សព្រៃលក់ខ្លួនជាទាសៈ បំរើ គេនេះឯង ។ មួយទៀត គឺពួកមនុស្សព្រៃដែលនិយាយស្ដាប់ភាសាគ្នាមិនបាន គ្មានរវល់នឹងការចំរើន ។ ពួកនេះ គ្មានចេះ ធ្វើផ្ទះជ្រកនៅទេ តែងនាំគ្នាទាំងគ្រួៗដើររស់នៅតាមភ្នំ ។ ក្បាលគេមានពាក់អ្វីម្យ៉ាងធ្វើពីដីរាងដូចឆ្នាំង ។ ប្រសិនបើដើរទៅជួប នឹងសត្វព្រៃ គេបាញ់នឹងព្រួញ ឬ ពួយនឹងលំពែង បានសត្វនោះមក ក៏គូសដុំថ្មយកភ្លើង ចំអិនសត្វ រួចអង្គុយដំកង់ចែកគ្នាស៊ី ។ រួចហើយដើរទៅទៀត ។ ពួកនេះកាចសាហាវណាស់ តែងសំលាប់ក្រុមជាមួយ ហើយចេះផ្សំថ្នាំពិស ពូកែសក្ដិសិទ្ធ ណាស់ ។ នៅដីវាលជិតខាងកន្លែងនៅ គេមានដាំសន្ដែកគួ ដើមក្រវាញ និង ដើមកប្បាស ត្បាញសំពត់ជាវិជ្ជាជីវៈ ។ សំព ត់របស់គេនោះ សាច់ក្រាស់គ្រើម ហើយមានពណ៌ក្រវេមក្រវាមណាស់ផង ។
អំពីអក្សរសាស្រ្ដ(១)
លិខិតធម្មតា និងអត្ថបទទាំងអស់ ដូចជាឯកសារផ្លូវការជាដើម សុទ្ធតែសរសេរលើស្បែកសត្វប្រើស រមាំង ឬ ស្បែកដ ទៃទៀត ដែលគេយកមកហាលស្ងួតលាបពណ៌ខ្មៅ ។ គេកាត់ស្បែកនោះឲ្យមានទំហំធំ ឬ តូច ទៅតាមសេចក្ដីត្រូវការ និងយកម្សៅម្យ៉ាងមកប្រើ មានសន្ឋានដូចដីសនៅស្រុកចិន ដោយលញ់ឲ្យវែង ចិតចុងស្រួចគេហៅថា សោ(២) ហើ យគេសរសេរដោយដៃ បានជាប់ដិតល្អណាស់ មិនងាយនឹងរលុបឡើយ ។ កាលណាគេសរសេរហើយ គេយកដីសនោះ មកសៀតនឹងត្រចៀក នាំឲ្យគេចំនាំបានថា អ្នកនេះហើយជាអ្នកសរសេរ ។ ប្រសិនបើសរសេរហើយត្រូវការលុបវិញ តោង ប្រើរបស់ទទឹកយកមកជូតទើបរលុបអក្សរនោះទៅវិញ ។ អក្សរនេះ មានសន្ឋានដូចអក្សរជនជាតិហួយតូវ (តួរក៍) ដូច្នេះ ដែរ ។ ការសរសេរជាលិខិតអ្វីក៏ដោយ គេសុទ្ធតែសរសេរពីក្រោយទៅមុខ មិនមែនសរសេរពីលើចុះក្រោម ។ ខ្ញុំឮអ៊ា សាយហាយ៉ា និយាយថាស្រះនៃអក្សររបស់គេ ស្រដៀងគ្នានឹងអក្សរជាតិមុងហ្គោលដែរ មានប្លែកគ្នាតែពីរបីប៉ុណ្ណោះ ។ កាលនោះគ្មានអត្ថបទបោះពុម្ពទេ ប៉ុន្ដែមានអ្នកនិពន្ធ និងអ្នកតែងកាព្យពេចន៍ដែរ ។
១ = លោកប៉េលិយោត ប្រែត្រង់នេះថា Ecriture ។ តែន័យយើងថានេះទូលាយជាង ព្រោះតម្រូវតាមអក្សរចិន (?) ។ ២ = ត្រង់នេះលោកប៉េលិយោតថា ហៅថាសូ ទៅវិញ ។ តែប្រសិនបើឮតាមចាស់ៗនិយាយតៗមកថា គេសរសេរនឹងដីសពង គឺដីសុទ្ធ តែដូចម្សៅ ។
អំពីពេលបុណ្យចូលឆ្នាំ
គេយកខែទីត១០ របស់ចិនធ្វើខែទី១ ហើយខែនោះមានឈ្មោះថាកាតិក (កក្ដិក)(១) ។ នៅពីមុខវាំងគេសង់វេទិការមួយ យ៉ាងធំ ដែលអាចដាក់បានមនុស្សមួយពាន់ នាក់ ហើយគេចងប្រទីបជ្វាលា និងផ្កាផ្ញីជាដើម លំអនៅលើថ្នាក់នោះ ។ នៅ ពីមុខដែលឃ្លាតពីទីនេះប្រមាណជា ២០០ហត្ថ មានទីលានមួយទៀត គេបន្ដឈើធ្វើជារោងរន្ទា ដែលមានកំពល់ដល់ ទៅជាង២០០ហត្ថ ។ ក្នុងយប់នោះគេអុជកាំជ្រួច រន្ទា ផាវបី-បួន ឬ ប្រាំកន្លែង ។ នៅក្នុងរោងនោះ ស្ដេចក៏យាងចេញមក ទត កាំជ្រួច រន្ទា និង ផាវ ដែលគេអុជនៅខាងក្រៅចំងាយ ១០០លី តែគេអាចមើលឃើញ និងស្ដាប់សូរយ៉ាងច្បាស់ ឮខ្លាំ ងមើលតែកាំភ្លើងធំទ្រហឹងខ្ទរខ្ទារពេញតែទីក្រុង ។
១ = បានជារាប់ពីខែកក្កិត ព្រោះជំនាន់ដើមគេរាប់រនោចមុនខ្នើត គឺពី១រោចខែកក្ដិក ទៅជាដើមឆ្នាំខែលេខ ១ ។
មន្រ្ដីនិងរាជវង្សទាំងអស់នាំគ្នាកាន់ទៀន និងម្លូស្លាដែលជាហេតុនាំឲ្យចំនាយប្រាក់យ៉ាងច្រើន ។ នៅក្នុងពិធីនេះ ស្ដេ ចបានអញ្ជើញពួកទូតបរទេសទៅចូលរួមផងដែរ ។ គេធ្វើដូចនេះអស់រយៈពេលកន្លះខែទើបបានចប់ ។ នៅក្នុងខែនិមួយៗ សុទ្ធតែមានពិធីបុណ្យដែរ ដូចជានៅខែទី៤ គេបោះឈូង ខែទី៩ ធ្វើអ៊ាបឡាក់(២) ពិធីនេះគេហៅ ប្រជុំមនុស្សចូលក្រុង ហើយហាត់ក្បួនដើរដង្ហែកាត់មុខវាំង ។ ខែទី៥ គេទទួលយកទឹកមន្ដព្រះពុទ្ធ ពីគ្រប់ទីជិតឆ្ងាយទាំង អានាចក្រ យកមកស្រោចស្រង់ថ្វាយព្រះរាជជំរះកាយ ហើយអុំនាវានៅលើគោក (អុំទូកគោក) ឯស្ដេចយាងឡើងលើ ប្រាសាទទតមកពិធីនេះ ។ ខែទី៧ ធ្វើពិធីដុតភ្នំស្រូវ ។ ពេលនោះស្រូវទើបនឹងទុំថ្មី គេទទួលយកមកតាមទ្វារខាងត្បូង ហើយគេគរដុត ថាជាការបូជាចំពោះព្រះពុទ្ធ ។ មានស្រីៗច្រើនណាស់ជិះរទេះ ឬ ដំរី នាំគ្នាមកមើលពិធីនេះ ឯព្រះរាជា មិនចេញមកទតពិធីនេះទេ ទ្រង់គង់នៅឯព្រះដំ នាក់ ។ ខែទី៨ ធ្វើពិធីអៃលាំ(៣) ពិធីនេះគេរាំរែក ។ គេចាត់អ្នករាំនិង អ្នកភ្លេងពូកែៗឲ្យចូលទៅរាំអៃលាំក្នុងវាំងរាល់ៗថ្ងៃ ។ ក្រៅពីនេះមានប្រជល់ជ្រូក និងប្រជល់ដំរីទៀត ។ ពិធីនេះស្ដេ ចក៏អញ្ជើញពួកទូតប្រទេសក្រៅចូលទស្សនាផងដែរ ។ គេធ្វើដូច្នេះរហូតដល់គ្រប់ដប់ថ្ងៃ ។ ឯដទៃទៀត ខ្ញុំមិនបានកត់ ត្រាឲ្យច្បាស់លាស់ទេ ។ អ្នកស្រុកនេះ ក៏មានអ្នកចេះវិជ្ជាតារាសាស្រ្ដដូចចិនដែរ អាចនឹងដេញរកថ្ងៃខែណាធំតូច ឬ សូរ្យគ្រាស ចន្ទគ្រាសដែរ តែថ្ងៃខែធំតូចនេះ មិនដូចគ្នានឹងប្រទេសចិនទេ ។ ប្រសិនបើឆ្នាំណាជាឆ្នាំអធិកមាស គេក៏មានលើក ខែដែរ ។ ខែដែលត្រូវលើកនោះគឺខែទី៩(៤) ប៉ុន្ដែខ្ញុំមិនដឹងការនេះសព្វគ្រប់ទេ ។ ក្នុង១យប់ គេចែកចេញជាប្រាំយាម ។ ប្រាំពីរថ្ងៃរាប់ជាមួយជុំ គឺដូចគ្នានៅស្រុកចិន ហៅថា កាយ-ពី-ភៀន-ជូ ។
២ = លោកប៉េលីយោតប្រែថា Ya-lie ហើយចុះសេចក្ដីយល់ថា Ràp Riep ។ ៣ = លោកប៉េលីយោតប្រែថា Gnai-lan (Ràm) ៤ = តាមពិតយើងលើកខែទី៨ គឺខែអាសាធ ប៉ុន្ដែនេះ គឺលោកជីវក្វាន់និយាយតាមខ្មែរជំនាន់ដើម ដែលរាប់ពី១ រោច ខែអាសាធ ទៅដល់ ១កើតខែស្រាពណ៍ចាត់ជាខែទី៩ ។
អ្នកស្រុកនេះ គ្មានប្រើនាមក្រកូល(សែ) គ្មានឈ្មោះ ហើយមិនចេះកត់ថ្ងៃខែកំនើតផង ភាគច្រើន គេយកឈ្មោះថ្ងៃដែ លកើត ហៅជាឈ្មោះមនុស្ស ។ តាមក្បួនយាមថា ក្នុងមួយសប្ដាហ៍ មានពីរថ្ងៃល្អបំផុត បីថ្ងៃល្មមមធម្យ ពីរថ្ងៃអាក្រក់ ហើយថ្ងៃណាត្រូវចេញដំនើរបែរមុខទៅទិបូព៌ ឬត្រូវឆ្ពោះទៅទិសបស្ចឹម ។ ពួកស្រីៗក៏ចេះរាប់ថ្ងៃខែដែរ ។ ឆ្នាំទាំង១២ មានយកសត្វជាដំនាងដូចឆ្នាំរបស់ចិនដែរ តែហៅឈ្មោះខុសគ្នា អុបមាដូចគេហៅឆ្នាំសេះថា ប៉ុកសាយ ឆ្នាំមាន់ហៅ ថា ឡាក់ ឆ្នាំជ្រូកហៅថា ចេកលូ និងឆ្នាំគោហៅ គូជាដើម ។
អំពីការកាត់ក្ដី
