ფილოსოფია თავისუფლება: ფსიქოლოგია

გარკვეულწილად, იგი არის სიტყვის თავისუფლების სინონიმი. თანამედროვე პოლიტიკაში თავისუფლება მიჩნეულია, როგორც საზოგადოებაში კონტროლისა ან რეპრესიული შეზღუდვების გარეშე ცხოვრება - შეზღუდვების, რომლებიც ხელისუფლებამ დაადგინა ცხოვრების წესზე, ქცევასა და პოლიტიკურ შეხედულებებზე. ფილოსოფიაში თავისუფლება მოიცავს თავისუფალ ნებას, რასაც ეწინააღმდეგება დეტერმინიზმი. რელიგიური გაგებით, თავისუფალი ნება გათავისუფლებულია ცოდვისგან, სულიერი მონობისა და ამქვეყნიური კავშირებისგან. ქართულ ენაში თავისუფლების ორი გაგება არსებობს, ერთი მათგანი პიროვნულ თავისუფლებას, თავისუფალ ნებას გამოხატავს, ხოლო მეორე უფრო ფართო გაგებისაა და ზოგადადამიანურ თავისუფლებას გულისხმობს. პიროვნული თავისუფლება გულისხმობს თვითნებური შეზღუდვების არარსებობას, საზოგადოების ყველა წევრის უფლებების გათვალისწინებით. ამ გაგებით, თავისუფლების ექვემდებარება შესაძლებლობებს და შეზღუდულია სხვისი უფლებებით. ამრიგად, პიროვნული თავისუფლება გულისხმობს თავისუფლების პასუხისმგებლობით გამოყენებას კანონის უზენაესობის შესაბამისად, სხვისი თავისუფლების შეზღუდვის გარეშე. თავისუფლების ზოგადი გაგება უფრო ფართოა იმით, რომ იგი საკუთარ თავში მოიცავს თავშეკავების არსებობას და სურვილების ასრულების შეუზღუდავ შესაძლებლობასაც. მაგალითად, ადამიანს შეიძლება ჰქონდეს მკვლელობის შესაძლებლობა, მაგრამ არ ჰქონდეს მკვლელობის თავისუფლება, რადგან ეს უკანასკნელი მაგალითი ართმევს სხვებს უფლებას, იყვნენ დაცული და უსაფრთხოდ. თავისუფლების კანონის ფარგლებში გათვალისწინებული შეზღუდვა ხშირად გამოიყენება, როგორც სასჯელის ფორმა. ბევრ ქვეყანაში თავისუფლების აღკვეთა შეიძლება, თუ ისინი პირი სისხლის სამართლის დამნაშავე ან ნასამართლევია. სიტყვა „თავისუფლება“ ხშირად გამოიყენება ლოზუნგებში, როგორიცაა „სიცოცხლე, თავისუფლება და ბედნიერებისკენ სწრაფვა“ ან „თავისუფლება, თანასწორობა, ძმობა“. თავისუფლების ინგლისურენოვანი ერთ-ერთი შესატყვისი „Liberty“ სათავეს იღებს ლათინური სიტყვისგან „Libertas“, რომელიც მომდინარეობს თავისუფლების არქაული რომაული ქალღმერთის ლიბერტასის სახელიდან.

საგულისხმოა ის პრინციპები, რომელზედაც დგას დემოკრატიული სახელმწიფო. აღნიშნულ პრინციპებს თავისუფლებებს უწოდებენ. ადამიანის უფლებებსა და თავისუფლებებს ხშირად სახელმწიფოს როლით განასხვავებენ. სხვაგვარად რომ ვთქვათ, უფლებებს ხშირად პოზიტიურ უფლებებს უწოდებენ, რაც გულისხმობს ხელისუფლების აქტიურ მოვალეობებს თითოეული ადამიანის მიმართ. მაგალითად, განათლების მიღების უფლება ხელისუფლებას აკისრებს იმ სკოლების შექმნის ვალდებულებას, რომლებშიც ყველა ბავშვს შეეძლება სწავლა. თავისუფლებებს კი ზოგჯერ ნეგატიურ უფლებებს უწოდებენ - რაც გულისხმობს ხელისუფლებისთვის ჩვენი ცხოვრების სხვადასხვა სფეროში ჩარევის შესაძლებლობის აკრძალვას. მაგალითად, სიტყვის, ან სინდისის თავისუფლება კრძალავს ხელისუფლების ჩარევას ადამიანისთვის ასეთ სასიცოცხლო საკითხებში ჩარევას. სხვა სიტყვებით, თუ კი ადამიანს აქვს რაიმეს უფლება, ხელისუფლება ვალდებულია, რაღაც გამიკეთოს, ხოლო თუ მე მეკუთვნის რომელიმე თავისუფლება, სახელმწიფომ თავი უნდა შეიკავოს რაიმე ქმედებისგან.

