Jırtqısh Quslar

Olardıń dene dúzilisi hám is-háreketi jemtigin izlew hám uslap alıwǵa iykemlesken. Atap aytqanda, tırnaqları uzın hám ótkir ushlı ilmekke usap qayırılǵan bolıp, jemtigin uslaw hám óltiriwge iykemlesken; kúshli qısqa hám ushı tómenge qayrılǵan tumsıǵı bolsa jemtiginiń etin julıp alıwǵa járdem beredi. Jırtqısh quslardıń kózi júdá kórgish boladı, sonlıqtan jemtigin uzaqtan bayqaydı. Jırtqısh quslar jup bolıp jasaydı. Úlken quslardıń jubı pútkil ómiri dawamında saqlanıp qaladı. Olar tereklerge hám biyik jar taslarǵa uya salıp, jalańash palapan shıǵaradı. Jırtqısh quslar kúndizgi jırtqısh quslar hám japalaq quslar otryadlarına bólinedi.

Orta Aziya aymaǵında kúndizgi jırtqısh quslardan shayqus, mıyqı, qaraqus, stervyatnik, búrkit, qarshıǵa ushırasadı. Shayqus oazislerde, toǵaylarda hám tawlarda, qullası, terekler bolǵan barlıq jerlerde ushırasadı. Ushıp baratırǵan shayqustı ayrı quyrıǵına qarap ańsat ayırıwǵa boladı. Shayqus Oraylıq Afrika hám Túslik Aziyada qıslaydı, mart aylarında ushıp kelip, úlken tereklerdiń shaqasına uya saladı. Shayqus paydalı qus bolıp, kóbinese baqalar, kemiriwshiler, hár qıylı shıbın-shirkeyler, sondayaq, qassapxanalardıń taslandıları hám ólikler menen azıqlanadı; mayda quslardı uslap jeydi. Ol hawada biyikte ushıp, jemtigin izleydi. Qaraqus — úlkemizde ushırasatuǵın quslardıń eń úlkeni. Denesiniń uzınlıǵı 1,5 m ge, qanatların jayǵandaǵı keńligi 3m ge shekem jetedi;salmaǵı 6—12 kg, bası hám moynındaǵı párleri júdá siyrek boladı. Qaraqus ushqanda keń hám uzın qanatlarındaǵı aq párlerin pánje sıyaqlı jayǵanına qarap biliwge boladı. Ol hawada uzaq waqıt qanat qaqpastan ushadı, biraq jerde qolaysız adımlap júredi. Qaraqus haywanlardıń ólikleri menen azıqlanadı. Ashıq dala ústinde saatlap ushıp, ólik izleydi. Qaraqus tiri haywanlarǵa hújim ete almaydı, sebebi onıń tırnaqları hálsiz rawajlanǵan. Biraq júdá kúshli, ushı iyilgen tumsıǵı menen haywanladıń terisin jırta aladı. Kópshilik kúndizgi jırtqısh quslar zıyankes kemiriwshiler hám shıbın-shirkeylerdi joq etip, awıl xojalıǵına payda keltiredi. Basqaları bolsa kóbinese kesel hám ǵarrı haywanlardı joq etip, basqa haywanladıń keselleniwiniń aldın aladı; haywanlardıń áwladlarınıń (násiliniń) salamat bolıwına járdem beredi. Japalaq quslar otryadı. Japalaq quslar — túnde tirishilik etiwge iykemlesken jırtqısh quslar. Olarǵa tek qarańǵı túskennen keyin awǵa shıǵatuǵın japalaq quslar: úki, bayıwlı, bayquslar kiredi. Japalaq quslardıń tumsıǵınıń ushı iymeygen, tırnaqları ótkir bolıp, tiri jemtigin uslawǵa járdem beredi. Olardıń kózleri úlken hám keń ashılatuǵın qarashıqları arqalı gewgimdegi jaqtılıqta da mayda nárselerdi kóre aladı. Sezgish qulaqları arqalı túnde júdá áste sıtırlaǵan sesti de esite aladı. Pár qaplamı gewek hám jumsaq bolǵanı ushın ushqanda ses shıǵarmaydı. Túngi jırtqısh quslardıń júzi japalaq jurek tárizli bolǵanlıqtan japalaq quslar otryadına kiredi. Úki — japalaq quslar arasındaǵı eń úlkeni. Basınıń ústinde qulaqqa usaǵan eki top pári tik bolıp turadı. Úki kóbinese hár qıylı kemiriwshiler menen azıqlanadı; geyde órmekshiler hám ayırım quslardı da uslap jeydi. Bayıwlı — úkige qaraǵanda biraz kishkene. Keshqurın sımǵa, tereklerdiń quwrap qalǵan shaqalarına qonıp alıp, jemtigin ańlıp otıradı. Bul qus ósimliklerge zšyan tiygizetuǵšn qońšz, shegirtke, kemiriwshilerdi joq etip, júdá úlken payda beredi. Quslardıń áhmiyeti. Quslar zıyankes, shıbın-shirkeyler hám kemiriw-shilerdi joq etip, tábiyatta oladıń sanın sheklep turadı. Quslardıń ózi de kópshilik haywanlar ushın azıq boladı. Olar miywe hám tuqımlar menen azıqlanıp, ósimliklerdiń tarqalıwına járdem beredi. Nektarshı quslar bolsa gúllerdi shańlandıradı. Keklik, qur, qırǵawıl, úyrek, ǵaz,bódene, kepter hám basqa quslar góshi ushın sanaat kóleminde yamasa sport usılında awlanadı. Teńiz úyregi — gaaganıń uyasına tóseytuǵın pári jeńil sanaatta paydalanıw ushın jıynap alınadı. Quslardıń dárisi bolsa azot hám fosforǵa bay tógin bolıp esaplanadı. Quslardı qorǵaw olardı tınıshsızlandırmaw hám uyasın buzbawdan ibarat. Quslardı atızlarǵa jiberiw ushın atızladıń shetine terekler egiledi. Qar kóp jawǵan qıs kúnleri mayda quslar ushın terek shaqalarınıń arasına dán salǵıshlar ornatılıp, dánler sewip qoyıladı.