រឿងប្រជារាស្រ្ដក្ដីក្ដាំគ្នា ពិតមែនតែជាការតូចតាច ប៉ុន្ដែជាការមួយគួរឲ្យចង់ដឹងចង់ឮដែរ ។ រឿងក្ដីក្ដាំរបស់រាស្រ្ដ សុទ្ធ តែឡើងគាល់រហូតដល់ស្ដេចឲ្យជំរះក្ដី ។ ដើមឡើយ ស្ដេចឥតមានវាយតប់ដោយរំពាត់ធំ ឬ តូចឡើយមានតែពិន័យ ជាមាសប៉ុណ្ណោះ ។ ប្រសិនបើអ្នកនោះមានះមិនព្រមធ្វើតាម ឬ មានទោសធ្ងន់នោះ គេចាប់ចងយកទៅប្រហារជីវិតដែរ គ្រាន់ តែនាំចេញទៅទ្វារខាងលិច ហើយឲ្យជីករន្ដៅកប់អ្នកទោសនោះ និង យកដី ឬ ថ្មកប់គ្របពីលើប៉ុណ្ណោះ ។
ទោសស្រាលបន្ទាប់មក គឺកាត់ម្រាមដៃជើង មានខ្លះត្រូវគេកាត់ច្រមុះចោលក៏មានដែរ ។ រឿងសហាយស្មន់ និងលេង ល្បែង ឥតមានហាមឃាត់ទេ ។ ប្រសិនបើប្ដីរបស់ស្រីដែលមានសហាយនោះដឹង គេយកឈើពីរ ទៅចងគាបជើងរបស់ប្រុស សហាយនោះ ឲ្យឈឺស្ទើរស្លាប់ ។ បក្សពួកខាងប្រុសទាំងប៉ន្មានត្រូវរួចខ្លួន ។ ឯអ្នកដែលផ្ដើមគំនិតបោកប្រាស់គេ ត្រូវមានទោសដែរ ។ ប្រសិនបើមានមនុស្សស្លាប់នៅនឹងទ្វារកំពែង គេយកខ្សែចងអូសទៅទីវាលក្រៅក្រុង ហើយសម័យនោះ គ្មានការពិនិត្យសាកសព្វអ្វីទេ ។ ប្រសិនបើគេចាប់បានចោរក៏អាចនាំទៅឃុំឃាំងសួរចំលើយដែរ តែមានការគួរឲ្យអស់សំនើ ច គឺថា ប្រសិនបើគេសង្ស័យថាជននោះជាចោរ ហើយជននោះមិនព្រមទទួលសារភាព គេនឹងយកខ្ទះមកដាំខ្លាញ់ឲ្យក្ដៅ មែនទែន ហើយគេឲ្យជននោះលូកដៃទៅក្នុងខ្លាញ់កំពុងពុះនោះឯង ។ ប្រសិនបើជននោះជាចោរមែនក៏ត្រូវរលាករលួយ ដៃ ប្រសិនបើមិនមែនជាចោរទេ ឥតមានរលាកឡើយ ។ ម្យ៉ាងទៀត ប្រសិនបើមានគ្រួសារពីរក្ដីក្ដាំគ្នា ហើយរកកាត់សេចក្ដីរកនរណា ត្រង់ ឬ វៀចមិនមិនកើត គេធ្វើដូច្នេះ នៅពីមុខវាំង មានប្រសាទថ្មតូចៗ ១២ខ្នង ហើយគេបញ្ជាកូនក្ដីឲ្យចូលទៅអង្គុ យក្នុងប្រសាទនោះមួយម្នាក់ ។ គេអង្គុយតាំងពីមួយថ្ងៃ ពីរ បី ឬ បួនថ្ងៃទៅ ប្រសិនបើនរណាដែលជាអ្នកធ្វើខុសនឹងច្បាប់នោះ ពិតជាមានភស្ដុតាងលេចឡើងមិនខាន គឺប្រសិនបើមិនចេញកមរមាស់ទេ ក៏ក្អក្ដៅផ្ដាសាយដែរ ។ ឯអ្នកទៀងត្រង់ឥតមានផុល រមាស់អ្វីឡើយ ។ ការវិន័ច្ឆ័យដូច្នេះ គេហៅថា គុកសួគ៌ ។ រឿងដូច្នេះបានមកពីព្រះភូមិរក្សាទឹកដីរបស់គេ ពូកែសក្ដិសិទ្ធិ ណាស់ ទើបគេអាចធ្វើដូច្នេះទៅកើត ។
១ =គុកសួគ៌ គឺជាគុកមួយដែលសក្ដិសិទ្ធ ដូចទេវតាមកកាត់ក្ដីនេះឲ្យ ។
អំពីជំងឺស្រែង(២)
អ្នកស្រុកមានកើតជំងឺស្រែងច្រើនគ្នាណាស់ មកពីគេចូលចិត្ដមុជត្រាំក្នុងទឹក ហើយអុស្សាហ៍លាងសក់ក្បាល តែងមាន កើតជំងឺស្រែងច្រើនណាស់ ។ នៅតាមផ្លូវធ្លា ពួកនេះមិនសូវអៀនខ្មាសទេ ។ ខ្ញុំឮគេថា ពួកទាំងនេះតែគេរួមរ័កគ្នាភ្លាម គេចុះទៅងូតទឹកហើយ ដូច្នេះតែងមានជំងឺមូល បន្ដាលឲ្យស្លាប់អស់៨-៩ នាក់ដែរក្នុងបន្ដាមួយពាន់ នាក់ ។ នៅទីផ្សារ មានលក់ថ្នាំសំរាប់កែរោគដែរ តែមិនដូចថ្នាំចិនទេ មិនដឹងជាថ្នាំអ្វីឡើយ ថែមទាំងមានគ្រូមន្ដអាគមដើរព្យាបាលរោគ ឲ្យគេ ជាការគួរអស់សំនើចណាស់ ។
១ = លោកប៉េលិយោត ប្រែថាឃ្លង់ ប៉ុន្ដែតាមន័យអក្សរចិន ប្រែឲ្យចំគឺស្រែង ។ ប្រសិនបើថាឃ្លង់ដូចជាមិនមែន ព្រោះកើត ឃ្លង់ឯណាដល់ទៅពេញស្រុក ប្រសិនបើឃ្លង់មែន មិនងាយមើលជាទេ ។ ប្រសិនបើថាស្រែងនោះសមមែន ព្រោះជំងឺនេះច្រើន បន្ដាលមកពីការកខ្វក់ ។
អំពីមរណភាព
មនុស្សចាស់គេឥតមានដាក់ក្ដារមឈូសទេ គេយកតែកន្ទេលក្រាលពីក្រោម យកកំណាត់សំពត់គ្របពីលើ ហើយគេយក ទៅព្រៃហើយ ។ កាលពីដើម គេក៏ប្រើទង់ព្រលឹង និង ភ្លេងភ្លាត់ហែខ្មោចដែរ ហើយគេលីងលាចពីរមុខ បាចតាមផ្លូវនាំ មុខខ្មោច លុះលែងទៅដល់ក្រៅក្រុងដល់កន្លែងស្ងាត់ គេក៏ដាក់ចោលខ្មោចនោះហើយត្រលប់មកវិញ ។ ប្រសិនបើមានសត្វខ្លែ ង ឬ តិរច្ឆានអ្វីដទៃទៀតស៊ីខ្មោចនោះអស់មួយរំពេចទៅ គេថាអូវពុកម្ដាយនោះ មានភ័ពបានសុខសប្បាយល្អណាស់ តែ ប្រសិនបើគ្មានសត្វស៊ីសោះ ឬ មានស៊ីដែរ តែមិនអស់វិញ គេបែរជាយល់ថា អូវពុកម្ដាយនេះ មានពៀរមានទោសទើបបានដូ ច្នេះ ។
លុះមកដល់គ្រាអិលូវនេះ មានគេយកខ្មោចទៅដុតបូជាខ្លះៗហើយ ។ ពួកអ្នកដែលមានជាប់ពូជជាកូនចិន អូវពុកម្ដាយ ស្លាប់ទៅគេឥតស្លៀកពាក់សកាន់ទុក្ខទេ ។ ប្រុសគ្រាន់តែកោរសក់ ក៏ចាត់ជាការកាន់ទុក្ខហើយ ។ ចំណែកស្ដេចវិញ មាន ប្រាសាទសំរាប់កប់ ប៉ុន្ដែមិនដឹងជាកប់ខ្លួនទាំងមូល ឬ កប់តែឆ្អឹងទេ ។
អំពីការភ្ជួរដាំ
ប្រហែលជាក្នុងមួយឆ្នាំ គេអាចសាបព្រោះនិងច្រូតស្រូវបានបី ឬ បួនលើក ពីព្រោះរដូវទាំងបួនមានធាតុអាកាសស្រួល ល្អ ដូចជាខែទី ៥ ទី ៦ ដែរ ។ ម្យ៉ាងទៀត ស្រុកនេះ គេមិនស្គាល់ដូចម្ដេចថាធ្លាក់ព្រិល ឬ ទឹកកកឡើយ ។ ស្រុកគេ កន្លះឆ្នាំ ភ្លៀង កន្លះឆ្នាំឥតមានភ្លៀងសោះ ។ ចាប់តាំងពីខែទី៤ ដល់ទី៥ តែដល់ពេលរសៀលមានភ្លៀងធ្លាក់រាល់ថ្ងៃ ទឹកនៅក្នុង សមុទ្រទឹកសាប (ទន្លេសាប) ជោរឡើងមានកំពល់ ៧០ -៨០ ហត្ថ ។ ដើមឈើធំៗលិចនៅសល់តែចុង ឯពួកអ្នកស្រុក រស់នៅក្បែរមាត់ទឹកនោះបាននាំគ្នារើលំនៅមកជ្រកខាងក្រោយភ្នំវិញ ។
ចាប់ពីខែទី១០ ដល់ខែទី៣ នៃឆ្នាំថ្មី គ្មានភ្លៀងមួយដំនក់ទេ នៅក្នុងសមុទ្រទឹកសាបនោះ ធ្វើដំនើរបានតែកូននាវាតូចៗ ទេ ។ ត្រង់កន្លែងទឹកជ្រៅ មានជំរៅត្រឹម ៣ ឬ ៥ហត្ថប៉ុណ្ណោះ ។ ពេលនោះអ្នកស្រុករើលំនៅទៅនៅមាត់ទឹកធ្វើការភ្ជួរ ដាំវិញ ។ ចំពោះស្រូវ ដល់ទៅពេលណាទុំ ក៏ត្រូវពេលទឹកឡើងដល់ល្មម ។ គេសាបព្រោះដាំតាមកន្លែងដីរបស់គេរក្សា រៀងខ្លួន ។ គេភ្ជួរស្រែដោយមិនបាច់ប្រើគោទេ ។ ចប និង កន្ដៀវរបស់គេ ពិតមែនតែមានសន្ឋានប្រហាក់ប្រហែលគ្នា នឹង របស់ចិនដែរ តែមិនដូចគ្នាឡើយ ។
មានស្រែព្រៃមួយបែបទៀត គេមិនព្រោះស្រូវធម្មតាទេ ស្រូវដែលគេព្រោះនោះចេះលូតឡើងតាមទឹក ប្រសិនបើទឹកឡើងដល់ កំពស់ ១០ហត្ថ ក៏ស្រូវលូតឡើងកំពស់នោះដែរ ។ នេះប្រហែលជាពូជស្រូវមួយបែបផ្សេងទៀតហើយ ។ ស្រែអំពកនិង ថ្នាលបន្លែ កេមិនប្រើគ្រឿងស្មោគគ្រោក ដែលជាហេតុនាំឲ្យមិនស្អាតនោះទេ ។ ពួកចិនដែលទៅដល់ស្រុកនោះ ក៏ គេមិនហ៊ាននិយាយរឿងពាងលាមកនៅប្រទេសចិនឲ្យពួកនោះដឹងដែរ ព្រោះខ្លាចគេមើលងាយ ។ នៅក្នុងផ្ទះពីរបី ខ្នង គេជីករន្ដៅបង្គន់អាច់មួយហើយគេប្រក់ស្បូវ ។ ដល់កាលណាពេញទៅនោះ គេលប់ចោលវិញ ហើយទៅជីរន្ដៅមួ យទៀត ។ ទៅពេលដែលបន្ទោរបង់រួច គេតែងតែចុះទៅលាងឯក្នុងស្រះឲ្យបានស្អាតជានិច្ច តែគេយកតែដៃឆ្វេង ទៅលាងទេ ឯដៃស្ដាំគេទុកបរិភោគបាយ ។ ពួកគេមើលឃើញជនជាតិចិនចូលបង្គន់ហើយយកក្រដាសកិត គេសើច ថែមទាំងមិនចង់ឲ្យឡើងលើផ្ទះគេទៀតផង ។ ស្រីៗស្រុកនេះ បត់ជើងតូចឈរដូចប្រុសដែរ ជាការគួរឲ្យអស់សំ នើចណាស់ ។
