Gvatemala
Gvatemala dúnya kartasında
| |||||
.svg) | |||||
| Paytaxtı | Gvatemala | ||||
| Prezidenti | Alexandro Djammattei | ||||
| Rásmiy til(ler)i | Ispan tili | ||||
| Gimni | Guatemala Feliz | ||||
| Jer maydanı | 108 889 km² | ||||
| Xalqınıń sanı – adam/km² | 18,697,234 171,7/km² | ||||
| Ǵáresizlik kúni | 15-Sentyabr 1821-jıl | ||||
| Pul birligi | ketcal | ||||
| Waqıt poyası | -6… | ||||
| Telefon kodı | +502 | ||||
| Internet domeni | .gt | ||||
Gvatemala (ispansha Guatemala, rásmiy atı Gvatemala Respublikası (ispansha República de Guatemala) — Oraylıq Amerikada jaylasqan mámleket. Qubla-shıǵısta Salvador, shıǵısta Gonduras, arqa-shıǵısta Beliz hám de arqa menen batısta Meksika mámleketleri menen shegaralasadı. Gvatemalanıń shıǵıs jaǵısı Karib teńizi menen, al batıs jaǵısı Tınısh okeanı menen ushlasadı.
Oraylıq Amerika respublikaları arasında xalqı boyınsha eń úlken mámleket.
Paytaxtı - Gvatemala qalası. Rásmiy tili - ispan tili bolıp tabıladı..
Etimologiya
"Gvatemala" ataması astek tilindegi Cuauhtēmallān, sózinen kelip shıqqan bolıp, "kóp terekler mákánı" degen mánisti ańlatadı . Bul atama aymaqqa Ispaniya basqınshılıǵı waqtında Pedro de Alvaradoǵa joldas bolǵan Tlaskala áskerleri tárepinen berilgen.
Geografiyası
Shegaraları: Gvatemala Beliz, Salvador, Gonduras hám Meksika menen shegaralasadı.
Jaǵısı: Mámleketti eki okean suwları juwıp turadı: Tınısh okeanı (Kecal hám San-Xose portları) hám Atlantika okeanı (Karib teńizi, Puerto-Barrios hám Santo-Tomas-de-Kastilya portları). Mámlekettiń eń ataqlı plyajları hám kurort aymaqları (Monterriko, San-Xose, Retaluleu) Tınısh okeanı jaǵasında jaylasqan bolıp, ol jerde bálent tolqınlar sebepli sayaxatshılar arasında eń ataqlı nárse vindserfing (samal serfingi) bolıp tabıladı. Karib teńizi jaǵasındaǵı Punta-de-Palma hám Livingston plyajları tolqınlardıń joq ekenligi hám qırǵaqqa jaqın jerdegi suwdıń sayızlıǵı sebepli balalı shańaraqlar ushın júdá qolaylı.
Aymaǵı: Gvatemala aymaǵınıń yarımınan kóbi Kordilyer tawlı poyasına tiyisli. Bul poyas Oraylıq Amerikanıń eń bálent shıńı - Taxumulko vulkanın (4220 m), arqada siyrek tóbeshikli Peten platosına qaray túsken karstlanǵan páskeltek Alta-Verapas oypatlıqlarına jalǵanatuǵın Syerra-de-los-Kuchumatanes, Syerra-de-las-Minas qırları menen belgili bolǵan qatparlı-boklı taw dizbeklerin óz ishine alatuǵın Syerra-Madre vulkanlı taw dizbeklerinen ibarat. Beliz tárepten Gvatemalaǵa páskeltek Mayya tawları kirip keledi. Tınısh okeanı jaǵasın allyuviallıq pástegislik iyelegen.
2006-jılǵı maǵlıwmatlarǵa qarasaq ormanlar mámlekettiń derlik 83 %in iyeleydi, sonıń menen birge ormanlardı kesiw dárejesi joqarı kórsetkishke iye (jılına 1,7%).
Vulkanları: Mámlekette 33 vulkan bar bolıp, olardan 3 danası elege shekem qáwipli esaplanadı. 1541-jılda eń belgili bolǵan Agua vulkanınan qaynaǵan suw hámde ılay aǵımları atılıp shıǵıp, Gvatemalanıń birinshi paytaxtın wayran etti. Sonıń menen birge aqırǵı márte 1965-jılda kúshli atılǵan Pakaya vulkanı da kópshilkke málim.
