Ájiniyaz Qosıbay Ulı: Qaraqalpaq shayırı

Bul ele juwmaqlanbaǵan maqala esaplanadı. Bunı tolıqtırıp Wikipedianıń rawajlanıwına ózińizdiń úlesińizdi qossańız boladı.

Ol dóretiwshiliginde ózine tán ózgeshelikke iye, oǵada talantlı, oqımıslı, medreseni ayrıqsha tamamlaǵan aqun, ulama, kórkem sóz sheberi sıpatında basqalardan ayrılıp turatuǵın uqıplılıq penen óz dáwiriniń progressiv idealların júzege shıǵardı, anıq turmıs haqıyqatlıǵına sheber qurılǵan poetikalıq obrazlı ibaralardi ótkir oy-pikirleri menen tásirli sáwlelendirdi.

Ziywar
Atı	Ájiniyaz Qosıbay ulı
Tuwılǵan	1824
Qaytıs bolǵan	1878
Milleti	Qaraqalpaq

Ájiniyaz shayır 1824-jılı Moynaq rayonı aymaǵına qaraslı «Qamıs bóget» degen jerde orta xallı diyqan xojalıǵında dúnyaǵa keledi. Ol qaraqalpaqtıń Qońırat arısı Ashamaylı urıwınıń Saqıw tiresinen bolģan. Ájiniyazdıń ákesi Qosıbay, anası Naziyra sózge sheshen, dilwar, ótkir pikirli hayal bolıp xalıq danalıqların, naqıl-maqallardı, ushırma sózlerdi, dástanlardı, terme-tolǵawlardı, xalıq qosıqlarların júdá jaqsı bilgen.

Jaslıǵı hám Mediresede oqıwı

Ájiniyaz jasınan ziyrek bolıp, awıllıq meshit-mektepte oqıp bilim alǵan. Onıń tuwısqan dayısı Elmurat Axun degen adam óz dáwiriniń oǵada sawatlı, bilimdan adamı bolıp ol Buxaradaǵı Mir Arab medresesinde oqıp kelgen. Usınday baǵdarda ol ustazınıń jolın dawam ettirip Xiywadaǵı Sherǵazı xan medresesine oqıwǵa baradı. 1840-1844 jıllarda Xorezm, Xiywada ilim-bilim u'yrenedi. Sherǵazı xan medresesinde oqıǵan dáwirinde Ájiniyaz pútkil Shıǵıs du'nyası, arab ádebiyatı, mádeniyatı, Orta Aziya hám Qazaq dalasına belgili bolǵan ulama-mashayıqlar, pútkil Turan-Turkistan miyrasları menen óziniń túp nusqasında arab, parsı tillerinde tanısadı. Ájiniyazdin' jaslig'i haqqinda Karamatdin Sultanov "Ájiniyaz" romanin jazg'an.

Dóretiwshiligi

Bozataw poeması Ájiniyaz shayırdıń tvorchestvasınıń eń joqarǵı shıńı bolıp esaplanadı. Shayırdıń «Bozataw» poeması qaraqalpaq xalqınıń tariyxında óshpes iz qaldırǵan tariyxıy waqıya — 1858-1859 jıllardaǵı Qońırat kóterilisi waqıyaları negizinde jazılǵan. Ájiniyaz bul dáwirde naǵız shaǵına jetken jas jigit bolıp er jasqa shıqqan waqıtları edi. Mine usı waqıtları Qonıratta Bozataw waqıyası baslanadı. Paraxat otırǵan xalıqtın ásirler mákan etken jerinen ayra túsip, dushpanlar aldında aydalıp baratırǵan xalıq penen shayır birge bolǵan. Kózge súrme etip Watan topıraǵın artında qıyıp taslap kete almay, qattı qıynaladı. Shayır tuwılıp ósken Watanın mángi yadında saqlawǵa, onnan hasla gúder úzbewge ant etedi. Ájiniyazdıń bul poeması óz waqtında dóregen shıǵarma bolıp tabıladı. Bul saltanatlı gimn retinde qaraqalpaq xalqınıń azatlıq gúresleriniń negizinde turdı. Qaraqalpaqlar haqqında qızıqqan molla Qojbannın sorawına juwap retinde «Ellerim bardı» qosıǵın jazadı

Sorasań elimdi Qojban bizlerden,

Qalpaǵı qazanday ellerim bardı.

Qáte shıqsa, keshirińler sózlerden,

Qıtay, Qonırat atlı ellerim bardı.

Jaylawım Úrgenish, arqası – teńiz.

Jawırını qaqpaqtay malları semiz,

Ruxsatsız bir-birine salmas iz,

Birlikli Qońırat ellerim bardı.

Tabıladı izlegenniń keregi,

Kólinde bar qasqaldaǵı, úyregi,

Quwları, ǵazınıń pútin búyregi,

Dún'yanıń ańları kólimde bardı.

Ótirikti ıras etip aytpaǵan,

Tuwrı joldan bas ketse de qaytpaǵan,

Námáhrámdi hasla joldas tutpaǵan,

Atı qaraqalpaq ellerim bardı.

Sóylegende sheker eter sózińdi,

Kórgende biymaǵrur eter ózińdi,

Baharı toydırar eki kózińdi,

Láyli, Zúláyxaday qızları bardı.

Súyrik sawsaǵıńda periwza yúzik,

Belleri qınalǵan bir qısım názik,

Hár qolında altın-gúmis bilezik,

Sallanıp más gezen qızları bardı.

Atqa shıqqan ashamaylı-qıyatta,

Qoldawlı-múyteniw – barlıq Qońıratta,

Qıtay-qıpshaq, kenegesiw manǵıtta,

At kótermes belli begleri bardı.

Gúdarı belbewi dizege túsken,

Boyı aq terekti aralap ósken,

Ǵanım kórse qaynap dár'yaday yoshqan,

Qalpaqtıń qalqanlı jigiti bardı.

Belleskende xan palўanın qoymaǵan,

Kúsh-qarıwı bir boyına sıymaǵan,

Shaqırmasa merekege barmaǵan,

Qonırattıń gújektey palўanı bardı.

Yadıma túskende kewlim ósken,

Kózim kórmegenshe kókeyim kesken.

Jılında miyўelep úsh iret pisken,

Atı sútilmektey jemisim bardı.

Sárhawız boyında sayalı terek,

Jeseń til úyirgen áseliw pálek,

Qırında qızarıp pisken gewirek,

Qawınday mazalı jemisim bardı.

Mal iyesin tabar, sóz tapsa júye,

Shóbinde sháfáát, qusında kiye,

Teńiz eteginde bolar qanshiye,

Bulardıń bárshesi elimde bardı.

Kórmegen hayranda esleri tanar,

Úrgenish naqqashı maqbari minar,

Baǵlarımda bisyar almayıw-anar,

Hesapsız mazalı miyўesi bardı.

Jilwa taslap hárne barın saz etken,

Jigitlerdiń kewlin báhár, jaz etken,

Qasın qaǵıp jilўá bilán naz etken,

Baǵlardıń ishinde qızları bardı.

Men búyerde júrgen ishi zárdeli,

El jurttı kórmegen aǵır dárdeli,

Kewlimniń xoshı joq men hám bir dártli,

Aytsam ishte tolǵan hádiysim bardı.

Nesip aydap siziń ellerge kelgen,

Kim jaqsı, kim jamap parqını bilgen,

Hár ne barın sizge bayan áylegen,

Qalpaqtıń Kámiyne Ziywarı bardı.

Berdaq Garǵabay ulı
Kúnxoja Ibrayim uli