თავისუფლება საკაცობრიო აზროვნების უძველესი თემაა. ცნობილია, რომ თავისუფლების იდეის სრულყოფილი გააზრება, მისი ფუნდამენტური დაფუძნების მცდელობები ფილოსოფიას და დიდ ფილოსოფოსთა საქმიანობას უკავშირდება. ფილოსოფიის საწყისებთან განისაზღვრა თავისუფლების პრინციპის ზოგიერთი ისეთი ასპექტი, რომელიც დღემდე მიეკუთვნება თავისუფალი მოქმედების არსისეულ კომპონენტებს. ანტიკურობაში თავისუფლება დაუპირისპირდა ბედისწერისა და აუცილებლობის მარწუხებს. იმდროინდელმა მოაზროვნეებმა ცხადად დაინახეს, რომ თავისუფლების საკუთრივი სივრცე უნდა მონახულიყო და ის მოინახა კიდეც – ჭეშმარიტი შემეცნებისა და პრაქტიკული მოქმედების სფერო აღმოჩნდა თავისუფლების სავანე. სოკრატეს აზრით, თავისუფალი ის არის, ვინც გონივრულად და ზნეობრივად იქცევა; პლატონის მიხედვით, ლტოლვებით შეპყრობილი ადამიანი თავისუფალი ვერ იქნება, რადგან თავისუფლება პასუხისმგებლობას გულისხმობს; არისტოტელეს აზრით, ბრძენი თავისუფლების პრინციპის მიხედვით მოქმედებს და გარეგან მიზანდასახულობებს არ ემორჩილება. სტოელებმა ეს პრინციპი კიდევ უფრო განავითარეს; მათ თავისუფლება გაიგეს, როგორც გარეგან იძულებათაგან, ლტოლვათაგან და მავნე მიდრეკილებათაგან დამოუკიდებლობა. მათ წამოსწიეს „აფექტებისაგან თავისუფლებისა“ (აპათია) და „სულიერი სიმშვიდის“ (ატარაქსია) პრინციპი. გარკვეული აფექტები (ტკივილი, სურვილი, ლტოლვა) ხელს უშლის გონივრულ, ბედნიერ ცხოვრებას, ხოლო ზოგიერთი აფექტი (მხიარულება, წინდახედულება და ა. შ.) კი, პირიქით, გონივრული, ბედნიერი ცხოვრების მომტანია. სტოელთა მიხედვით, ე. წ. „ცუდი აფექტები“ მხოლოდ ჭეშმარიტი შემეცნების მეშვეობით შეიძლება იქნეს დაძლეული. სწორედ ჭეშმარიტი შემეცნების მეშვეობით მიიღწევა ის სულიერი სიმშვიდე და შინაგანი თავისუფლება, რიც გონივრული და ბედნიერი ცხოვრების წინაპირობაა.

თავისუფლების ცნებამ გარკვეული ტრანსფორმაცია განიცადა ფრანგ განმანათლებელთა პრაქტიკულ საქმიანობასა და თეორიულ შემოქმედებაში. შარლ ლუი დე მონტესკიე და ჟან ჟაკ რუსო იმის დადგენას ცდილობდნენ, თუ რა უნდა მოიმოქმედონ კანონებმა, თავისუფლება რომ უზრუნველყონ სახელმწიფოში. მათ კლასიკური სახით ჩამოაყალიბეს ხელისუფლების განაწილების პრინციპი, როგორც სამართლის უზენაესობისა და ადამიანის, როგორც საზოგადოების წევრის, თავისუფლების წინაპირობა. მონტესკიესა და რუსოს თეორია დღესაც აქტუალურია. თანამედროვე დემოკრატიული სახელმწიფოების კონსტიტუციური წყობა ხშირად სწორედ ამ ავტორთა აღნიშნულ პრინციპებს ეფუძნება.