អំពីទឹកដី
ចាប់តាំងពីចូលក្នុងស្រុក ចេងផូវមក ខ្ញុំមើលឃើញសុទ្ធតែព្រៃឈើវែងអន្លាយ នៅតាមមាត់ទន្លេដ៏ធំធេង មានដើមឈើ ធំចាស់បុរាណ និង គុម្ពផ្ដៅស៊ុបទ្រុបចំងាយរាប់រយលី ហើយមានសម្លេងបក្សាបក្សីស្រែទ្រហឹងអឹងកង នៅទីនោះផង ។ លុះទៅដល់ពាក់កន្ដាលទន្លេ ទើបមើលទៅឃើញវាលស្រែដ៏ធំធេង គ្មានឃើញដើមឈើមួយដើមឡើយ គេមើលទៅ ឃើញតែស្រូវទុំនៅសព្វទិសទីប៉ុណ្ណោះ ។
មានសត្វគោព្រៃរាប់រយរាប់ពាន់ បានមកផ្ដុំគ្នាជាហ្វូងនៅទីនោះ ។ មានឫស្សីដុះជាប់គ្នាជាដងព្រៃ មានចំងាយរាប់រយលី ហើយឫស្សីទាំងនោះមានជួរបន្លានៅត្រង់គ្រប់ថ្នាំង ។ ទំពាំងឫស្សីមានរសជាតិហាងខ្លាំងណាស់ ហើយនិងមានភ្នំនៅគ្រប់ ទិសទាំងបួនទៀតផង ។
អពីផលានុផល
ស្រុកនេះ មានភ្នំច្រើន និងមានដើមឈើប្លែកៗ ។ កន្លែងណាដែលគ្មានដើមឈើទេ គឺជាកន្លែងដែលសត្វរមាស និង ដំរី រស់នៅ ។ ពពួកសត្វស្លាបដ៏មានតំលៃ និង សត្វម្រឹគដ៏ប្លែកៗ មានច្រើនឥតគណនា ។ មានសត្វចចាតពណ៌ និងរោមល្អិត ភ្លុកដំរី កុយរមាស ឃ្មុំផ្លិតធំៗ ឈើចន្ទន៍ក្រស្នា ក្រវាញ ជ័រចុង បញ្ញើក្អែក (ជីកេង) ប្រេងសំរោង (តៃហួងជី) ។
- ចចាតជាសត្វមួយបែប គេកំរចាប់វាបានណាស់ ។ នៅក្នុងព្រៃមានស្រះ ឬ ត្រពាំង ហើយនៅក្នុងទឹកនោះមានត្រីជាច្រើន
។ សត្វចចាត វាហើរចេញពីព្រៃមកចាប់ត្រីនោះជាអាហារ ។ ពួកអ្នកព្រៃគេយកស្លឹកឈើបិទបាំងខ្លួនហើយទៅអង្គុយ ក្បែរមាត់ទឹក ។ គេយកមេចចាតធ្នាក់មួយដាក់ក្នុងទ្រុង ដើម្បីនឹងបញ្ឆោតចាប់យកចចាតឈ្មោល គឺនៅនឹងដៃគេមានកា ន់លប់មួយទៀត រង់ចាំកាលណាចចាតឈ្មោលមកជិត គេគ្របលប់នោះយកវា ។ គេធ្វើរបៀបនេះក្នុងមួយថ្ងៃទាល់ល្ងាច ជួលកាលចាប់ឥតបានសោះក៏មានដែរ ។ ភ្លុកដំរី មានតែអ្នកដែលនៅក្នុងរូងភ្នំឆ្ងាយដាច់ស្រយាលពីគេ ទើបរកបាន ។ ដំ រីមួយស្រុតស្លាប់ទៅ នៅសល់តែភ្លុកមួយគូប៉ុណ្ណោះ ។ ដូច្នេះពាក្យដែលគេធ្លាប់និយាយថា សត្វដំរីក្នុងមួយឆ្នាំប្ដូរភ្លុកម្ដង នោះមិនពិតទេ ។ ភ្នុកណាដែលចាក់នឹងច្បូក ឬ លំពែងបានមក គេទុកជាភ្លុកលេខ១ ប្រសិនបើភ្លុកណាដែលគេបានដោយឃើញ វាស្រុតស្លាប់ខ្លួនវាភ្លាមគេចាត់ជាភ្លុកល្អលេខ២ ប្រសិនបើគេរើសបានដោយដំរីស្លាប់យូរឆ្នាំចោលនៅក្នុងរូងភ្នំ គេចាត់ចាធុនអ ន់ជាងគេ ។
- ក្រមួនឃ្មុំ គេរកបានពីដើមឈើចាស់ៗ នៅក្នុងភូមិដែលសត្វឃ្មុំមួយប្រភេទមានចង្កេះស្ដួចឆ្មារ ដូចសត្វអង្រ្កងវាធ្វើសំ
បុក ។ អ្នកស្រុកដែលទៅយកឃ្មុំ តាមទូកតូចៗ គេអាចដាក់បានពីរបីពាន់ផ្លិត ។ ផ្លិតណាដែលធំជាងគេមានទំងន់ដល់ទៅ ៣០-៤០នាឡិ ឯផ្លិតណាដែលតូច ក៏មិនតិចជាង១៨ ឬ ១៩នាឡិដែរ ។
- កុយរមាសណាដែលពណ៌ស ហើយមានផ្កា គេចាត់ទុកជាកុយល្អ ហើយប្រសិនបើខ្មៅវិញគេទុកជាកុយអន់មិនសូវល្អ ។
ឈើចន្ទន៍ក្រស្នា ដុះនៅក្នុងព្រៃស្បាត ព្រៃស្ដុក ។ អ្នកស្រុកទៅកាប់យកបានមកដោយពីបាកណាស់ ព្រោះឈើដែល មានខ្លឹម ។ ឈើនេះមានសាច់ស្រាយកំរាស់៨ ឬ ៩តិក ។ ទោះជាដើមតូចក៏មានសាច់ស្រាយ ៤ ឬ ៥តិកដែរ ។
- ក្រវា ពួកអ្នកព្រៃគេដាំនៅលើភ្នំ ។
- ជ័រចុង គឺជាជ័រឈើម្យ៉ាងដែលអ្នកស្រុកនេះគេយកកាំបិតទៅចោះឈើសំរក់ជ័រមុនមួយឆ្នាំ ដល់ឆ្នាំបន្ទាប់មក ទើប
គេទៅយកជ័រនោះមក ។ បញ្ញើជើងកែង (អ័រគីដេ?) ដុះនៅលើមែកឈើមួយប្រភេទ ដូចគ្នានឹងដើមមនដែលដុះផ្ញើនឹង គេដូច្នេះដែរ ហើយគេកំរនឹងរកបានណាស់
- ប្រេងសំរោង គេយកមកពីផ្លែឈើដើមធំមួយប្រភេទដែលមានសន្ឋានដូចផ្លែដូងល្អិតមូលៗ ។ នៅក្នុងផ្លែនោះមាន
គ្រាប់ច្រើនទៀត ។ ឯម្រេច ដុះព័ទ្ធលើដើមផ្ដៅមួយគូ មានពណ៌បៃតងដូលស្មៅ ប្រសិនបើនៅខ្ចីពណ៌ក៏ខ្ចី និងរិតតែហិរណាស់ ផង ។
អំពីរបរជំនួញ
អ្នកស្រុកនេះ ពួកស្រីៗប៉ិនជួញដូរណាស់ ហេតុនេះពួកចិនៗ គេរកប្រពន្ធមួយជាមុនសិន ហើយនឹងបានចំនេញច្រើនដោ យគេប៉ិនប្រសព្វរកស៊ី ។ រាល់ថ្ងៃគែទៅលក់តាំងពីភ្លឺព្រាងៗ ដល់ពេលថ្ងៃត្រង់ទើបឈប់ ហើយពួកនេះគ្មានគ្រែ ឬ ផ្ទះសំ រាប់លក់អិវ៉ាន់ទែ គេច្រើនតែក្រាលវត្ថុ ហាក់ដូចជាកន្ទេលផ្ទាល់នឹងដីតំរៀបគ្នា ។ ខ្ញុំឮគេថា មានបង់ឈ្នួលដីជាលុយអោ យពួកមន្រ្ដីទៀតផង ។
ជំនួញតូចតាច គឺគេជួញស្រូវអង្ករ និង របស់ដែលធ្វើមកពីស្រុកចិន ។ បន្ទាប់មក មានលក់ដូរកំណាត់សំពត់ផ្សេងៗ ។ ជំនួ ញធំ គឺគេជួញមាសប្រាក់ ។ តាមធម្មតា ពួកអ្នកព្រៃ តែឃើញពួកចិនទៅដល់ គេគោរពចិនសំបើមណាស់ ទុកដូចជាបាន ជួបនឹងព្រះ ហើយក្រាបក្បាលគោពទៀតផង ។ លុះដល់ពេលថ្មីៗនេះ ទើបមានការបោកប្រាស់ និង មើលងាយចិន ដោ យហេតុមកពីមានមនុស្សទៅច្រើនពេក ។
ទំនិញចិនដែលគេត្រូវការ
អ្នកស្រុកនេះ គ្មានកើតមាសកើតប្រាក់ទេ គេនឹកឃើញតែមាសមកពីស្រុកចិន គឺមាសប្រាក់ជាផលលេខ១ កំណាត់មាន ពណ៌ទាំងប្រាំជាលេខ២ ។ បន្ទាប់មកគេត្រូវការសំនរមកពីស្រុកចេងផីវ ថាំងតែស្មាច់មកពីស្រុកអ៊ូជីវ ថូផ្កាពណ៌មកពី ស្រុកជួរជីវ និង ទឺកប្រាក់ជាតិហិង្គុល ក្រដាសសរសេរ ស្ពាន់ធ័រ ថ្មដុត ឈើក្រអូប រិសប៉េកជី ក្រលៀនប្រើស សំពត់សរ សៃធ្មៃ សំពត់ហ្វាងឆាវ ឆ័ត្រ ឆ្នាំងដែក ថាសស្ពាន់គជ ម្រ័ក្យណ៍ ក្រាសឈើ ម្ជុល ជាដើម ។ ក្រៅពីនេះរបស់ដែលធំៗដូច ជាកន្ទេលស្រុកម៉ែងជីវ ដែលគេពេញចិត្ដបំផុតគឺ មានសញ្ញារូបម្ទេស តែគេមិនងាយនឹងយកទៅបានទេ ។
អំពីស្មៅ និង ដើមឈើ
