Salt-Dástúr Jırları

Xalıq óziniń saltına hám dástúrlerine baylanıslı bárha qosıq dóretip otırǵan. Onı hárqanday dáwirde de jır etip aytqan, óz dástúrleri boyınsha minez-qulqın, úrp-ádetin saqlaģan. Salt-dástúr jırları qosıqlardan ibarat. Bunda iri waqıyalar sóz etilmeydi. Ol arnawlı anaw yàki mınaw salt-dástúrdiń shártin orınlaw ushın aytıladı. Onıń qaysı túri bolmasın óz ırǵaǵı, naması menen xosh hawazda aytıladı. Sonlıqtan onı xalıq jır etip atqaratuǵın bolǵanlıqtàn «qosıq» yamasa basqasha dep atalmastan «salt-dástúr jırları» dep ataladı. Salt-dástúr jırları barlıq xalıqlarda da bar. Ol hárbir jeke adamnıń jasaw jaǵdayında, turmısında, tutas xalıqtıń qarım-qatnasında xızmet etedi. Sonlıqtan salt-dástúr jırları xalıqtıń tàriyxına, etnografiyasına baylanıslı bolıp kelip, óziniń kelip shıǵıw tariyxına iye boladı. Xalıq óziniń toyın jaqsı, qızıqlı etip ótkeriw ushın toy dástúrine ılayıqlı toy qosıqların payda etken, al, adam basına túsken qayǵı-músiybetke baylanıslı muń-sher qosıqların, balanı Háyyiwlep jubatıw ushın besik jırların dóretken. Toy—xalıqtıń eń úlken quwanıshınıń biri. Toylardıń túri kóp. Mısalı, qız uzatıw toyı, bala úylendiriw toyı, súnnet toy, jay toy t.b. Usılardıń ishinde eń úlkeni hám qızıqlısı ulın úylendiriw toyı. Onda múmkinshiliginshe xalıqtıń barlıq úrp-ádet dástúrleri qollanıladı. Xalqımızdıń toy baslaw, kelinshekke násiyat aytım bet asharları aytıladı. Toydıń baslanıwında baqsılar tárepinen dáslep toy baslaw qosıǵı aytıladı. Onıń úlgisi «Alpamıs» dástanındà da berilgen. Házirgi dáwirdegi toylarda «Qutlı bolsın toylarıńız» xalıq qosıǵı aytıladı. Sonday-aq, kóplegen túrkiy tilles xalıqlardıń awızeki ádebiyatındà háwjar qosıǵı bar. Háwjàr   xalıq arasında birde «Yar-yar», birde «Háwjar» dep te aytıla beredi. Tiykarınan, «Háwjar» qız uzatılar aldında aytılıp, qızdıń ishki debdiwi lirikalıq qosıq qatarlarında júdá ashıq sáwlelenedi. Turmısqà shıǵıp baratırǵan qızdıń ózi tuwılıp ósken úyine, eline bolǵan saǵınıshı, kewil-keypi jırlanadı. Háwjar menen birgelikte yar-yar qosıqları da aytılatuǵın bolǵan. Uzatılayın dep atırǵan qızdı jubatıw maqsetinde yar-yar qosıqları qız jeńgeleri tárepinen atqarılatuǵın bolǵan. Sıńsıw qız uzatılıp keter àldındà qız tárepten aytılǵan. Mısalı, háwjar qosıǵı uzatılatuǵın qızdıń dosları, qurdasları menen aytılsa, sıńsıw uzatılatuǵın qızdıń jeke ózi tárepinen atqarıladı. Burın xalıq dástúrinde qızdı uzatıp alıw, uzatıp beriw, ayttırıp alıw qusaģan el dástúri qatań saqlanǵan. Qálegen qız uzatılıp ketip baratırǵanda muńayıp, sıńsıp qosıq aytıwı dástúrge aylanǵan. Sonday-aq, xalıq erte zamanlarda geypara awırǵan