Қарақалпақстан

Қарақалпақстан Республикасы
	Өзбекстан құрамындағы республика
	Қарақалпақстан Республикасы
	қарақ. Qaraqalpaqstan Respublikası, Қарақалпақстан Республикасы; өзб. Qoraqalpogʻiston Respublikasi
Ту	Елтаңбасы
	Қарақалпақстан әнұраны
Әкімшілігі
Кіреді	Өзбекстан
Енеді	16 аудан және бір республикалық маңызы бар қала (Нүкіс)
Әкімшілік орталығы	Нүкіс
Жоғарғы Кеңес төрағасы	Аманбай Орынбаев
Министрлер Кеңесінің төрағасы	Қахраман Сариев
Тарихы мен географиясы
Координаттары	43°10′ с. е. 58°45′ ш. б. / 43.167° с. е. 58.750° ш. б. (G) (O) (Я) 58°45′ ш. б. / 43.167° с. е. 58.750° ш. б. (G) (O) (Я)
Құрылған уақыты	1785 ж.
Жер аумағы	166 600 км² (1 орын)
Биіктігі · Ең биік	; 473 м
Уақыт белдеуі	UTC+5
Ірі қаласы	Нүкіс
Тұрғындары
Тұрғыны	1 990 000 адам (2022)(9 орын)
Тығыздығы	10,75 адам/км² (13 орын)
Ресми тілі	қарақалпақ тілі, өзбек тілі
Сандық идентификаторлары
Аббревиатура	UZ-QR
ISO 3166-2 коды	UZ-QR
Интернет-үйшігі	.uz
Автомобиль коды	23 (1998—2009); 95 — 99 (2009 жылдан бастап)
	Министрлер Кеңесінің ресми сайты; Жоғарғы Кеңестің ресми сайты
	58°45′ ш. б. / 43.167° с. е. 58.750° ш. б. (G) (O) (Я)

Қарақалпақстан Республикасы; өзб. Qoraqalpogʻiston Respublikasi; Қорақалпоғистон Республикаси) — Өзбекстан құрамындағы автономиялы республика, 2022 жылы жалпы халық саны шамамен 1 990 000 адам. Астанасы – Нүкіс қаласы. Қарақалпақстан Өзбекстан құрамындағы ең ірі аймақ болып келеді.

Басқа ірі қалалары — Қожалы, Қоңырат, Шымбай және Тақиятас. Республика 14 ауданға бөлінген.

Географиясы

Республика шығысынан Өзбекстанмен, солтүстігінде және солтүстік-шығысында Қазақстанмен, оңтүстігінде және оңтүстік-батысынан Түрікменстанмен шектеседі. Жалпы жер көлемі — 165 600 шаршы шақырым.

Халқы

2018 жылы республика халқының саны 1 842 000 адамды құрады, бұл Өзбекстан халқының шамамен 5,6%.
2019 жылдың сәуір айында Қарақалпақстан халқының саны 1 миллион 875 мың адамды құрады.
2016 жылдың қаңтар-желтоқсанында туу көрсеткіші 39 427, өлім көрсеткіші 8 396. Бұл ретте елордада 307 400 адам тұрды. 2013 жылғы ресми деректер бойынша жалпы халық саны — 1 711 800 адамды құрады.
2011 жылы қала халқының саны 49,8% құрады, ал облысқа ауылдарды кенттерге жалпы өзбектік жаппай көшіру әсер еткен жоқ (2008 жылы қала тұрғындары Қарақалпақстан тұрғындарының 48,5% құрады).

Өзбекстан Республикасының Украинадағы елшілігінің сайтында «Қарақалпақстанда негізінен өзбектер (32,8%) және қарақалпақтар (32,1%) тұрады» делінген.

Bradley Mayhew (2007) деректері бойынша жалпы халық саны 1 200 000 деп есептелді, оның ішінде қарақалпақтар 400 000-ға жуық, өзбектер 400 000-ға жуық, қазақтар 300 000-ға жуық болды, бұл (жуық шамамен) 1989 жылғы санақ деректеріне сәйкес келеді (өзбектер — 398 000, қарақалпақтар – 389 000, қазақтар – 319 000).

Тәуелсіз Өзбекстанда жалпы халық санағы ешқашан жүргізілмеген, қазіргі халықты тіркеуді АХАТ органдары жүргізеді.

