Arxey

ἀρχαῖος - «áyyemgi») — Jer tariyxınıń tórt eonınan biri bolıp, bunnan 4,0 - 2,5 milliard jıl aldınǵı dáwirdi óz ishine aladı. "Arxey" ataması 1872-jılda amerikalı geolog Jeyms Dana tárepinen usınıs etilgen. Arxey erasınıń baslarında vulkanlar háreketi júda kúshli bolǵan nátiyjede birlemshi jer qabıǵı, atmosfera hám okean payda bolǵan. Bul waqıtta dáslepki suw basseynleri payda bolǵan hám olarda shógindi jınıslar toplana baslaǵan. Atmosfera hám gidrosferanıń quramı hazirgiden keskin parıq qılǵan. Suwda vulkanlar nátiyjesinde ajıralıp shıqqan gaz tárizli ónimler erigen halda bolǵan (xlorlı hám ftorlı vadorod, metan h.t.b.lar). N.M.Straxovtıń maǵlıwmatı boyınsha suw ashshı quramıǵa iye bolǵan. Arxey erasınıń baslarındaǵı vulkanlardıń atılıwı mantiya hám gıdrosfera júzege kelgennen soń jatqızıqlardıń payda bolıwı ham olardıń metamorfizm tásirinde ózgeriw nátiyjesi kelesi platformalardıń tiykarları payda boldı. Okean jer qabıǵınıń materikler jer qabıǵına aylanıwı geocinklinallarda payda bola baslaydı. Geocinklinallarda shógindi hám vulkan jınıslar menen tola basladı, usı jatqızıqlar basım ham temperatura tasirinde ózgere baslaǵan hám tektonikalıq háreketler tasirinde burmalı tawlardı payda etıp kóterilgen. Usı qubılıslar natiyjesinde proterozoy dáwiriniń aqırında áyyemgi platformalar júzege kelgen. Arxey eonı tórt eraǵa bólinedi (aqırǵıdan bastaǵıǵa qaray izbe-izlikte):

• Neoarxey (2,8-2,5 mlrd. jıllar aldın)
• Mezoarxey (3,2-2,8 mlrd. jıllar aldın)
• Paleoarxey (3,6-3,2 mlrd. jıllar aldın)
• Eoarxey (4,0-3,6 mlrd. jıllar aldın)

1. Vaxobov X., Abdunazarov O’., Zaynutdinov., Yusupov R. «Umumiy yer bilimi». “Sharq”. T:. 2005.

2. Шубаев Л.П. «Умумий ер билими». Т:. “Ўқитувчи”. 1974.