adamlardı ótkir, sıyqırlı sózler aytıw arqalı da kesellikten emlewge boladı dep esaplap, «Bádik», «Gúlàpsan» qusaģan jırlardı payda etken. «Bádik», «Gúlàpsan» qosıqlarınıń arnawlı atqarıwshıları bolǵan. Onı «bádikshi», «gúlàpsanshı» dep ataǵan. «Bádik» kóbinese er balalar awırǵanda, al «Gúlàpsan» qız balalar awırǵanda aytılǵan. Bádik hám gúlàpsan aytıwshılar burınnan yadlap alınǵan tayın qatarlardı aytadı. Áyyemnen qaytalanıp kiyatırǵan turaqlı qatarlar awızdan-awızǵa kóship saqlanǵan. Sebebi, bul jırlar arqalı sózdiń kúshi menen awırıwdı jeńillestirip, awırǵan adamnıń kewlin alģan. Usınday aytımlardıń biri yaramazan aytıw dástúri. Yaramazan musılmanshılıqtıń bir shárti bolǵan otız kún orazanıń basında, aqırında balalar tárepinen aytılǵan. Olar bir topar bolıp, geyde atlı júrip toparlasıp aytqan. Oraza ayı — qayır-saqawat ayı bolǵqnlıqtan yaramazannıń payda bolıwı da adamlardıń saqıylıǵın, miyrim-shápáátin sınaw menen baylanıslı payda bolǵan bolsa kerek. Yaramazannıń tiykarǵı mazmunı jaqsı tilekler menen tolı. Solardıń ishinde adamlardıń qurǵın jasawı, perzentli bolıwı, oylaģan tilekleriniń orınlanıwı negizgi baǵdarın quraydı. Salt-dástúr jırları qaysı dáwirde dórese de sol zaman ruwxın jırlaydı, jámiyetlik ómirdiń anaw yamasa mınaw tárepin bayanlaydı. Ol dáwirge qaray, onıń talaplarına sáykes ósip-rawajlanıp baradı. Hárbir salt-dástúr jırları túrli dáwirlerdi basınan keshirip, ózine tán mazmun hám kórkemlilik qásiyetin toplap, áwladtan áwladqa ótip kelgen. Bul jırlar xalıq awızeki dóretpesiniń ishinde úlken orın iyeleytuǵın belgili janr. Xalqımız onı ásirler boyına atadan balaǵa miyras etip qaldırıp, toyın hám basqa da jıyınların sonıń menen atqarǵan. Ol awızdan awızǵà kóship, óz boyına salıstırıw, teńew, metafora usaǵan kóp ǵanq kórkemlew quralların jámlegen. Sonlıqtan ol kóbinese aytıwǵa qolay, tili jeńil, tez yadta qalatuǵın, tásirsheń qatarlar bolıp keledi. Sonıń menen qatar salt-dástúr qosıqlarınıń qaysı túrin alıp qarasań da tereń mazmunǵa iye. Onıń hárbir qatarı tárbiyalıq áhmiyetke iye. Ol qaysı dáwirde bolsa da xalıq turmısın belgili dárejede sáwlelendiredi. Bul jırlar qaraqalpaq xalqınıń ózi menen birge jasap, onıń úrp-ádetin, sanasın, miynetin, turmıs jaǵdayın, geografiyalıq or talıǵın, milliy mádeniyatın, ómir tariyxınıń belgilerin kórsetetuǵın janr bolıp esaplanadı. Qaraqalpaq salt-dástúr jırların óziniń ishki mazmunına qarap, tómendegidey túrlerge bólip qarawǵa boladı:1.Toy jırları: toy baslaw; aytım (kelinshekke násiyat aytım;), bet ashar; 2.Muń-sher jırları: joqlaw; sıńsıw; háwjar;3. Besik jırı.4. Aytımlar: bádik; gúlapsan; yaramazan;