Этникалық құрамы туралы ақпаратты жалпы ел бойынша ресми статистика органдары жариялайды. Өзбекстан Республикасы Министрлер Кабинети жанындағы Ұлтаралық байланыслар және шет елдермен достық байланыстар жөніндегі комитетінің ресми сайтында Қарақалпақстандағы аз ұлттардың саны (2017 жылдың 1 қаңтарындағы мәлімдеме) бойынша мынадай мәлімет жарияланды:

қазақтар — 292 395 адам
кәрістер — 6 526 адам
немістер — 10 470 адам
түрікмендер — 96 264 адам
украиндар — 1 104 адам

1926-1989 жылдардағы Бүкілодақтық халық санағы бойынша Қарақалпақстан халқының саны мен ұлттық құрамының құбылысы.

Ұлты	1926(адам)	%	1939(адам)	%	1959(адам)	%	1970(адам)	%	1979(адам)	%	1989(адам)	%
Барлығы	304 539	100,00 %	469 702	100,00 %	510 101	100,00 %	702 264	100,00 %	905 500	100,00 %	1 212 207	100,00 %
өзбектер	84 099	27,62 %	116 054	24,71 %	146 783	28,78 %	212 597	30,27 %	285 400	31,52 %	397 826	32,82 %
қарақалпақтар	116 125	38,13 %	158 615	33,77 %	155 999	30,58 %	217 505	30,97 %	281 809	31,12 %	389 146	32,10 %
қазақтар	85 782	28,17 %	129 677	27,61 %	133 844	26,24 %	186 038	26,49 %	243 926	26,94 %	318 739	26,29 %
түрікмендер	9686	3,18 %	23 259	4,95 %	29 225	5,73 %	37 547	5,35 %	48 655	5,37 %	60 244	4,97 %
орыстар	4924	1,62 %	24 969	5,32 %	22 966	4,50 %	25 165	3,58 %	21 287	2,35 %	19 846	1,64 %
кәрістер			7347	1,56 %	9956	1,95 %	8958	1,28 %	8081	0,89 %	9174	0,76 %
татарлар	884	0,29 %	4162	0,89 %	6177	1,21 %	7619	1,08 %	7617	0,84 %	7767	0,64 %
украиндар	621	0,20 %	3130	0,67 %	2201	0,43 %	2316	0,33 %	2005	0,22 %	2271	0,19 %
башқұрттар	29	0,01 %	381	0,08 %	571	0,11 %	854	0,12 %	920	0,10 %	1090	0,09 %
қырғыздар	277	0,09 %	181	0,04 %	177	0,03 %	400	0,06 %	1955	0,22 %	867	0,07 %
молдавандар	10	0,00 %	16	0,00 %			57	0,01 %	343	0,04 %	632	0,05 %
беларустар	30	0,01 %	214	0,05 %	328	0,06 %	517	0,07 %	852	0,09 %	567	0,05 %
басқалары	2072	0,68 %	1697	0,36 %	1874	0,37 %	2691	0,38 %	2650	0,29 %	4038	0,33 %

Табиғи байлықтары

Қарақалпақстан Республикасында табиғи газ, гранит, мұнай, бетонит, каолин, мәрмәр және тағы басқа қазба байлық көздері бар.

Арал теңізі атырабында газ бен мұнай шығады, бірақ бұл қорлар әлі игерілмеген, сондықтан пайдаланылмайды.

Қаратау немесе Сұлтан Уәйіс баба жотасында алтын көздері бар.

Ауыл шаруашылығы

Мақта мен күріш — ең көп егілетін дақылдар. Республикада мүйізді ірі қара, түйе, ұсақ мал, оның ішінде қаракөл қойын өсіру кең тараған.

Әкімшілік-аумақтық бөлінісі

Қарақалпақстан Республикасы өзінің әкiмшiлiк-аумақтық құрылысы мәселелерiн дербес шешедi. Қарақалпақстанның әкімшілік орталығы – Нүкіс қаласы.

Тарихы

1931 жылы Қарақалпақ АО 11 ауданға бөлінді:

Қараөзек, орталығы — Қараөзек қыстағы;
Кегейлі, орталығы — Нүкіс қыстағы (Кегейлі қыстағы);
Қыпшақ, орталығы — Қыпшақ қыстағы;
Қоңырат, орталығы — Қоңырат ауылы;
Мойнақ, орталығы — Мойнақ ауылы;
Тамды, орталығы — Тамдыбұлақ ауылы;
Тақтакөпір, орталығы — Тақтакөпір қыстағы;
Төрткөл, орталығы — Төрткөл қаласы (Шурахан ауылы);
Қожалы, орталығы — Қожалы ауылы;
Шымбай, орталығы — Шымбай қаласы;
Шабаз, орталығы — Шейх Абаз қыстағы.

