Жоңғар Хандығы

Зүн Һарин хаана улс; моңғ. Зүүнгарын хаант улс) – Батыс Моңғолияда XVII ғасырдың 30-жылдарына қарай төрт ойрат тайпасының бірігуі негізінде құрылған мемлекет.

Жоңғар хандығы ᠵᠡᠭᠦᠨ ᠭᠠᠷ ᠤᠨ ᠬᠠᠭᠠᠨᠲᠣ ᠣᠯᠣᠰ Хандық
←   ← →
Тіл(дер)і	моңғолша, ойрат-қалмақша
Діні	Буддизм (гелуг)
Аумағы	3 600 000 км²
Халқы	600 000 (XVIII ғ. ортасы): ойраттар, ұйғырлар, алтайлықтар, тывалар, қырғыздар
Басқару формасы	монархия
Династиясы	чорос

 

Ғылыми әдебиеттерде Жоңғар хандығының негізін салған төрт тайпа – чорос, хошоуыт, дербет, хойттар аталады (торғауыттар 1627 жылы батыстағы Еділ бойына қоныс аударған). Шыңғыс хан ұрпақтары құрған Юань империясы ыдыраған соң (1368 жылы) олар Батыс Моңғолияда қоныстанып қалған еді. Олармен туысқан тайпалардың бір бөлігі халхалар Шығыс Моңғолияда тұратын. Қытайға апаратын сауда жолдарын иемдену құқығы үшін Шығыс Моңғолия мен Батыс Моңғолияда тұратын ойраттар арасында бірнеше дүркін қанды соғыстар болған. 15 ғасырдың 1-жартысында ойраттардың басшылары Тогон (1418 – 40) және Эсен (1440 – 50) шығыс пен батыстағы ойрат тайпаларын бір мемлекетке қосқан. Бірақ ішкі және сыртқы жағдайларға байланысты біріккен мемлекет ұзақ өмір сүрген жоқ. Олар Қытайға апаратын сауда жолынан айырылып қалды. XV ғасырда, ортағасырлық Моңғолия өз күшінің шыңына жеткен кезде моңғол империясында билікті қолына алған жергілікті қалмақ (ойрат) тайшылары көрші Қытаймен қарым-қатынасты сауда қатынастарына қыздырудан қорықпады. Оқиғалардың өзара шиеленісуі 1449 жылы ойрат-қытай соғысына алып келді, ол кезде моңғолдардың де-факто көшбасшысы Ойрат Эсен-Тайши Қытайды жаулап алуға және Хубилай хан дәуіріндегі Моңғол Юан империясын қайта құруға көшті.

1449 жылдың жазында қалмақтардың (ойрат) Есен-тайшы бастаған 20 000 адамдық моңғол-ойрат әскері Қытайға басып кіріп, үш топқа бөлініп, Бейжіңге қарай беттеді. 4 тамызда Мин әулетінің үлкен қытай әскері император Чжу Кженнің басқаруымен жорыққа аттанды. Ритуалдар департаментінің бас уәзірі (министрлік) Ванг Чжэн, ол императордан кейінгі екінші адам болғандықтан, жас монархты солтүстікке жеңіспен шеруге және Моңғолияда Ойрат Есенді жеңуге көндірді. Бұл идеяны жүзеге асырудағы қытай әскері мен қытай императорының тәкаппарлығы көп ұзамай айқын болды.Жалпы шайқас 1449 жылы 1 қыркүйекте қазіргі Хубей провинциясындағы Хуайлай тауының оңтүстік-батысында Туму аймағында өтті. Ойрат әскерінен әлдеқайда көп қытай армиясын кездестірген ойраттар оларды жеңіліске ұшыратты. Империяның ең жоғары дәрежелі адамдары ұрыс даласында, оның ішінде Ван Чжэн қайтыс болды. Император мен көптеген сарбаздарды ойратттар тұтқынға алды.

Есен тұтқында тұрған императордың өзінің қытайларға қарсы көзірі деп есептеді және ойрат көшпелілеріне оралып, соғыс қимылдарын тоқтатты. Қуатты қытайлық қолбасшы Ю Цян Пекинді қорғауды қолға алды, ол таққа жаңа император Чжу Кжэннің інісі Чжу Кюді қабылдады.Қытай сотының уәзір министрлерінің кеңестерінен кейін және Есеннің императорды төлеп алутуралы ұсыныстарын қабылдамай, Ю елдің император өмірінен маңызды екенін мәлімдеді. Есен ешқашан қытайлықтардан төлемақы алмады, төрт жылдан кейін, әйелінің кеңесі бойынша дос болып қалған императорды босатты. Ойрат басшысының өзі өзінің саналы саясатына қатысты қатты сынға ұшырады және Туму шайқасынан алты жыл өткен соң оны өлтірген моңғол ақсүйектерінің жаулап алған туыстары опасыздықпен өлтірді.