មានដើមទទឹម អំពៅ ផ្កាឈូក ក្រអៅឈូក ផ្លែខេម៉ា ចេក ដូចនៅស្រុកចិនដែរ ។ គូលែននិងក្រូចឃ្វិចក៏មានរាងរៅដូច តែជូរ ។ ក្រៅពីនេះមានផ្លែឈើព្រៃជាច្រើនដែលប្រទេសចិនយើងមិនធ្លាប់ដែលឃើញ ហើយប្លែកៗទៀតផង ។ មាន ផ្កាជាច្រើនដែលល្អៗ ហើយមានក្លិនក្រអូបណាស់ ។ ផ្កាដែលដុះនៅក្នុងទឹកក៏មានច្រើនយ៉ាង តែខ្ញុំមិនស្គាល់ថាជាឈ្មោះ ផ្កាអ្វីទេ ។ ចំណែកដើមថោ លី ហេងបួយ សុង ប៉េក សាំ ក្វាយ ឡី ចោ អ៊ាងលីវ គុយឡាង កេកលួយ ឈើប្រភេទអស់នេះ គ្មានទេ ។ នៅស្រុកនោះ ខែទី១ ក៏មានផ្កាឈូកដែរ ។
អំពីសត្វស្លាប
បន្ដាសត្វស្លាប ឃើញមានក្ងោក ចចាត លលក ដែលប្រទេសចិនគ្មាន ។ ក្រៅពីនេះដូចជាខ្លែង ក្អែក ត្មាត សេក ចាបស្រុក ត្រដក់ កុក ប្រវឹក និងចាបពួកជាដើម សុទ្ធតែមានទាំងអស់ ។ សត្វស្លាបដែលស្រុកនេះគ្មាន ដូចជា ហ៊ីងតូវ (ល្វាចេក?) ហុងអេង(ក្ងានព្រៃ) អ៉ឹងអេង (ក្លែងលឿង) តូវអ៊ូ (ត្រចៀកកាំ).. ។
អំពីសត្វជើងបួន
សត្វចតុបាទមានរមាស ដំរី គោព្រៃ ដែលប្រទេសចិនគ្មាន ។ ក្រៅពីនេះ ខ្លាធំ ខ្លាត្រី ខ្លាឃ្មុំ ជ្រូកព្រៃ ប្រើស ក្ដាន់ និង កញ្ជ្រោងជាដើម សុទ្ធតែមានច្រើនណាស់ ។ សត្វដែលស្រុកនេះគ្មានគឺតោស៊ីងស៊ីង(១) និង អូដ្ឋ ។ មាន់ ទា គោ សេះ ជ្រូ កនិង ពពែមានច្រើនក្រៃលែង ។ តែសេះស្រុកនេះទាបៗណាស់ គោតូចៗក៏មានច្រើនណាស់ដែរ ។ សត្វគោនៅរស់ គេ ហ៊ានជិះ តែដល់វាស្លាប់ទៅគេមិនហ៊ានស៊ី និង មិនហ៊ានយកស្បែកវាទេ គេទុកឲ្យវារលួយទៅតាមចិត្ដចុះ ពីព្រោះ វាធ្លាប់ជួយដល់កម្លាំងមនុស្សលោក ។ វាធ្លាប់តែអូសរទេះ ។ ពីដើមមក មិនធ្លាប់មានក្ងានទេ ប៉ុន្ដែអិលូវមានហើយ ព្រោះមាននាវាចិនទៅញយៗ គេយកពូជពីស្រុកចិនទៅ ។ កន្ដុរស្រុកនេះធំៗដុចសត្វឆ្មា ហើយមានកន្ដុរមួយមុខទៀត មានក្បាលប្លែកពិសេសធំ ដូចជាក្បាលកូនឆ្កែ ។
១ = គឺជាស្វាមាឌធំប៉ុនមនុស្ស ដូចគេធ្លាប់ហៅតាមកុនថា ស្វាគីងកុង
អំពីបន្លែបង្ការ
បន្លែមាន ត្រកួន ស្ពៃ គូឆាយ ត្រប់ ឪឡឹក ត្រលាច ត្រសក់ ឃិនឆាយ ។ បន្លែដែលគ្មាននោះគឺ ឆៃថាវ ស្ពៃខៀវ ខូវចេង ប៉ោលេង ជាដើម ។បន្លែដូចជាត្រប់ ឪឡឹក ត្រសក់ ត្រលាចជាដើម តែដល់ខែទីមួយមានហើយ ។ ដើមត្រប់មានដុះ រាប់ឆ្នាំមិនទាន់រំលើងចោលក៏មាន ។ ដើម គ ខ្ពស់ៗជាងផ្ទះទៅទៀត អាយុជាង១០ឆ្នាំមិនទាន់កាប់ចោលក៏មានដែរ ។ មានបន្លែច្រើនមុខទៀត ដែលខ្ញុំមិនស្គាល់ឈ្មោះ ឯបន្លែដុះក្នុងទឹកក៏មានច្រើនមុខណាស់ដែរ ។
អំពីត្រី និង សត្វល្មូន
ពួកត្រី និង អណ្តើកមាន : ត្រីរ៉ស់មានច្រើនណាស់ ក្រៅពីនេះដូចជាត្រីឆ្ពិន និង ត្រីល្អិតឯទៀត រិតតែច្រើនណាស់ទៅទៀត មានត្រីថូវពួដែលធំនាះ មានទំងន់ដល់ជាងពីរនាឡិ ហើយត្រីដែលខ្ញុំមិនស្គាល់ឈ្មោះនោះ ក៏មានច្រើនណាស់ដែរ ដែលជាត្រីមកពីសមុទ្រទឹកសាប (ទន្លេសាប) ។ ចំណែកត្រីទឹកប្រៃវិញ ក៏មានច្រើនមុខ រាងដូចអន្ទង់ និង ត្រីខ្ជឹងបឹងដែរ ។ ពួកអ្នកស្រុកនេះមិនស៊ីកង្កែបទេ ម៉្លោះហើយដល់ពេលយប់ គេឃើញកង្កែបលោតច្រវាត់កាត់ផ្លូវដើរ ។ អណ្តើក កន្ធាយធំៗ ប៉ុនចង្អេរអុំ ។ ទោះជាអណ្តើក មានអាយុដល់ទៅ៦ឆ្នាំ ក៏គេនៅតែស៊ីវាដែរ ។ បង្កងនៅស្រុកឆាណាំ(កំពង់ឆ្នាំង) មួយមាន ទំងន់ដល់ជាងមួយនាឡិ ។ ជើងអណ្តើកស្រុកចេនភូមានប្រវែងជាង ៨ - ៩តឹក ។ ក្រពើធំៗប៉ុនទូក ។ មាននាគជើងបួន មួយប្រភេទយ៉ាងចមួយប្រភេទយ៉ាងចំលែកឥតមានស្នែង គ្រំចំពុះទា លៀស ខ្យង ខ្ចៅ នៅក្នុងសមុទ្រទឹកសាប (ទន្លេសាប) នោះគ្រាន់ តែលូកដៃទៅក៏យកបានភ្លាម តែខ្ញុំមិនឃើញមានក្ដាមទេ ខ្ញុំស្មានថាប្រហែលជាមានដែរ តែគេមិនស៊ីទេមើលទៅ(១) ។ ១ = ការពិតស្រុកយើងមានក្ដាមច្រើនណាស់ពីដើមមក តែប្រហែលជាលោកជីវតាក្វាន់ មិនប្រទះឃើញក្នុងទន្លេ ។
អពីការបិទស្រា
ស្រាស្រុកនេះមានបួនយ៉ាង ស្រាលេខមួយ ចិនហៅស្រាទឹកឃ្មុំ ដេលគេយកជាតិថ្នាំ និង ទឹកឃ្មុំលាយជាមួយទឹក ហើយ ផ្សំធ្វើឡើង ។ បន្ទាប់មកហៅតាមពាក្យអ្នកស្រុកថា ផេងកេស៊ី ដែលគេយកស្លឹកឈើមកផ្សំ គឺស្លឹកឈើឈ្មោះផេងកេស៊ី នេះឯង ជាឈើ១ប្រភេទ ។ បន្ទាប់មកទៀត គេយកអង្ករ ឬ បាយដែលសេសសល់ទៅបិទស្រា ហៅប៉ាវលេងកាក ព្រោះ ពាក្យថា ប៉ាវលេងកាក បានន័យថាអង្ករ(២) ក្រៅពីនេះទៀត មានស្រាទឹកល្ងៃស្ករ ដែលគេយកជាតិស្ករមកបិទឲ្យ កើតទៅជាស្រា ។ ប្រសិនបើគេចូលទៅស្រុកភូមិតាមមាត់ទន្លេ គេប្រទះស្រាមួយមុខទៀតធ្វើពីទឹកក្រចាប់ ព្រោះក្រចាប់ដុះនៅ មាត់ព្រែក ហើយស្លឹកវាមានរសជាតិស្ករ ដែលគេអាចយកមកធ្វើជាស្រាបាន ។
២ = អង្ករពីដើម គេហៅ រង្ករ ។
អំបិល ទឹកខ្មេះ ស៊ីអ៊ីវ និង មី
នៅប្រទេសនេះ ការធ្វើរបស់អស់ទាំងនេះ ឥតមានហាមឃាត់ទេ ។ តាមឆ្នេរសមុទ្រចាប់ពីចេនភូ និង ប៉ាងកាង(១) គេ ធ្វើអំបិលដោយទឹកសមុទ្រ ។ នៅក្នុងភ្នំមានរ៉ែ ដែលគេបានជាតិថ្ម ធ្វើពីអំបិលប្រសើរជាងអំបិលសមុទ្រទៀត និងយក ថ្មធ្វើជាវត្ថុដទៃៗទៀត ។ ពួកអ្នកស្រុកនេះមិនចេះធ្វើទឹកខ្មេះទេ តែគេចូលចិត្ដប្រើជាតិជូរនៅម្ហូបណាស់ គេត្រាំទឹកកាំ ផេង(២) ធ្វើជាម្ជូរ កាលណាដើមឈើនេះកំពុងតែលាស់គេយកស្លឹកឬទងខ្ចី កាលណាមានផ្លែគេយកផ្លែវិញ ។
គេមិនចេះធ្វើមីទេ ព្រោះតែគ្មានស្រូវសាលី និង សន្ដែក ។ ពួកនេះក៏មិនចេះធ្វើដំបែគ្រាប់ដែរ កាលណាគេបិទស្រាគេ លាយទឹកឃ្មុំ និងទឹកត្រាំស្លឹកឈើ ឲ្យបានជាក្បាលស្រា ហើយក្បាលស្រានេះ ដូចគ្នានឹងស្រាស នៅក្នុងភូមិស្រុកយើង ដែរ ។
១ = ចេនភូ = ចន្ទបូរ ឬ ចន្ទបុរី ។ ប៉ាកាង = បាកាន ។ ២ = តាមមើលទៅ ដើមនេះគួរជាដើមអំពិល ព្រោះគេប្រើស្លឹកក៏ បានផ្លែក៏បាន ។
អំពីដង្កូវនាង និង ដើមមន
អ្នកស្រុកនេះមិនចេះចិញ្ចឹមដង្កូវនាងទេ ទាំងដើមមនក៏គ្មានដាំដែរ ។ ស្រីៗមិនចេះប៉ាក់ជុលនិងដេរប៉ះឡើយ ។ គេចេះ ត្បាញសំពត់ តែមិនចេះរវៃអំបោះទេ គេយកដៃត្រកួញសរសៃកប្បាស ឲ្យកើតជាអំបោះ ហើយគេយកមកត្បាញ មិ នបាច់កីទេ ។ គេចងសរសៃអំបោះម្ខាងជាប់នឹងចង្កេះគេ ហើយគេត្បាញចុងម្ខាងទៀត ដោយមានត្រល់ជាបំពង់រិស្សី ។ ប៉ុន្មានឆ្នាំក្រោយមកនេះ មានពួកសៀមចូលមកនៅ គេក៏ដាំមន ចញ្ចឹមនាងធ្វើសូត្រ ដោយយកពួជមកពីស្រុកសៀម ។ នៅស្រុកនេះ គ្មានដើមធ្មៃទេ មានតែដើមក្រចៅ ។ ជនជាតិសៀមចេះដេរប៉ាក់ចំនាប់ ប្រសិនបើសំពត់អ្នកស្រុកនេះរហែក គេ យកមកពឹងស្រីសៀមឲ្យដេរប៉ះឲ្យ ។
