Tɛtʋ

Paɣlaka nɛ huŋ pɔ-hɔɔlʋʋ taa lɛ, Tɛtʋ kɛ wonuu naanza n̄ɩŋʋ ŋgʋ kɩkɩlɩ paɣlʋʋ nɛ yuŋ yɔ. Lona sɔsɔna payɩ wena awɛ ɛsɔmɩnʋʋ tɛɛ nɛ acɔɔ Wɩsɩ nɛ ata yɔ, a-taa lɛ, Tɛtʋ kɩlɩna paɣlʋʋ. Tɩ-wayɩ lɛ, ɖɩnaɣ lona wena payaɣ se, "Mercure" nɛ "Vénus" nɛ "Mars" yɔ. Lona ana a-tɩŋa payɩ a-taa lɛ, Tɛtʋ yɔɔ ɖeke ɛyʋ pɩzɩɣ ɛcaɣ wezuu.

Tɛtʋ wɛʋ yɔ, pɩlaba ɛzɩ pɩnzɩ agbaba agbaba 4,54 yɔ . Nɛ pʋwayɩ lɛ, pɩlakaɣ ɛzɩ pɩnzɩ agbaba kʋɖʋm lɛ, wezuu wɛɛ Tɛtʋ yɔɔ. Ɛyaa nɛ wondu ndɩ ndɩ ɛgbɔŋ ɛgbɔŋ pacaɣ wezuu Tɛtʋ yɔɔ. Lona wena ɛyaa caɣ a-taa yɔ, ayeba nɛ mbʋ pʋcɔ ɛsɔmɩnʋʋ nɛ pɩta yɔ, pɩlɛɣzɩ kpem. Nɛ wɛtʋ lɛɛtʋ ndʋ tiiyeki se pʋyʋ ɛpɩzɩ ɛcaɣ wezuu nɛ tiyeki nɛ mbʋ pʋn̄ɔʋ heelim yɔ, pʋtɔyʋʋ nɛ mbʋ puhuzuu ɛsɔmɩnʋʋ yɔɔ yɔ pʋwɛɣ. Pɩ nɛ pʋyʋ sɔsɔm mbʋ pɩkandɩɣ Tɛtʋ yɔɔ yɔ, pʋn̄ɔʋna Wɩsɩ mʋntʋsʋʋ nakʋyʋ nɛ piyeki se nabʋyʋ ɛpɩzɩ pɩcaɣ wezuu Tɛtʋ yɔɔ. Mbʋ pʋwɛ Tɛtʋ yɔɔ yɔ nɛ pasɩma-tʋ sɩm mbʋ yɔ nɛ pama-tʋ maʋ mbʋ yɔ piyebina nɛ nabʋyʋ pɩzɩ pɩcaɣ wezuu alɩwaatʋ ńdʋ tɩ-taa. Nɛ pɩɩwɛɛ se Tɛtʋ ɛpɩzɩ tɩɖɔkɩ wezuu ɖɔɖɔ nɛ pɩkɔɔ pɩcɛzɩ pɩnzɩ ɛgbɔŋ 500 yɔɔ́.

Pɛtɛyɩ Tɛtʋ hɔɔlɩŋ sakɩyɛ. Hɔɔlɩŋ ɛnʋ ɛ-tɩŋa ɛwɛ ɖoŋ cɩŋcɩŋ. Payaɣ hɔɔlɩŋ ɛnʋ se plaques tectoniques waa. Hɔɔlɩŋ ɛnʋ ɛkpakɩɣ pɩnzɩ ɛgbɔŋ ɛgbɔŋ nɛ ɛcɔʋ. Teŋunaa huuzi Tɛtʋ hɔɔlʋʋ ɛzɩ 71% mbʋ yɔ. Teŋunaa ḿba, pa-lɩm taa wɛ ɖɔm. Ḿba kpɛndɩna kpɛm nɛ payaɣ se hydrosphère. Lɩŋkamɩŋ lɛɛŋ n̄ɛwɛɛ ɖɔɖɔ, ɛzɩ lacs waa yaa nappes phréatiques waa yɔ. Ɖɔmpe sɔsɔna huuzi Tɛtʋ hɔɔlʋʋ sɔsɔʋ yɔɔ. Payaɣ-yɛ se, inlandsis de l'Antarctique waa yaa de banquises waa. Nabʋyʋ ɛzɩ pɩsaʋ sɔsɔʋ tɩyɛ yɔ, n̄ohuuzi Tɛtʋ hɛkʋ taa. Pɛ sɔsɔna nɛ cikpena nɛ nabʋyʋ ɛzɩ ansaayɩ kpaakpɛyɛ taa piye yɔ, ɛlɛ puyolaa nɛ lɛɛbʋ ɛzɩ ansaayɩ kpaakpɛyɛ taa piye ɖɔɖɔ yɔ, ɛlɛ, pʋbʋ n̄ɛwɛ ɖoŋ ɛzɩ n̄ɩɣyʋʋ yɔ, pɩtɩŋɛ mbʋ yɔ pɩkpɛndɩna nɛ pʋwɛɛ pɩsaʋ tɩyɛ nɛ puhuuzi Tɛtʋ yɔɔ.