Íqlımı: Gvatemalanıń ıqlımı tropikalıq bolıp, jaǵısta hám tegislikte ortasha jıllıq temperatura 23—27 °C, platoda 15—20 °C. Jazǵı yamasa qurǵaq máwsim (noyabr-aprel) hám qısqı yamasa jamǵırlı máwsim (maydan oktyabrge shekem) tek jawın muǵdarı hám túngi temperatura menen parıqlanadı, dekabr-yanvarda temperatura tawlarda -10 °Cqa shekem, platoda bolsa 0 °Cqa shekem túsedi. Basqasha aytqanda bul aymaq ushın "jaz" hám "qıs" túsinikleri shártli túrde qollanıladı hám uyqas túrde qurǵaq hám jamǵırlı máwsimlerdi ańlatadı. Eń ıssı aylar fevral-may bolıp esaplanadı. Qısta (maydan baslap oktyabrge shekem) kúshli jawınlar sebepli dúbeleyler hám suw tasqınları kelip shıǵadı. Solardan eń kúshlileri 1998-jılda (Mitch dúbeleyi) hám 2005-jılda (Stan) júz berip, olar nátiyjesinde mámlekettiń úlken bólegi suw tasqını hám kúshli samallardan zálel kórgen. Ortasha jılına 1300 mm jamǵır jawadı.
Jer silkiniwler: Bul tábiyat qubılısları vulkanlar hám Tınısh okeanı túbiniń dúzilisi sebepli mámlekette júdá keń tarqalǵan. Eń kúshli jer silkiniw 1976-jıl 4-fevralda bolıp ótip, ol paytaxt hám basqa iri qalalardıń 90 %in wayran etti (sol waqıtta 20 mıńnan aslam adam qaytıs boldı hám millionnan artıq adam úysiz qaldı).
Tariyxı
Siyasiy sisteması
Hákimshilik-aymaqlıq dúzilisi
| № | Департамент | Адм. центр | Площадь, км² | Население, (2002) чел. | Плотность, чел./км² |
|---|---|---|---|---|---|
| 1. | Альта-Верапас | Кобан | 8 686 | 776 246 | 89,37 |
| 2. | Баха-Верапас | Салама | 3 124 | 215 915 | 69,11 |
| 3. | Чимальтенанго | Чимальтенанго | 1 979 | 446 133 | 225,43 |
| 4. | Чикимула | Чикимула | 2 376 | 302 485 | 127,31 |
| 5. | Петен | Флорес | 35 854 | 366 735 | 10,23 |
| 6. | Эль-Прогресо | Гуастатоя | 1 922 | 139 490 | 72,58 |
| 7. | Киче | Санта-Крус-дель-Киче | 8 378 | 655 510 | 78,24 |
| 8. | Эскуинтла | Эскуинтла | 4 384 | 538 746 | 122,89 |
| 9. | Гватемала | Гватемала | 2 126 | 2 541 581 | 1195,48 |
| 10. | Уэуэтенанго | Уэуэтенанго | 7 401 | 846 544 | 114,38 |
| 11. | Исабаль | Пуэрто-Барриос | 9 038 | 314 306 | 34,78 |
| 12. | Халапа | Халапа | 2 063 | 242 926 | 117,75 |
| 13. | Хутьяпа | Хутьяпа | 3 219 | 389 085 | 120,87 |
| 14. | Кесальтенанго | Кесальтенанго | 1 951 | 624 716 | 320,20 |
| 15. | Реталулеу | Реталулеу | 1 856 | 241 411 | 130,07 |
| 16. | Сакатепекес | Антигуа-Гуатемала | 465 | 248 019 | 533,37 |
| 17. | Сан-Маркос | Сан-Маркос | 3 791 | 794 951 | 209,69 |
| 18. | Санта-Роса | Куилапа | 2 955 | 301 370 | 101,99 |
| 19. | Солола | Солола | 1 061 | 307 661 | 289,98 |
| 20. | Сучитепекес | Масатенанго | 2 510 | 403 945 | 160,93 |
| 21. | Тотоникапан | Тотоникапан | 1 061 | 339 254 | 319,75 |
| 22. | Сакапа | Сакапа | 2 690 | 200 167 | 74,41 |
| Всего | 108 890 | 11 237 196 | 103,20 |
Siltemeler
Derekler
- Гарднер Е. И. Гватемала // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона : в 86 т. (82 т. и 4 доп.). — СПб., 1892. — Т. VIII. — С. 198—199.
- Campbell, Lyle. American Indian languages: The historical linguistics of Native America. — New York & Oxford: Oxford University Press, 1997. — P. 512. — ISBN 0-19-509427-1.
 |
This article uses material from the Wikipedia Qaraqalpaqsha article Gvatemala, which is released under the Creative Commons Attribution-ShareAlike 3.0 license ("CC BY-SA 3.0"); additional terms may apply (view authors). Maǵlıwmat CC BY-SA 4.0 litsenziyası boyınsha alınǵan (eger basqa shártler kórsetilmese). Images, videos and audio are available under their respective licenses.
®Wikipedia is a registered trademark of the Wiki Foundation, Inc. Wiki Qaraqalpaqsha (DUHOCTRUNGQUOC.VN) is an independent company and has no affiliation with Wiki Foundation.