អំពីប្រដាប់ប្រើប្រាស់
អ្នកស្រុកធម្មតា មានផ្ទះនៅហើយ តែគ្មានតុកៅអី ចានដែក ឬ ថាំងជាដើមប្រើទេ គេប្រើឆ្នាំងដីសំរាប់ដន្ដាំបាយ ហើយ ឆ្នាំងមួយទៀតសំរាប់ស្ល ។ គេយកថ្មបីដុំកំកល់ធ្វើជាជើងក្រាន និងយកត្រលោកដូងធ្វើជាវែក ។ គេប្រើចានទាបមកពី ស្រុកចិនសំរាប់ដាក់បាយ ឯសំល គេដាក់នឹងកន្ទោងស្លឹកឈើដែលគេខ្ទាស់មិនលេចទឹកទេ ។ គេយកស្លឹកក្រចាប់ធ្វើ ជាស្លាបព្រាដួសសំលបញ្ចូលមាត់ កាលណាប្រើរួចគេបោះចោលទៅ ។ ម្ហូបថ្វាយព្រះ ថ្វាយទេវតា ក៏គេដាក់នឹងស្លឹកដូ ច្នេះដែរ ។ គេយកគ្រឿងដែលធ្វើពីស្ពាន់ស ដែលដាក់ទឹកនៅក្បែរខ្លួន សំរាប់ជ្រលក់ដៃកុំឲ្យជាប់បាយនឹងដៃ ព្រោះ គេបរិភោគដោយផ្ទាល់នឹងដៃ ប្រសិនបើគ្មានទឹកផ្សើមដៃមិនបានឡើយ ។ គេប្រើផ្ដិលសំរិទ្ធសំរាប់ចាក់ស្រាផឹក ចំណែកអ្នកក្រ ប្រើផ្ដិលដែលធ្វើអំពីដី រីឯពួកមន្រ្ដី គេប្រើផ្ដិលធ្វើពីប្រាក់ ឬជាមាសផងក៏មាន ។ ប្រសិនបើក្នុងអោកាសបុណ្យធំៗ ដូចជាបុណ្យ ជាតិវិញ គេប្រើប្រដាប់ទាំងនេះ ធ្វើសុទ្ធតែពីមាសទាំងអស់ ហើយមានរបៀបផ្សេងពិសេសទៀតផង ។ នៅនឹងដី គេ ក្រាលកន្ទេលមកពីស្រុកម៉េងជីវ (ស្រុកចិន) ឬ មួយក្រាលស្បែកខ្លាធំ ខ្លារខិន ស្បែកប្រើស រមាំង ពុំនោះទេ គេប្រើកន្ទេល ផ្ដៅ ។ នៅពេលជិតៗនេះ គេទើបនឹងចេះប្រើតុទាបៗ មានកំពស់ប្រហែលមួយហត្ថ ។ សំរាប់កន្លែងគេដេក គេប្រើ កន្ទេលរិស្សី តែអិលូវនេះមានខ្លះប្រើគ្រែទាបៗខ្លះដែរហើយ ដែលជាគ្រែធ្វើមកពីស្រុកចិន ។ ម្ហូបចំនី គេគ្របដោយសំ ពត់ ឯនៅក្នុងវាំង គេប្រើសំពត់ព្រែប៉ាក់ឌិន ឬ ខ្សែសយ ដែលបានមកពីពួកឈ្មួញសំពៅប្រទេសក្រៅនាំយកមកថ្វាយ ។ ដើម្បីស្រិតអង្ករ គេមិនប្រើត្បាល់កិនទេ គេប្រើត្បាល់បុកទៅវិញ ។
អំពីរទេះ និង អង្រឹងស្នែង
ការធ្វើអង្រឹងស្នែង គេយកឈើមួយដើមដែលកោងចំកន្ដាល អ៊ែនចុះក្រោម ចុងសងខាងងឡើងលើ ហើយនៅចុងនោះ គេឆ្លាក់ជាក្បាច់ផ្កាភ្ញី និង មានស្រោបមាស ឬ ប្រាក់ពីក្រៅឈើនោះផង គេហៅថា អង្រឹងដងមាស ឬ ដងប្រាក់ សំរាប់តា មលំដាប់ថ្នាក់ ។ ចំងាយពីចុងដងប្រហែលមួយហត្ថ គេវាយដែកធ្វើចាស្រយូវម្ខាងមួយ ហើយគេយកសំពត់មួយផ្ទាំង យ៉ាងធំ ហើយក្រាស់ មកបត់ធ្វើជាត្រចៀកសំរាប់ស៊កខ្សែភ្ជាប់ទៅ នឺងស្រយូវដែកនោះ ។ អ្នកជិះគេអង្គុយលើសំពត់ នោះ ដៃកាន់ជាយសំពត់ផង ហើយឲ្យមនុស្សពីរ នាក់ជា នាក់សែង ។ នៅក្បែរអង្រឹងស្នែង តែងតែមានប្រដាប់មួយ ទៀត មានសន្ឋានដូចដំបូលទូកតែធំជាង ក៏មានបិទបាំងដោយសំពត់ព្រែប្រាំពណ៌ ហើយដោយមានមនុស្សបួន នាក់សែ ង និងមានមនុស្សដើរតាមហែពីក្រោយផង ។ ប្រសិនបើធ្វើដំនើរទៅឆ្ងាយ គេអាយជិះដំរីនិងសេះ ព្រមទាំងប្រើរទេះដែរ ។ រទេះនៅស្រុកនេះ ក៏មានលក្ខណដូចរទេះស្រុកឯទៀតដែរ តែគេជិះសេះឥតមានកែបទេ ឯដំរីក៏គ្មានប្រដាប់សំរាប់ អង្គុយដែរ ។
អំពីទូកច្រវា
អំពីទូកធំៗ សុទ្ធតែធ្វើឡើងដោយយកឈើរឹងៗ មកចាំងជាបន្ទះក្ដារសិន រួចទើបវាយផ្ដុំឡើងជាទូក ។ មេជាងឥតមាន ប្រើនរណាទេ គេប្រើតែដឹង ហើយនិងដែកខួង ដែលជាហេតុនាំឲ្យខាតឈើនិងកម្លាំងច្រើនណាស់ ។ នៅពេលដែ លគេចង់កាត់ឈើជាកំណាត់ គេតែងយកដែកខួងមកខួងទំលុះផ្ដាច់តែម្ដង ទោះជាធ្វើផ្ទះក៏ធ្វើរបៀបគ្នានេះដែរ ។ គេមាន ប្រើដែកគោលវាយធ្វើទូកដែរ ។ គេយកស្លឹកលេង (ក្រចាប់) មកប្រក់ធ្វើដំបូល ដោយយកដើមស្លាមកពុះជាបន្ទះគាប សង្កត់ស្លឹកនោះផង ។ ទូករបៀបនេះ គេហៅថា “ស៊ីនណា” ។ គេបិទពរទូកដោយជ័រឈើ ខ្លាញ់ត្រី លាយនឹងកំបោរ ។ ចំ នែកទូកតូចវិញ គេលុងធ្វើពីឈើមួយដើមធំ ។ គេយកភ្លើងដុតរោលឲ្យទន់សាច់ឈើ ទើបទល់បំប៉ោងពង្រីកពោះទូ កឲ្យធំ ក្បាលកន្សៃស្រួច ឥតមានប្រើដំបូលទេ តែដាក់បានមនុស្សច្រើន នាក់ណាស់ដែរ ។ ទូករបៀបនេះ ហៅថា កុយលាំង ។
អំពីខេត្ដ=== ខេត្ដមានទាំងអស់ជាង ៩០ គឺខេត្ដ ចេងពួ (ចន្ទបូរ) ឆាណា(ឆ្នាំង) ប៉ាកាង(បានកាន) មុងលាង ប៉ួចស៊ី ភូវមួយ ទីហួង បាក់ លុតប៉ោ ណៃកាខាំង ប៉ួចស៊ីលី ជាដើម ។ ក្រៅពីនេះ ខ្ញុំមិនចាំឈ្មោះទេ ។ ខេត្ដនិមួយៗ សុទ្ធតែមានមន្រ្ដីកាន់កាប់ ហើយ មានធ្វើបន្ទាយឈើជារបាំងផង ។
អំពីស្រុកភូមិ
នៅក្នុងភូមិនិមួយៗ ជួនមានវត្ដ ជួនមានប្រាសាទ ហើយមានមន្រ្ដីម្នាក់នៅត្រួតត្រាយ៉ាងហ្មត់ចត់ ។ មន្រ្ដីនោះគេហៅថា មួយស៊ី ។ នៅតាមផ្លូវធំៗ តែងមានសាលាមួយសំរាប់ឈប់សំរាក គេហៅថាស៊ិមប៉ាក់ ។ ប៉ុន្ដែនៅពេលថ្មីៗនេះ មានកើត ចំបាំងជាមួយនឹងប្រទេសសៀម ភូមិទាំងនេះក៏ប្រែក្លាយទៅជាដីវាលទៅវិញ ។
អំពីប្រមាត់ប្រមង់
កាលពីមុននេះ តែដល់ខែទី៨ គេតែងធ្វើការចាប់មនុស្សយកប្រមាត់ ពីព្រោះស្ដេចចាម ក្នុងមួយឆ្នាំគេសុំយកប្រមាត់មួ យថូ ដែលមានចំនួនរាប់ពាន់ ។ នៅក្នុងពេលយប់ គេចាត់ពួកអ្នកយកប្រមាត់ (ប្រមាត់ប្រមង់?) ដើរទៅតាមផ្លូវនានាក្នុង ទីក្រុង និង ក្នុងភូមិ ។ ប្រសិនបើប្រទះមនុស្សណាដើរក្នុងពេលយប់ស្ងាត់នោះ គេចាប់យកខ្សែចងក្បាលឲ្យជាប់ ហើយកូន កាំបិទចាក់ក្រោមឃ្លៀកខាងស្ដាំខ្វះយកប្រមាត់ដាក់ក្នុងថូ លុះត្រាតែបានពេញចំនួន ទើបគេយកទៅថ្វាយស្ដេចក្រុងចាម ។ ប៉ុន្ដែគេមិនយកប្រមាត់ជនជាតិចិនទេ ពីព្រោះមានកាលមួយឆ្នាំនោះ គេយកប្រមាត់របស់ចិនមួយទៅលាយនឹងគេ ក៏បន្ដាលឲ្យស្អុយរលួយខូចប្រមាត់នៅក្នុងថូ លែងប្រើការបានទាំងអស់ ពេលក្រោយមក គេលែងមាការដើរចាប់យក ប្រមាត់ទៀតហើយ ហើយគេចាត់មន្រ្ដីដោយលែកសំរាប់មុខងារខាងយកប្រមាត់ពីពួកក្រោមអំនាចខ្លួន ដែលតាំងអោ យនៅជាយក្រុងក្បែរទ្វារខាងជើង ។
អំពីរឿងចម្លែក
នៅក្នុងកំពែងនាទិសខាងកើត មានអ្នកព្រៃម្នាក់នោះរួមរ័កជាមួយប្អូនស្រីឯងបង្កើត ក៏ស្រាប់តែជាប់ស្បែកសាច់គ្នាបេះ មិនចេញរហូតគ្រប់បីថ្ងៃ ឥតមានស៊ីចុកអ្វីសោះ ក៏ស្លាប់បង់ជីវិតទៅ ។ អ្នកស្រុកខ្ញុំម្នាក់សែ “ស៊ី” គេបានរស់នៅស្រុកនេះ រវាងសាមសិបប្រាំឆ្នាំ គេថា គេបានឃើញរឿងនេះច្បាស់ពិតពីលើក ហើយគេថា បានជាសក្ដិសិទ្ធដូច្នេះ ព្រោះបារមីព្រះ របស់ស្រុកនេះខ្លាំងពូកែណាស់ ។