გერმანულ ფილოსოფიაში თავისუფლების გაგების უმნიშვნელოვანეს ეტაპს წარმოადგენს კანტისა და ჰეგელის თავისუფლების კონცეფციები. კანტის ფილოსოფიაში სათანადო ასახვა პოვა ევროპულ განმანათლებლობაში ფესვგადგმულმა წარმოდგენამ, რომ თავისუფლება პოლიტიკის, მორალის და მოქმედების სფეროებშია შესაძლებელი, ხოლო ბუნების სფეროს კი საკუთარი კანონები განაგებს, თავისუფლება არის ნების წინაპირობა, რომელსაც საკუთარი კანონები აქვს („კატეგორიული იმპერატივი“). მაშასადამე, კანტი საუბრობს ნების თავისუფლების, როგორც წმინდა პრაქტიკული გონების ავტონომიის პრინციპის შესახებ.

ჰეგელის მიხედვით, მსოფლიო ისტორიულ ფილოსოფიური სახელმძღვანელო პრინციპი არის ხალხებსა და კულტურებში განვითარებადი თავისუფლების იდეა. თავისუფლება შედეგია თავის თავთან დაბრუნებული სამყაროს სულის თავისუფლების ცნობიერებისა. ორიენტალურ დესპოტიზმში მხოლოდ ერთი ადამიანი იყო თავისუფალი, ანტიკურ დემოკრატიასა და არისტოკრატიაში – მხოლოდ ზოგიერთი, ხოლო ქრისტიანულ სახელმწიფოში თითოეული ადამიანი ღმერთისა და კანონის წინაშე თავისუფალი და თანასწორუფლებიანია. მიუხედავად ამისა, მონობა ქრისტიანულ ხალხებში დიდხანს გაგრძელდა. ადამიანის გაგება, როგორც თავისუფალი არსებისა, პოლიტიკური თავისუფლების საფუძველია. თუმცა კი თავისუფლება გზად იმყოფება და მისი სრულყოფილი რეალიზების მცდელობები ისტორიაში მუდამ იარსებებს.

კარლ მარქსის აზრით, თავისუფლება კაპიტალისტურ საზოგადოებაში შეუძლებელია, მისი განხორციელება მხოლოდ მომავლის საზოგადოებაშია შესაძლებელი, სადაც არსებული საწარმოო ურთიერთობები და გაუცხოება იქნება მოხსნილი.

ჯონ სტიუარტ მილმა თავის ნაშრომში „თავისუფლების შესახებ“, პირველმა განასხვავა თავისუფლების ორი გაგება - მოქმედების თავისუფლება და თავისუფლება, როგორც იძულების არარსებობა.

თავის წიგნში „თავისუფლების ორი ცნება“, ესაია ბერლინმა ფორმალურად ჩამოაყალიბა განსხვავება ორ პერსპექტივას შორის, როგორც განსხვავება თავისუფლების ორ საპირისპირო კონცეფციას შორის: პოზიტიური თავისუფლება და ნეგატიური თავისუფლება. ეს უკანასკნელი ნიშნავს ნეგატიურ პირობას, როდესაც ადამიანი დაცულია ტირანიისა და ხელისუფლების თვითნებური განხორციელებისგან, ხოლო პირველი გულისხმობს თავისუფლებას, რომელიც მოდის თვითდაუფლებისგან, შინაგანი იძულებებისგან, როგორიცაა სისუსტე და შიში.