 

Моғолстан мен Қазақ хандығына жасаған жорықтары да сәтсіз аяқталды. Тәуекел хан кезінде дурвэд және торғаут тайпалары Қазақ хандығына бағынған (қысқаша Жоңғар шапқыншылығы). XVII ғасырдың 20-жылдары хошаут байбағыс пен шорос тайпасының тайшысы (тайджи) Хара-хула ойрат мемлекетін қайтадан құруға әрекеттер жасады. Ақырында Хара-хуланың баласы Батыр қонтайшы біртұтас ойрат мемлекетін құрады (1635). Мемлекет аты тарихи әдебиеттерде, көбінесе, Жоңғар Хандығы деп аталады. Тогон мен Эсен хандар кезінен бастап түркі тіліндегі әдебиеттерде және қазақтар арасында ойраттар – қалмақ деп аталып кетті.

Батыр қонтайшы кезіндегі хандық

Батыр қонтайшы кезінде (1635 – 53) хандықта қалалар сипатындағы отырықшы елді мекендер салына бастады, жер игеру біршама ілгеріледі. Осыған қарамай Жоңғар Хандығы көшпелі мемлекет ретінде тарихта қалды. 1640 жылы Тарбағатай тауларының етегінде біріккен моңғол, қалмақ және ойрат тайпалары басшылары моңғол – ойрат заңдарын қабылдайды. Жинақ “Цааджин бичиг” деп аталды. Онда моңғол-ойрат тайпаларының ішкі тіршілігі, мемлекет құрылымы, әскери қызмет атқару тәртібі, діни ұстанымдары белгіленген. Батыр қонтайшыдан кейін билік басында болған қонтайшылар Сенге (1653 – 1671), Қалдан Бошақты (1671 – 1697), Севан Рабдан (1697 – 1727), Қалдан Серен (1727 – 1745) Батырдың саясатын одан әрі жалғастырды. Олар хандықтың ішінде егін шаруашылығы мен ұсақ кәсіпшіліктер, сауда қатынастарының дамуына едәуір ықпал жасады. Қол өнері мен кәсіпшілік дамыды. Оларда соғыста қолға түскен тұтқындар да жұмыс істеді. Саудаға Шығыс түркістандықтар белсене қатысты. 18 ғасырларға қарай Жоңғар Хандығындағы адам саны 1 млн-ға жетті, басқа ұлттарды қосқанда мемлекеттегі халық саны 1,5 млн-ға жуық еді.

Әскерді басқаруда бұрынғы Шыңғыс хан империясында қалыптасқан жүйе сақталып, өте қатаң тәртіп енгізілді. Сыртқы саясатта Шығыс Моңғолия тайпаларымен және Цин империясымен әр кез соғыстар жүргізіп отырды. Бұл саясат хандық жойылғанға дейін тоқталған жоқ. Ресей мен Жоңғар Хандығының арасында өзара елшілік қарым-қатынас орнады. Жоңғарлардың Кузнецк уезінен қару-жарақтар сатып алып тұрғаны туралы деректер бар. Жоңғар Хандығының Ресей империясына бодан болу туралы ұсыныс жасаған кезі де болған. Ресейден Жоңғар Хандығына тұтқынға түскендер онда маңызды рөл атқарған. Тұтқынға түскен швед офицері Ренат 18 ғасырдың 1-ширегінде Жоңғар Хандығының қарулы күштерін жарақтандыруға елеулі үлес қосқан.

Жоңғар Хандығы Шығыс Түркістан халықтарына басқыншылық жорықтар жасап, оларға билік жүргізді. Басқа да тәуелді халықтарға қатаң тәртіп орнатты. Жоңғар Хандығы мен Қазақ хандығының арақатынасы өте шиеленісті болды. 16 ғасырдың 30-жылдарынан бастап Жоңғар Хандығы Қазақ мемлекетіне қарсы басқыншылық саясат ұстанды. Қазақ халқы ойрат-жоңғар шапқыншылығына қарсы екі жүз жылға жуық уақыт бойы ерлікпен күрес жүргізді (қ. Жоңғар шапқыншылығы). Қалдан Серен қайтыс болғаннан кейін Жоңғар Хандығында тақ үшін талас-тартыс басталды. Осы жағдайды пайдаланған Цин империясы 1755, 1756, 1757 жылдары бірнеше дүркін шабуылдар жасап, Жоңғар Хандығын талқандады. Цин империясы басқыншыларына қарсы Әмірсана бастаған көтеріліс жеңіліске ұшырады. Цин әскерлері көтерілісшілерді аяусыз басып-жаншыды. Жоңғарлар қатты қырғынға ұшырап, нәтижесінде Жоңғар Хандығы жойылып кетті.