អំពីការងូតទឹក
ប្រទេសនេះក្ដៅខ្លាំងណាស់ ក្នុងមួយថ្ងៃៗ ប្រសិនបើមិនងូតទឹកច្រើនលើកទេ គឺច្បាស់ជាអត់ទ្រាំមិនបានឡើយ ទោះបីនៅពេល យប់ក៏ជៀសមិនរួចពីការងូតទឹកម្ដង ឬ ពីដងដែរ ។ គេគ្មានបន្ទប់ទឹក គ្មានចានដែក គ្មានប៉ោតទេ ។ ក្នុងផ្ទះមួយតោងមាន ស្រះមួយ ប្រសិនបើពុំនោះទេ គេព្រួតគ្នា២ -៣ផ្ទះទៅងួតទឹកស្រះមួយដោយលែងខ្លួនចោល ឥតគិតពីរឿងខ្មាសគ្នាស្រីប្រុសទេ ។ ប៉ុន្ដែប្រសិនបើអូវពុកម្ដាយចាស់ គាត់ទៅដល់ស្រះមុន ក្មេងស្រីប្រុសមិនហ៊ានទៅជិតទេ ប្រសិនបើក្មេងកំពុងតែងូតទឹកស្រះ នោះមុនវិញ ក៏ចាស់ទុំនោះ នាំគ្នាគេចចេញដែរ ។ មនុស្សមានវ័យស្របាលគ្នា ឥតគិតអៀនខ្មាសគ្នាឡើយ ។ គេយកតែ ដៃធ្វេងបិទបាំងកេរ្ដខ្មាសរបស់ខ្លួន ហើយដើរចុះក្នុងទឹកទៅ ។ ជួនកាលក្នុងរយៈ ៣.៤ថ្ងៃ ឬ ៥-៦ថ្ងៃម្ដង ពួកស្រីៗទីក្រុងមួយ ក្រុម មានគ្នា ៣-៤ នាក់ នាំគ្នាចេញទៅមុជទឹកទន្លេខាងក្រៅកំពែងក្រុង ។ នៅពេលដែលទៅដល់ទន្លេនោះ គេដោះសំ ពត់ដេលវ័ណ្ឌខ្លួនចេញ ដើរចុះទៅក្នុងទឹក ហើយទៅជួបជុំគ្នានៅក្នុងទន្លេនោះរាប់ពាន់ នាក់ ។ សូម្បីតែពួកស្រីៗដែលមា នក្រកូលខ្ពង់ខ្ពស់ ក៏ដូច្នេះដែរ ។ គេឥតមានខ្មាសអ្វីទេ ចាប់តាំងពីក្បាលដល់ចុងជើង មើលគ្នាឃើញទាំងអស់ ។
នៅមាត់ទន្លេក្រៅទីក្រុងនោះ រាស់ថ្ងៃតែងតែមានជនជាតិចិននៅទំនេរ ហើយលួចនាំគ្នាទៅចាំមើលលេងតាមគំនិតខិល ខូច ហើយឮថា គេឆ្លៀតពេលនៅក្នុងទឹកនោះផង ។ ទឹកនោះនៅក្ដៅអុនៗជានិច្ច លុះត្រាដល់ពេលយប់យាមបួនទើប ត្រជាក់ លុះដល់ព្រឹក ថ្ងៃរះឡើងក៏ក្ដៅអុនៗឡើងវិញទៀត ។
ការចូលជ្រកនៅ (អន្ដោប្រវេសន៍)
ពួកជនជាតិចិន ដែលជាអ្នកឈ្នួញដើរសំពៅ កាលមកដល់ស្រុកនេះក៏ពេញចិត្ដគេខ្លាំងណាស់ ព្រោះស្រុកនេះមិនបាច់ ប្រើសំលៀកបំពាក់ច្រើន ហើយអង្ករគេក៏ស្រួលរក ប្រពន្ធក៏ស្រួលរកបាន ឯផ្ទះសំបែងក៏ងាយធ្វើ គ្រឿងប្រើប្រាស់ក៏ងា យរក ការលក់ដូរក៏ធូរងាយ ម្លោះហើយបានជាមានអ្នកចូលពីស្រុកក្រៅ មករស់នៅស្រុកនេះច្រើនណាស់ ។
អំពីកងទ័ព
កងទ័ពធ្វើដំនើរដោយលែងខ្លួនឥតអាវ ។ ដៃស្ដាំគេកាន់លំពែង ដៃឆ្វេងកាន់ខែល គ្មានប្រើធ្នូនិងព្រួញទេ កាំភ្លើងធំ ឬ អាវ ក្រោះក៏គ្មានដែរ ។ តាមឮគេថា កាលកើតចំបាំង នឹងជាតិសៀម គេនាំគ្នាកេណ្ឌអ្នកស្រុកទៅវាយដោយកម្លាំងតែម្ដង ពុំ មានប្រើល្បិចកលអុបាយអ្វីឡើយ(១) ។
១ = រឿងនេះ មកពីជីវតាក្វាន់ មិនបានឃើញ នឹងស៊ើបពត៌មានទេ ព្រោះតាមឯកសារជាច្រើនណាស់ ថាខ្មែរចេះរៀបចំ ទ័ពត្រឹមត្រូវ មានសាស្ដ្រាវុធ និងក្បួនយុទ្ធសាស្រ្ដផង ។
អំពីការយាងចេញនៃមហាក្សត្រ
ខ្ញុំបានឮគេនិយាយថា ស្ដេចអង្គមុនៗ មិនដែលយាងចេញទៅណាទេ ព្រោះខ្លាចមានរឿងហេតុ ។ ស្ដេចអង្គថ្មីនេះត្រូវ សនិសាស្ដេចមុន(២) ។ កាលពីដើម លោកមានឋានៈជាមេទ័ព ។ បិតាក្មេកនោះសព្វព្រះទ័យ នឹង បុត្រីព្រះអង្គណាស់បា នជាកូនស្រីនេះ លួចយកព្រះខ័នមាសបាន ហើយយកទៅឲ្យប្ដីរបស់ព្រះនាង ។ បុត្រាបង្កើតក៏មិនបានទទួលរាជស្នង បិតា ក៏លើកគ្នាទៅ ដណ្តើមរាជ តែត្រូវស្ដេចថ្មីជ្រាបការទាន់ ចាប់បាននាំយកមកកាត់ម្រាមជើង ហើយយកទៅដាក់គុក ងងឹត ។ ស្ដេចថ្មីនេះមានពាក់អាវក្រោះដែក ទោះបីគេប្រើកាំបិត ឬព្រួញក៏មិនអាចមុតបានដែរ ។ ដូច្នេះហើយ ទើបព្រះ អង្គហ៊ានយាងចេញក្រៅ ។ ខ្ញុំបានទៅនៅទីនោះជាងមួយឆ្នាំ បានឃើញព្រះអង្គយាងចេញមក៤-៥ដង ។ ការយាងចេញ មកម្ដងណាតែងមានទ័ពទៅការពារពីខាងមុខ មានអ្នកកាន់ទង់ជ័យ និង មានតន្រ្ដីនៅខាងក្រោយ ។ ស្រីស្នំ ៤-៥ នាក់ស្លៀកសំពត់ផ្កាសៀតផ្កានៅសក់ក្បាល ដៃកាន់ទៀនធំ ដើរជាក្រុមៗ ។ ទោះបីនៅពេលថ្ងៃភ្លឺក្រលែតក្ដី ក៏គេអុជទៀនដែរ ។ នៅក្នុងចំណោមស្រីស្នំទាំងនោះ មានខ្លះកាន់គ្រឿង មានដូចជាភាជន៍មាស និងគ្រឿងបិទបាំងជាដើមផ្សេងៗពីគ្នា មិនដឹ ងជាគេយកទៅប្រើការអ្វីខ្លះឡើយ ។ នៅមានស្រីស្នំខ្លះទៀត កាន់ស្នរ លំពែង ខែល ជាទ័ព នៅខាងក្នុងមួយក្រុមទៀត ផង មានរទេះទឹមពពែ និង រទេះទឹមសេះ ដែលមានតាក់តែងដោយគ្រឿងមាសបរដង្ហែដែរ ។
២ = ស្ដេចអង្គនេះ លោក A-Leclère សរសេរក្នុង Histoire du Cambodge ថា : ក្នុងចន្លោះពេលនោះ មានស្ដេចសោ យរាជជាច្រើនអង្គមិនប្រាកដនាម តែគេសំគាល់បានមួយតាមលិលាចារឹក គឺ ស្ដេចជយបរមេសូរៈ (ព្រះបាទឥន្រ្ទវរ្ម័នទី៣) ដែលសោយរាជក្នុងចន្លោះឆ្នាំ ១២៥០ - ១៣០០នេះ ។
ពួកនាម៉ឺនសព្វមុខមន្រ្ដី និង ពួកញាតិវង្ស សុទ្ធតែជិះដំរី នៅខាងមុខ ប្រសិនបើមើលពីចំងាយទៅឃើញសុទ្ធតែក្លស់ពណ៌ក្រហម ឥតគណនា ។ បន្ទាប់មកទើបដល់ព្រះមហេសីធំតូច តាមលំដាប់ថ្នាក់ ជីះអង្រឹងស្នែងជិះរទេះសេះ ឬ ជិះដំរីដ៏មានក្លស់ បើកបាំងមិនតិចជាងមួយរយទេ ។ បន្ទាប់ទៀត ទើបដល់ព្រះរាជាព្រះទ្រង់ឈរនៅលើខ្នងដំរី ព្រះហស្ដកាន់ព្រះខ័នទិព្វ ។ ភ្លុកដំរី ព្រះទីនាំងសឹងមានពាក់ចង្កំមាស ។ មានក្លស់ស (ស្វេតច្ឆត្រ) ចំនួន២០ ដ៏មានស៊ែមមាសបើកបាំងជុំព្រះអង្គដែ លសុទ្ធតែជាក្លស់ដងមាស នៅជុំវិញព្រះអង្គមានទ័ពដំរីប្រដាប់ដោយអាវុធជាគ្រឿងការពារ ។ ប្រសិនបើជាស្ដេចយាង ទៅណាជិតៗទេ ទ្រង់គង់លើគ្រែស្នែង (ព្រះវរ) ហើយអ្នកសែងសុទ្ធតែស្រីៗស្នំ ។ សឹងតែរាល់ដង កាលណាស្ដេចយាង ចេញដំនើរតែងមានរូបស្ដូបតូចមួយ ហើយពីមុខនេះមានព្រះពុទ្ធរូបមាសមួយអង្គផង សែងពីមុខព្រះរាជា ។ បន្ដាជន ដែលនៅតាមដងផ្លូវ ត្រូវសំពះលុងជង្គង់ក្រាបក្បាលដល់ដីដែលគេហៅថា សំប៉ា (សំពះ?) ប្រសិនបើពុំដូច្នោះទេ នឹងត្រូវគេចោ ទថា មើលងាយព្រះចេស្ដា ហើយនឹងត្រូវគេចាប់យកទៅឃុំចោល ឥតដោះលែងឡើយ ។
