Kúnxoja

Kúnxojanıń ómirbayanı haqqındaǵı maǵlıwmatlar onıń "Jarımadım", "Jaylawım" qosıqlarında beriledi. Shayırdıń jasaǵan Qaraqalpaqstannıń arqa tárepi, Taxtakópir rayonı aymaǵı Aral teńiziniń boyları, Teris tóbe, Uzın qayır, Erjan ataw, Toqtas Mantıq boylarında bolǵan.

Kúnxoja dáslep Moynaqta, Jańadarya boyındaǵı mektep-meshitte oqıp sawat ashıp soń Qaraqum iyshan mediresesinde óz bilimin jetistiredi. Medresede ol diniy bilimler menen qatar tábiyattı, dúnyalıq ilimler menende shuǵıllanadı. Jáne de Xoja Axmet Yassawiy, Sulayman Baqırǵaniy, Suwpi Allayar, Nawayı, Fizuliy, Bedil, Maqtumqulı miynetleri menende tanısadı. Kúnxoja jetimlik hám joqshılıqqa qaramastan medresede oqıwın dawam etip onı pitkeredi. Keyin óziniń awılında ustazlıq etip balalardı oqıtadı, mektep shólkemlestiredi. Ózi baqsıshılıqtı hám qıssaxanlıqtı uyrenedi, xalıq aldında kórkem shıǵarmalardı oqıp hám duwtar menen berip júredi. Duwtardı da jaqsı shertetuǵın sazende boladı.

Tariyxıy maǵlıwmatlar boyınsha Madreyim Muxammed Raxim xan 1810-1825 jıllarda, Allaqulı xan 1835-1842 jıllarda, Mademin Muxammed Amin xan 1845-1855 jıllarda Xiywaǵa xanlıq etken. Shayır usı xanlardıń bárinde kórgen. Kúnxoja ómir súrgen jıllarda qaraqalpaq xalqı siyasiy, mádeniy, ekonomikalıq jaqtan awır jaǵdaylarda jasadı. Kúnxoja Aydos biy, Ernazar biy baslaǵan xalıq azatlıq kóterislerdiń báriniń de qatnasıwshı hám birden-bir ideologı bolǵan. Kóterilis jeńiliske ushraǵanda shayır "Kel, kel, Xoja ózine kel!", "Aydos biy keshti álemnene... Xojam, saǵan ne boldı?!" sıyaqlı shıǵarmaların jazdı hám xalıqtıń ruwxın kóterdi. Kúnxojanıń 1855-1856 jıllardaǵı Ernazar alakóz baslaǵan xalıq azatlıq kóterilislerin belsendilerinen biri bolǵanlıǵın Berdaq shayırda bılay tastıyıqlaydı "Ernazardıń zamanında Kúnxoja ótti".

Kúnxoja ózinen burınǵı ótken alım, ulama, shayır adamlardı júdá qádirlegen, olardı zıyarat etip turǵan. Máselen Xoja Axmet Yassawiy hám Hákim ata-Sulayman Baqırǵaniy áwliyelerine barıp zıyarat etken, olardıń shıǵarmaların qásterlep úyrengen. Kúnxoja mudamı allaǵa sıyınıp jasaǵan. İslam dini boyınsha kóp nárselerdi bilgen ulama adam bolǵan.

Kúnxoja qazaq xalqınıń arasına barıp Aqtóbe átrapındaǵı awıllarda mektep ashıp qazaq balaların oqıtqan, qazaq xalqı arasında aǵartıwshılıq jumısların alıp barǵan. Qazaq xalqı Kúnxojanı tereń húrmetlegen. Kúnxoja Xorezmde, turkmen xalqı arasında qızıl orda xalqı arasında bolıp kóp jerlerdi, ellerdi kóredi, ilim uyretiwge ayrıqsha kewil bóledi. Qazaq xalqınıń klassik shayırı Sherniyaz Jarılǵas ulı menen túsedi. Quderi aqın menen de aytısadı.

Xiywanıń xanı Mademin xan shayır, sazende, baqsı qıssaxan adamlardı jıynap talantlılardı sınaqtan ótkeredi. Xan saltanatın maqtatıw ushın jumıs shólkemlestiredi. Usıǵan Kúnxojada shaqırtıladı. Sonda ol óziniń belgili "Umıtpaspan", "Túye ekenseń" qosıqların dóretedi. "Túye ekenseń" qosıǵın jazıwda Sherniyaz aqınnıń shıǵarmalarınan úlgi aladı.

1873-jıl orıslardıń eldi ǵárezli etip baǵındırıwı 75 jasar shayırǵa da qattı tásir etedi. Kúnxoja zaman qıyınshılıqlarınan qısılıw, awır azap shegiwler haqqında bir qansha qosıqların jazıp bunda bári xanlıq, patshalıq basqarıw sistemasınan ekenligin uǵındıradı. Ulıwma Kúnxoja qaraqalpaq xalqınıń tariyxı, mádeniyatı ushın áhmiyetke bahalı miyraslardı dóretti.

Kúnxoja shıǵarmaları:

• Kún qayda?

Berdaq Ǵarǵabay ulı
Ájiniyaz Qosibay ulı