1936 жылы Куйбышев ауданы құрылды. 1943 жылы Тамды ауданы Бұхара облысының құрамына қосылды.

1950 жылы Шоманай ауданы, 1952 жылы Кеңес ауданы құрылды. 1957 жылы аудандарды ірілендіру басталды. Бірінші болып Кеңес және Қыпшақ аудандары жойылды.

Сол жылы Әмудария ауданы құрылып, Шабаз ауданы Бируни деп өзгертілді. 1959 жылы Қараөзяк және Куйбышев аудандары таратылды.

1963 жылы Бируни, Қоңырат, Мойнақ, Тақтакөпір және Шоманай аудандары таратылды.

Дәл осы кезде Мойнақ өндірістік ауданы құрылды, бірақ келесі жылы «қарапайым» ауданға айналды.

1964 жылы аудандар санының біртіндеп көбеюі басталды. Сонымен, 1964 жылы Бируни және Қоңырат аудандары, 1965 жылы – Тақтакөпір, 1967 жылы – Шоманай, 1968 жылы – Нүкіс, 1970 жылы – Ленинабат (қазіргі Қаңлыкөл), 1975 жылы – Қараөзяк, 1977 жылы – Елуқала, 1979 ж. Бозатау ауданы құрылды.

Бозатау ауданы 1988 жылы таратылып, 1990 жылы қайта қалпына келтірілді. 2004 жылы аудан қайтадан таратылды. Ол 2019 жылы қайта құрылды. 2017 жылы 9 тамызда Қожалы ауданының бір бөлігінен Тақиятас ауданы құрылды.

Қазіргі әкімшілік бөлінісі

Қарақалпақстан Республикасында 16 ауданға және әкімшілік статусы аудан статусына теңестірілген республикалық маңызы бар Нүкіс қаласына бөлінген, 12 қала және 25 қалалық елді мекен бар. Әрбір аудандағы мемлекеттік билікті хәкім ұсынады.

Қазіргі әкімшілік бөлінісі:

№	Аудан	Өзбекше атауы	Қарақалпақша атауы	Әкімшілік орталығы	Ауданы, мың км²	2014 ж. 1 қаңтардағы тұрғындар саны, мың адам	2019 ж. 1 қаңтардағы тұрғындар саны, мың адам	2019 ж. 1 қаңтардағы Халық тығыздығы (адам), (1 км²)
1	Нүкіс қ.	Nukus	Nókis		0,22	295,2	315,1	1432,2
2	Әмудария	Amudaryo	A'miwda'rya	Маңғыт	1,02	179,1	195,2	191,4
3	Беруни	Beruniy	Beruniy	Беруни	3,95	170,3	187,6	47,5
4	Бозатау	Boʻzatov	Bozataw	Қазанкеткен	2,04	—	21,6	21,0
5	Қаңлыкөл	Qanlikoʻl	Qanlıkól	Қаңлыкөл	0,74	46,9	50,3	68,0
6	Қараөзек	Qoraoʻzak	Qaraózek	Қараөзек	5,89	49,6	52,4	8,9
7	Кегейлі	Kegeyli	Kegeyli	Кегейлі	0,92	—	77,2	83,5
8	Қоңырат	Qoʻng’irot	Qońırat	Қоңырат	76,0	120,1	128,3	1,7
9	Мойнақ	Moʻynoq	Moynaq	Мойнақ	37,88	29,4	31,3	0,8
10	Нүкіс	Nukus	Nókis	Ақмаңғыт	0,94	44,4	49,1	52,2
11	Тақиятас	Taxiatosh	Taqıyatas	Тақиятас	0,18	—	72,8	404,4
12	Тақтакөпір	Taxtakoʻpir	Taxtakópir	Тақтакөпір	21,12	38,7	39,9	1,9
13	Төрткөл	Toʻrtkoʻl	Tórtkúl	Төрткөл	7,48	192,6	210,3	28,1
14	Қожалы	Xoʻjayli	Xojeli	Қожалы	0,55	—	121,2	220,4
15	Шымбай	Chimboy	Shımbay	Шымбай	1,44	108,3	111,3	36,3
16	Шоманай	Shumanoy	Shomanay	Шоманай	0,78	53,1	55,6	71,3
17	Елуқала	Ellikqalʼa	Ellikqala	Бостан	5,42	140,5	156,0	28,8

Энергетика

Тахияташ электр станциясы және Түйемойын электр станциясы жұмыс істейді.