Tɛtʋ nɛ Wɩsɩ nɛ Fenaɣ pɛkpɛndɩɣ nɛ peciidiɣ. Kɩyakɩŋ 365,26 yaa pɩnaɣ kɛ Tɛtʋ cɔʋna Wɩsɩ. Pɩlɩɣna mbʋ payaɣ se, plan de l'écliptique pikpili kpiluu mbʋ pʋ-cɔlɔ nɛ Tɛtʋ cɔʋ nɛ tɩwɛlɩ tɩ-tɩ ɛzɩ 23,44°6 yɔ. Mbʋ yekina nɛ yolim alɩwaatʋ wɛɛ nɛ lʋŋʋyɛ n̄ɩndʋ n̄ɛwɛɛ ɖɔɖɔ. Fenaɣ ɖeke pasɩma se, kɔcɔʋ Tɛtʋ. Pɩnzɩ ɛgbaŋ 4,5 yɔ, kapaɣzʋʋ cɔʋ Tɛtʋ yɔ. Mbʋ yekina nɛ lɩm hola kpaɣ nɛ atiki nɛ Tɛtʋ cɔʋ cɔʋ mbʋ yɔ, pʋwɛɛ ḿbʋ nɛ tɩwɛɛ ti-ɖeɖe ɖiɣɖiɣ. Pɩlaba ɛzɩ pɩnzɩ ɛgbaŋ 3,8 yɔ, pɩɩn̄amsɩ Tɛtʋ n̄amsʋʋ nabʋyʋ nɛ halɩ pɩlɛɣzɩ tɩ-wɛtʋ.

Mbʋ pʋwɛ ɛsɔmɩnʋʋ tɛɛ nɛ pʋcɔɔ Wɩsɩ nɛ pɩta yɔ, pɩ-taa payɩ lɛ, Tɛtʋ yɔɔ ɖeke tɛtɛ kpɩna nɛ ɛyaa papɩzɩɣ pacaɣ wezuu. Ɛyʋ tɩŋna ɛ-sɔnzɩ ndɩ ndɩ yɔɔ nɛ ɛlɩzɩ ɛsɔnaa nɛ eluŋuu pɛ-tɛɛ. Etisaa se, Tɛtʋ walaa nɛ tɩwɛɛ kedeŋa hɛkʋ taa. Se, Tɛtʋ kɛ ɛjaɖɛ nɛ pʋwɛɛ se, pɔcɔna ɖɩ-n̄ɩm ɛzɩ pʋmʋnaʋ yɔ.

Lɛɣtʋ piliŋa ŋga kan̄ɩnɩɣ nɛ kanaɣ mbʋ pʋwɛ Tɛtʋ yɔɔ yɔ, payaɣ-kɛ se, géologie. Lɛɣtʋ piliŋa ŋga kan̄ɩnɩɣ ɛzɩma mbʋ wezuu wɛɛ yɔ nɛ ɛzɩma mbʋ ɛyaa hukuu yɔ, ŋ́ga sɩŋnana lɛɣtʋ piliŋa ŋga payaɣ se, géologie ka-n̄ɩnʋʋ nʋmɔʋ taa.

Pʊcɔ wezuu wɛʊ alɩwaatʊ

Wezuu lɛɣzʊʊ alɩwaatʊ

Tɩ-wayɩ alɩwaatʊ

Tɩ-tɛm alɩwaatʊ

Tɩ-wɛtʊ

Siimii wondu ndʊ tɩwɛ tɩ-yɔɔ yɔ

Mbʊ pʊwɛ tɩ-taa yɔ

Ti-soŋaɣ

Tɩ-hɔɔlɩŋ ɖoŋ ̃nɩŋ

Tɩ-kadaɣ

Ɛzɩma tɩwalʊʊ nɛ tɩwalʊʊ yɔ

Lɩm mbʊ pʊwɛ tɩ-yɔɔ yɔ

Pilimiye nɖɩ ɖɩcɔ-tʊ nɛ ɖɩta yɔ

Ɛzɩma wɩsɩ ̃nakɩ ̃naɣʊ mbʊ nɛ pɩlɛɣzʊʊ yɔ

Di-pilimiye sɔsɔyɛ

Tɩ-hɔɔlʊʊ ŋgʊ kɩhɔŋ yɔ

Ɛzɩma mbʊ tɩcɔʊ yɔ

Mbʊ pʊcɔ-tʊ pɩta yɔ

Mbʊ payaɣ se «axe» yɔ pikpili kpiluu mbʊ yɔ nɛ yolum nɛ tɛsoŋgiye

Sateliiti waa mba pʊcɔ-tʊ nɛ pata yɔ

Fenaɣ

Sateliiti kɩlɛlʊʊ

Sateliiti ŋgʊ poluba yɔ

Sateliiti waa tɩŋɛ nɛ wondu lɛɛtʊ mba pɔcɔ-tʊ yɔ

Troyens

Tɩ nɛ wɩsɩ pɛ-wɛtʊ

Tɩ nɛ fenaɣ pɛ-wɛtʊ

Sateliiti waa lɛlaa

Tɩ-wɩlɩŋ alɩwaatʊ

Tɩ-tɛɛ ̃nɩm

Mbʊ pʊcɔ-tʊ kpɛɛɛ yɔ pɩ-kazʊwa

Ɛyʊ sɩm

Mbʊ pɩɖɛwa yɔ pɩ-ajaʊnaa

Mbʊ pʊkɔzɩ tɩ-yɔɔ yɔ

Sɔnɔ ː tɩ-tɛm lɛɣtʊ

Takayɩhayʊʊ tɛɛ tɔm

Ɖenɖe panaɣ-tʊ yɔ

Tɔm lɛɛtʊ

Awayɩ kpasɩ