 

Жоңғар хандығында билеушілердің сатылы бағыныштылық тәртібі орнатылды, билеушілер тобына ұлы тайшылар, кіші тайшылар, зайсандар және жоғары ламалар кірген. Кіші тайшылар ұлы тайшылардың вассалдары болып есептелді. Ұлы тайшылар және кіші тайшылар көшпелі тайпалардың мал жайылымдарын, жоғары ламалар ғибадатханаларға тиесілі жерлерді иеленді. Зайсандар кіші тайшыларға бағынды. Ал төменгі әлеуметтік топтар араттар (қарапайым шаруалар) деп аталып, екіге бөлінді: албату –билеушілерге және шабинарлар – діндарларға тәуелділер. Олар өз иелеріне басыбайлы бекітіліп берілді. Албату Жоңғар Хандығы әскерінің негізін құрады, ал шабинарлар әскери қызметтен босатылды. Хандықта құлдар да болды, бірақ олардың қоғамда рөлі болмады. Хандықтағы жоғары билікті хандар жүргізді, хан тағына тек шорос тайпасынан шыққандар отырды. Хан лауазымы қонтайшы деп аталды.

Жоңғар мемлекетін билеген чорос тайпасының өкілдері:

• Эрдени Батур (1634-1638). 1638 жылдан 1660 жылға дейін Эрдени Батур хунтайджи (қонтайшы) ретінде белгілі.
• Хотогчиннің ұлы Сенге (Сэцэн қонтайшы). 1660-1671 жылдары билік құрған.
• Хотогчиннің ұлы Галдан (1645 жылы туған). 1671-1679 жылдары Галдан қонтайшы, ал 1679-1697 жылдары Галдан Бошақты хан.
• Сенгенің ұлы Цеван Рабдан (1663 жылы туған). Эрдени Дзорикту-қонтайшы (1697-1727) ретінде белгілі.
• Цэван Рабданның ұлы Қалдан Серен. 1727-1745 жылдары билік құрған.
• Қалдан Сереннің ұлы Цэван Доржи (1732 жылы туған). 1746-1749 жылдары билік құрған.
• Қалдан Сереннің ұлы Лама Доржи (1749-1753).
• Намжил-Дачидің ұлы Дабачи (1753-1755).

Жоңғар хандығын құрған негізгі тайпалардан – ұлы тайшылар шықты, кейін қосылған тайпалардың билеушілері – кіші тайшылар болды. Кіші тайшылар билік жүргізген топтар – анги деп аталды. Ең шағын әлеуметтік бірлестік – хотон деп аталып, оның құрамында 4, 10, 50 жанұя болды. Бірнеше хотон аймақты немесе отоқты (шіркеу иелігінде иасы деп аталған) құрады. Әкімшілік басқару жүйесінде мемлекет аппарат маңызды рөл атқарды. Шенеуніктер 12 дәрежеге бөлініп, әрқайсысының атқаратын қызметі анықталды. Ұсақ қызметтерді атқарушылар да көп болды: 30 адамға бір басқарушыдан келді. Олардың жалпы саны 35 мыңға жеткен. Сот билігін атқарушылар зорго (сот өкілдері) деп аталып, ең беделді 8 зорго министрлер қызметін атқарды.

• Бичурин Н. Я. (Иакинф). Историческое обозрение ойратов или калмыков с XV столетия до настоящего времени. —Элиста: Калмыцкое книжное изд-во, 1991.
• «Илэтхэл шастир». Москва: «НАУКА», Главная редакция восточной литературы, 1990 г.
• Злат­кин И. Я. Ис­то­рия Джун­гар­ско­го хан­ст­ва, 1635–1758. Москва, 1983.
• Моисеев В. А. Россия и Джунгарское ханство в XVIII в. — Барнаул: Изд-во АГУ, 1998.
• Моисеев В. А. Джунгарское ханство и казахи (XVII—XVIII вв.). — Алма-Ата: Гылым, 1991.

• Қытай Халық Республикасы(қолжетпейтін сілтеме)