ក្នុងមួយថ្ងៃព្រះរាជាទ្រង់កិច្ចការរដ្ឋពីរលើក គឺទទួលសវនាការពីរដ្ឋមន្រ្ដី និង រាស្រ្ដ ប៉ុន្ដែគ្មានបញ្ជីកត់កំណត់ចំនួន មនុស្សនឹ ងកិច្ចការនោះទេ ។ ប្រសិនបើមន្រ្ដី ឬ រាស្រ្ដណាចង់ចូលគាល់ ត្រូវតែចូលទៅអង្គុយបត់ជើងផ្ទាល់នឹងដីរង់ចាំជាមុន ។ មួយសន្ទុះ ក្រោយមក ទើបគេឮសូរសម្លេងតន្ដ្រីរងំខាងក្នុង ។ អ្នកនៅខាងក្រៅផ្លុំស័ង្ខតបទៅវិញ ។ ខ្ញុំឮគេថា គេប្រើតែទីនាំងគ្រែ ស្នែងមាស (ព្រះវរមាស) ទេ ប្រសិនបើគ្រាន់តែយាងជិតៗ ។ បន្ទាប់មកគេឃើញស្រីស្នំពីរ នាក់រូតវាំងននពញរះវរនោះឡើង ក៏លេចឃើញស្ដេចគង់ឈរកាន់ព្រះខាន់ នៅក្នុងស៊ុមមាសជាទីព្រះទែនគង់ប្រថាប់ ។ ពេលនោះ ទាំងមន្រ្ដីទាំងរាស្រ្ដសុទ្ធ តែអោនក្បាលលើដៃសំពះ លុះត្រាតែផុតសម្លេងស័ង្ខដែលជាសញ្ញាឲ្យងើបមុខឡើង ទើបហ៊ានងើបព្រមគ្នា ។ ដែ លជាកេរ្ដដំនមកច្រើនស្ដេចហើយ ។ លុះទ្រង់ប្រស្រ័យការចប់ហើយ ស្ដេចយាងចូលវិញ ដោយមានស្រីស្នំពីរ នាក់រូតរនាំ ងបិទដូចដើម អ្នកទាំងអស់គ្នាក៏ក្រោកឈរហើយអែបៗខ្លួនទៅកៀនរៀងខ្លួនទៅ ។ ពិតមែនតែស្រុកនេះ មិនសូវស៊ីវិល័ យ តែគេស្គាល់ច្បាប់ទំលាប់គោរពព្រះមហាក្សត្រ ។
ពន្យល់ពាក្យខ្លះ
ជាសំដីខ្មែរ ហើយ ជីវតាក្វាន់ កត់ជាអក្សរចិន (រៀបតាមលំដាប់អក្សរ)
- កាងពាងឈូ ឬ កាងពាងជូ : តាមយោបល់របស់លោក ប៉េលិយោតថា ពាក្យកាងពាង ក្លាយពីពាក្យកំពង់ ។ តាមយោបល់របស់យើងថា កំពង់ចិន សរសេរតែមួយមាត់ទេថា ប៉ុង ដូចជាប៉ុងចាំ : កំពង់ចាម ។ ម្យ៉ាងទៀត ឈូ រែ ជូ ប្រែមិនកើត ។ ដូច្នេះ យើងយល់ថាពាក្យនេះទំនងជាមកពីពាក្យ កំពែងជួរ ទៅវិញ ព្រោះពីដើមទីក្រុងនិមួយៗ តោងធ្វើជាកំពែងជា ជួរព័ទ្ធជុំវិញ ជាព្រំដែននៃទីក្រុង ។ ក្នុងបរិវេណនៃកំពែងនេះ អ្នកក្នុងរស់នៅ មានវាំង មានផ្សារផ្សោ មានផ្ទះអ្នកទីក្រុង ។ ទំលាប់បុរាណហៅថាកំពែង ឬ សីមា ។ សូមមើលពាក្យលោក សុត្ដន្ដប្រីជាអិន្ទ ក្នុងគតិលោកទី១ និយាយហៅទីក្រុងថា កំពែង ។ នៅសិលាចារឹកជាច្រើនក៏ហៅទីក្រុងថា កំពែង ។ លោកប៉េលិយោត បានប្រែកាងពាងជូថា Vill Murée ក៏សម ន័យថាកំពែងនេះដែរ ។
- កានពូជី (ចិនទាជីវអាន : កាំព័រទី) : ជាសំដីចិន កត់តាមសំដីខ្មែរ : កម្ពុជ ឬ កម្ពុជា ។ ហេតុនេះហើយ បានជាចិនដែលសរសេរក្រោយជីវតាក្វាន់កែទៅជា កាំពូចេ ដែលនៅប្រើជាប់រហូតសព្វថ្ងៃនេះ ។ ជីវតាក្វាន់ បានបញ្ជាក់ក្នុងសេចក្ដីផ្ដើម ថា តាមការកត់ត្រារបស់ពួកអឺរ៉ុបថា ប្រទេសនេះឈ្មោះដូច្នេះដែរ ។ ត្រង់នេះនាំឲ្យយើងដឹងថា ជីវតាក្វាន់ បានមើល សៀវភៅកំណត់ហេតុរបស់អឺរ៉ុប គឺពួកព័រទុយហ្គេ ដែលសរសេរឈ្មោះប្រទេសយើងថា Kambuja រី Kamvuja កម្វុជ (សូ មមើលសៀវភៅ Le Cambodge ។
- ឃុនលុន : ឈ្មោះសមុទ្រ ដេលលោកជីវតាក្វាន់និយាយថា នៅតាមរយៈផ្លូវពីក្រុងចាម មកស្រុកចេនលា ។ លោក ប៉េលិយោតស្រាជ្រាវឃើញថា ជាសមុទ្រកោះត្រលាច ដែលលោកប្រែ = Lamer de Poulo-Condor ប៉ុន្ដែយើងស្រាវជ្រាវ តាមរកឲ្យឃើញន័យច្បាស់ជាងនេះទៀតពុំទាន់ឃើញ ។
- ចេនគាឡាង ឬ តាំងកេលាង : ទំនងជាពាក្យសំស្រ្កឹត ស្រីគារដែលខ្មែរនិយមយកមកប្រើ ហៅពពួក ស្នំបរិវារ និង អ្នកបំរើស្ដេច សំរាប់ហែហម ជាលំអនិង កត្ដិយសស្ដេច ។ យើងសរសេរសព្វថ្ងៃទៅជា “ស្រឹង្គារ” ។ មកពីដំបូងគេអានថា សឹង គារៈ មានសម្លេង រៈ នៅចុងលុះចិនគ្មានអក្សរ រ ក៏យកសម្លេង ឡ ឬ ល មកជំនួសបានជា សីការៈ ទៅជា ចេន គា ឡាង ។
- ចេងផូវ ឬ ថេងភូ : លោកជីវតាក្វាន់ ទុកជាឈ្មោះស្រុកមួយ ជាជាយដែនប្រទេសចេនលា ។ លោកប៉េលិយោតបញ្ជាក់ថែមថា ស្រុកនេះនៅត្រង់ភូមិភាគ Cap Saint-Jacques ឬ ខេត្ដបារៀសព្វថ្ងៃនេះ ។
- ចេនលា ឬ ចេនលាក់ : ពាក្យនេះនៅក្នុងការរាវរកសំខាន់ណាស់ ព្រោះជាឈ្មោះប្រទេសតែម្ដង ។ នឹងថា ជាឈ្មោះដែលអ្នកស្រុកយើងហៅខ្លួនថា យើងជាអ្នកចេនលា ឬ ជាតិចេនលា ក៏មិនមែន ព្រោះដូចនិយាយខាងដើមសេចក្ដីប្រែនេះ ស្រាប់ ដែលលោកជីវតាក្ចាន់បញ្ជាក់ អ្នកប្រទេសនេះហៅខ្លួនឯងថា កាន់ ជៃ ចី ហើយដែលអ្នកស្រុកអឺរ៉ុបកត់ទុកថា កាំពូចី ដែលមានសម្លេងស្រដៀងនឹង កាំពូចេ ដែរ ។ កំណត់នេះបង្ហាញថា មិនមែនជនជាតិយើងដាក់ ឈ្មោះចេនលា នេះទេ ប្រាកដជាបរទេសហៅសំគាល់តាមហេតុ ឬ តាមរបស់អ្វីមួយមិនខាន ពិសេសគឺចិននេះឯង បានមកទាក់ទង ហើយបានសរសេរកត់ត្រាស្រុកយើងមុនគេ (តាំងពីសតវត្សទី៤) ។ ប្រសិនបើដូច្នេះយើងត្រូវរាវរកតាមសំនៀងសំដីចិន តើ ចេនលានេះថាត្រាប់តាមសំដីខ្មែរថាម៉េច? អុទាហរណ៍ ពាក្យ ហ្វូហាន ឬ ហ្វូណាម មកពីត្រាប់ពាក្យខ្មែរថា ភ្នំ ចិនគ្មានអក្សរតំរួត ម្លោះហើយ ភ្នំ រំលែកសម្លេងទៅជាភូណម ឬ ភូណាម ។
កាលខ្ញុំទៅស្រុកចិន ជួបនឹងអ្នកស្រាវជ្រាវចចិនម្នាក់ ឈ្មោះស៊ីវម៉េង គាត់ប្រាប់ខ្ញុំថា គាត់ឃើញឯកសារមួយនិយាយពី ឈ្មោះចេនលានេះ ។ គឺដើមឡើយ ចិនហៅប្រទេសមួយ ដែលស្ថិតនៅខាងលើ ប្រទេសហ្វូណាន ។ ប្រទេសនោះមាន ព្រៃក្រាស់ណាស់ ហើយសំបូរឃ្មុំយកក្រមួនធ្វើទៀន ។ ពួកចិនតែងធ្វើដំនើរតាមសំពៅមកទិញដូរយកក្រមួនសុទ្ធ គឺក្រមួ នយកពីឃ្មុំ ដើម្បីនាំទៅលក់ឯស្រុកគេ សំរាប់ធ្វើទៀន ហើយគេនាំគ្នាសន្មតហៅស្រុកនេះថា : ក្រមួនសុទ្ធៗ គឺថា ចេន ឬ ចេង ប្រែថាសុទ្ធ អែឡា ឬឡាក់ ប្រែថា ក្រមួន ឬ ឃ្មុំ ឬ ទៀន (ភាសាចិនគេដាក់គុណនាមមុននាម) បូករួមមកបានន័យថា “ស្រុកក្រមួនសុទ្ធ” ។ មានយោបល់មួយទៀតចុះសំរុងគ្នាថា នៅច្រកទន្លេធ្លាយទៅសមុទ្រ ជាកន្លែងអ្នកចេនលា នាំក្រមួន សុទ្ធទៅទុកលក់ឲ្យសំពៅចិននោះ គេសន្មតឈ្មោះស្រុកក្រមួនដែរ គឺក្រមួនស (កម្ពុជាក្រោម) សនេះមិនសំដៅខ្លាញ់ គោទេ ព្រោះសម័យនោះមិនទាន់មាន ដូច្នោះ សនេះគឺ ជាសុទ្ធនេះឯង ហើយនៅភូមិភាគក្រមួនសនេះ ក៏មានស្រុក ភូមិមានឈ្មោះថា ក្រមួនៗច្រើនណាស់ នាំឲ្យសន្និដ្ឋានបានថា : ស្រុកភូមិត្រង់នោះជាទីឃ្លាំងផ្ទុកក្រមួន នាំទៅទុក លក់ឲ្យសំពៅចិនមែន ព្រោះសំពៅដើរតែតាមសមុទ្រ មិនបានចូលមកតាមទន្លេទេ ។
- ឆីនថា ឬ ឆេនថាន់ : ទំនងមកពីពាក្យ ជាន់ឋាន ក្រែងក្នុងពិធីនេះគេនាំលោកមកកាន់ទីកន្លែងរបស់កូនស្រី? ប៉ុន្ដែក្នុងទំនៀម ហើយមកអិលូវនេះមិនឃើញមានធ្វើដូច្នេះទេ ។ ពត៌មាននេះ មិនគួរនឹងជឿ ប៉ុន្ដែយើងយល់ថា តើលោកជីវតា ក្វាន់បំផ្លើសរឿងនេះដើម្បីប្រយោជន៍អ្វី? មិនតែប៉ុណ្ណោះ លោកបញ្ជាក់ទាំងពេលដែលឃើញគេធ្វើ ហើយត្រង់ណា លោកមិនឃើញផ្ទាល់ភ្នែកដូចជានៅក្នុបន្ទាប់ក៏លោកបញ្ជាក់ច្បាស់ថា លោកគ្រាន់តែឮគេថាទេ (ត្រង់នេះឃើញថា លោកមានចិត្ដត្រង់ណាស់ក្នុងដំនើរកត់ហេតុនេះ ។
- ឆេណាំ ឬ ឆាណាំ : ជាសម្លេងចិន ត្រាប់តាមពាក្យខ្មែរឆ្នាំង ដោយសារចិនគ្មានសម្លេងអក្សរតំរួត គឺសំដៅយក កំពង់ឆ្នាំង ព្រោះពាក្យកំពង់ប្រែថា ភូមិ ម៉្លោះហើយ លោកជីវតាក្វាន់កត់យកតែឈ្មោះភូមិតែម្ដង ។ ច្បាស់ថែមពីលើនេះ ទៀត គឺ លោកជីវតាក្វាន់បានរាប់រៀបថា ជាឈ្មោះខេត្ដមួយនៃប្រទេសចេនលា ហើយគេធ្វើដំនើរចេញពីនេះ ត្រូវឆ្លង កាត់សមុទ្រសាប (ទន្លេសាប) អស់ពេលដប់ថ្ងៃទៀត ទើបដល់ក្រុងធំ ។
- ផូគូ : ក្លាយតាមសំដីចិន ទំនងជាហៅពាក្យខ្មែរ ចៅគូ ដែលគេធ្លាប់និយមប្រើនៅចុងសតវត្សទី១៣ សំរាប់ហៅលោកសង្ឃ (សព្វថ្ងៃសៀមនៅប្រើនៅឡើយ) ។
- ប៉ាតេង : ពាក្យខ្មែរបុរាណ ម្រតេង ដែលក្រោយមកក្លាយជា កម្រតែង រួចសព្វថ្ងៃថា គម្តែង គឺសម្រាប់សម្គាល់ងារមន្រ្ដីជាន់ខ្ពស់ និង អ្នកប្រាជ្ញធំ ឬ អ្នកមានឫទ្ធិតេជៈខ្លាំងក្លា ។ សព្វថ្ងៃនៅប្រើចំពោះព្រះសង្ឃ ឧទាហរណ៍ : បពិត្រ ព្រះគម្តែងសង្ឃទាំងឡាយជាដើម ។
- ប៉ាធ : ទំនងជាត្រាប់តាមសម្លេងអ្នកស្រុកដើមហៅថា ប៉ាតូវ ។ លោកប៉ែលិយោត បញ្ជាក់ថា សព្វថ្ងៃជនជាតិចារាយនៅប្រើពាក្យ ប៉ាតូវ ហៅឪពុកនៅឡើយ ។
- ប៉ានឃាប ឬ ប៉ានឃីត : ទំនងជាត្រាប់សម្លេងខ្មែរ បណ្ឌិត ដែលយើងអានក្លាយទៅជា បណ្ឌិត ឬ អន្ទិត សំដៅយកពួកអ្នកប្រាជ្ញ ។
- ប៉ាវទៀងកាក : តាមសេចក្ដីក្នុងអត្ថបទ លោកជីវតាក្វាន់ ហៅសម្គាល់អង្ករ ។ មកពីពាក្យអង្ករ បុរាណយើងហៅរង្ករមានប្រើក្នុងសិលាចារឹកជាច្រើន ។
- ប៉ាស៊ីវ៉ី : សំស្រ្កឹត បស្វី ប្រែថាអ្នកមានតបៈ គឺខ្មែរបុរាណហៅពួកអ្នកបួសជាតាបសនៅតាមព្រៃ ភាគច្រើនជាអ្នកប្រតិបត្ដិតាមគម្ពីរវេទ (សូមមើលក្នុងរឿងរាមកេរ្តិ៍ខ្មែរ គេប្រើពាក្យនេះសម្រាប់ពួកយក្សហៅព្រះរាមដែលធ្វើតបៈក្នុងព្រៃថា បស្វី ។
- ផេងកេស៊ី : លោកជីវតាក្វាន់ថា ផេងកេស៊ី ជារុក្ខជាតិដែលគេយកស្លឹកវាមកធ្វើស្រា ។ យើងបានប្រទះឃើញក្នុងវចនានុក្រមខ្មែរភាគ១ ទំព័រ ៨២៩ និយាយថា ខ្មែរជំនាន់ដើមយកស្លឹកឈើម្យ៉ាងមកធ្វើស្រា ហៅថា ស្លឹកភ្ងាស ។ ភ្ងាស នេះជាឈើព្រៃ មានសំបកក្រមរជ្រួញៗ ស្លឹកល្អិតរឹង ផ្កាល្អិតកញ្ចុំ ពណ៌ស្វាយ ។ ដូច្នេះគឺស្លឹកភ្ងាសនេះហើយដែលកត់តាមសម្លេងចិនទៅជា ផេកេស៊ី ។
- ពុឡៃ : សំស្រ្កឹត ព្រះ ប្រែថា ប្រសើរ គឺតាមនិយមន័យខ្មែរសម្រាប់ហៅបុគ្គលជាទីគោរព មានព្រះពុទ្ធជាដើម ។ ក្រោយមកគេហៅមន្រ្ដីមានសក្ដិខ្ពស់ ឬ សង្ឃដែលមានសមណសក្ដិ ។
- ពូលូវ ឬ ពូលូឈិង មកពីពាក្យ ផ្លូវ ដែលចិនគ្មានសម្លេងអក្សរតម្រួត ក៏អានទៅជាពីរព្យាង្គថា ពូលូវ ។ រីឯពាក្យ ឈិង ជាពាក្យចិនប្រែថា ភូមិ ដូច្នេះ ពាក្យនេះមានន័យថា ភូមិផ្លូវ ទំនងជា ភូមិផ្លូវត្រី សព្វថ្ងៃទេដឹង? ព្រោះអត្ថបទនេះ និយាយពីភូមិនៅមាត់ទន្លេសាប តាមរយៈដំណើរទៅសៀមរាប ។
- ភុយឡាំង : លោក Pelliot ពន្យល់ពាក្យនេះថា C'est le nom d'une barque faite d'une seule pièce de bois; l'original, pilan? piran? n'est pas connu. ចំពោះយើង យល់ថា ទំនងជា ទូកកំរោល ដែលគេលុងធ្វើពីឈើមួយដើម ប៉ុន្ដែមិនដឹងជាឈ្មោះដើមថាម៉េច បានជាចិនកត់ជាពាក្យហៅ ផុយឡាំង នេះ ។
- ម៉ៃ ឬ មី : ជាពាក្យសម្រាប់មនុស្សស្រី ឬ សម្រាប់ហៅម្ដាយដែលចិនខំថាតាមសម្លេងខ្មែរ មេ ។ ឧទាហរណ៍ មេជ្រូក មេគោ មេបា... ។
- សាមប៉ា : ចិនអានតាមសម្លេងខ្មែរថា សំពះ ។
- ស៊ីនណា : លោក Pelliot ដាក់ក្នុងវង់ក្រចកឲ្យអានថា Siennja ហើយលោកពន្យល់ន័យថា L'original de ce nom de bateau, quelque chose comme senda, n'a pas été retrouvé. តាមមតិយើង គឺជាទូកមួយយ៉ាង ដែលគេយកបន្ទះក្ដារមកវាយភ្ជាប់ភ្ជិតគ្នា គេច្រើនហៅសព្វថ្ងៃថា ទូកឡើងក្ដារ បុរាណហៅថាទូកសណ្តរ ។ ទំនងជា "សណ្តរ" នេះហើយ ដែលចិនកត់ទៅជា ស៊ីនណា ។
- ស៊ីឡាក់ទី : មកពីពាក្យសំស្ក្រឹត ស្រិស្ឋិន ឬ ស្រិស្ធី ប្រែថា អ្នកទ្រទ្រង់ នូវស្រុតិ គឺពួកអ្នកចេះដឹង ឬ អ្នកមានប្រាជ្ញា ។
- ហ៊ុតឈឹង : ពាក្យនេះ មកពីភាសាចិន ហ៊ុត = ព្រះពុទ្ធ + ឈឹង = ភូមិព្រះពុទ្ធ ។ លោក Pelliot យល់ថាជាភូមិពោធិសាត់ ប៉ុន្ដែបើតាមកំណាព្យលោកសុត្តន្ដប្រីជាឥន្ទ "និរាសអង្គរវត្ដ" លោកនិយាយពីដំណើររបស់លោកទៅអង្គរវត្ដតាមមាត់ទន្លេសាប ឃើញភូមិមួយនៅពាក់កណ្តាលផ្លូវនេះឈ្មោះថា ភូមិត្រៃភព ។ ហើយគាត់ពិចារណាថា នរណាយកពាក្យត្រៃភពមកដាក់ឈ្មោះភូមិ ត្បិតពាក្យត្រៃភព ជានាមរបស់ព្រះពុទ្ធដែរ ។ ដូច្នេះ ហ៊ុតឈឹង គឺជាភូមិត្រៃភពនោះឯង ។
ឯកសារយោង
- ប្រវត្ដិសាស្រ្ដខ្មែរ និពន្ធដោយត្រឹង ងា សាស្រ្ដាចារ្យបរិញ្ញាផ្នែកវប្បធម៌ និងអរិយធម៌អាស៊ី
- មណ្ឌលវប្បធម៌ខ្មែរនៅស្វីស Archived 2011-11-04 at the វេយប៊ែខ ម៉ាស៊ីន.
- Paul PELLIOT. Mémoires sur les coutumes du Cambodge de Tcheou Ta-Kouan. Version nouvelle suivie d'un commentaire inachevé. Paris, 1951
This article uses material from the Wikipedia ភាសាខ្មែរ article កំណត់ហេតុរបស់ ជីវ តាក្វាន់, which is released under the Creative Commons Attribution-ShareAlike 3.0 license ("CC BY-SA 3.0"); additional terms may apply (view authors). ខ្លឹមសារអត្ថបទប្រើប្រាស់បានក្រោមអាជ្ញាបណ្ឌCC BY-SA 4.0 លើកលែងតែមានបញ្ជាក់ផ្សេងពីនោះ។ Images, videos and audio are available under their respective licenses.
®Wikipedia is a registered trademark of the Wiki Foundation, Inc. Wiki ភាសាខ្មែរ (DUHOCTRUNGQUOC.VN) is an independent company and has no affiliation with Wiki Foundation.