თავისუფლების გაგება ქართულ ფილოსოფიაში

თავისუფლების იდეის მეტაფიზიკური დაფუძნება ქართულ ფილოსოფიაში იოანე პეტრიწის (XII ს.) სახელსა და მის ეპიტემოლოგიას უკავშირდება. თავისუფლების ცნების საგულისხმო განმარტებაა მოცემული სულხან საბა ორბელიანის „სიტყვის კონაში“. სულხან-საბა განმარტავს სიტყვას „თავისუფალი“ და მის შემდეგ მნიშვნელობებზე მიუთითებს: „არავისი მონა“, „რაც ენებოს, ქნას“. აღსანიშნავია, რომ აქ თავისუფლების ორ მნიშვნელოვან ასპექტზეა მითითება: იძულებაზე უარის თქმა და საკუთარი ნების განხორციელების მცდელობა. ახალი დროის ქართულ აზროვნებაში თავისუფლების პეტრიწისეული იდეალის დაცვა, გააზრება და განვრცობა სცადა ანტონ I-მა. ეს კარგად ჩანს ტრადიციისა და ინოვაციის ანტონისეული გაგების მაგალითზე. იგი, ერთი მხრივ, ქართული ფილოსოფიის აზროვნების განვითარებას, განახლებას, ევროპეიზაციას ესწრაფოდა, მაგრამ ისე, რომ ქართულ ტრადიციასთან, ეროვნულ ფესვებთან მისი კავშირი არ გაეწყვიტა. აქედან გამომდინარე, ანტონ I-მა მიზნად დაისახა ქართული განათლების სისტემის აგება და ხელი მიჰყო ფართო ეროვნულ-კულტურულ საგანმანათლებლო პოლიტიკის განხორციელებას. ამის თვალსაჩინო ნიმუშია თბილისსა (1755) და თელავში (1782) მის მიერ დაარსებული სასულიერო სასწავლებლები. ანტონ I-ის ფილოსოფიური აზროვნება იმის ნათელი დასტურია, თუ როგორ შეიძლება განხორციელდეს თავისუფლების პრინციპი. თავისუფლებას საფუძვლად უნდა ედოს განათლება; მხოლოდ განათლებული, გათვითცნობიერებული ადამიანი შეიძლება იყოს თავისუფალი. მაშასადამე, განათლება თავისუფლების აუცილებელი შემადგენელი ნაწილია.

თავისუფლების გაგების ორიგინალური მცდელობაა მოცემული ცნობილი ქართველი ღვთისმეტყველისა და ფილოსოფოსის, გაბრიელ ქიქოძის „ცდისეული ფსიქოლოგიის საფუძვლებში“. იგი თავისუფლების გაგებას გონების მიერ მის გააზრებასა და გაცნობიერებას უკავშირებს. ამდენად, თავისუფლება დაკავშირებულია სულიერ, მოაზროვნე არსებასთან. თუკი თავისუფლების პრინციპი გააზრებული არ იქნება, მაშინ ადამიანი ვერ მოახერხებს კეთილისა და ბოროტის განსხვავებას და, რაც მთავარია, მათ შორის არჩევანის გაკეთებასაც. თავისუფლების გაბრიელ ქიქოძისეული გაგება დღესაც არ კარგავს აქტუალობას, ის განსაკუთრებით მნიშვნელოვანია თავისუფლების ქრისტული გაგების კონტექსტში.

ეროვნული თავისუფლების იდეა საფუძვლიანად განავითარეს XIX საუკუნის დიდმა ქართველმა მოღვაწეებმა, „თერგდალეულებმა“ (ი. ჭავჭავაძე, ა. წერეთელი, ნ. ნიკოლაძე და სხვანი.), რომლებიც საქართველოში არსებული „რუსიფიკატორული პოლიტიკის“ წინააღმდეგ იბრძოდნენ. ამდენად, მათ მიერ განვითარებული თავისუფლების გაგება პოლიტიკურ განზომილებას იძენს. თავისუფლების ეს გაგება კარგად გამოიხატა ი. ჭავჭავაძის ეპოქალურ ფორმულაში: „ჩვენი თავი ჩვენადვე გვეყუდნეს“. თავისუფლების გაგების მეტად საგულისხმო ნიმუშებია ვაჟა-ფშაველას ესეები: „რას ჰქვიან თავისუფლება?“ და „რა არის თავისუფლება?“ დიდი ქართველი პოეტი ამ მცირე მოცულობის წერილებში თავისუფლების ი. ჭავჭავაძისეული გაგების ერთგვარ განვრცობას ახდენს და თავისუფლებასა და ბედნიერებას ერთმანეთს უთანაბრებს. ვაჟას აზრით, თავისუფლება ყველა ქვეყანაზე, ერსა და წოდებაზე უნდა ვრცელდებოდეს. იგი ეროვნული და პიროვნული თავისუფლების თანაბარ მნიშვნელობაზე მიუთითებს.

საქართველოში XX ს. პირველ ათწლეულებში თავისუფლების გაგების საინტერესო მცდელობებია მოცემული გ. რობაქიძის, ა. ჯორჯაძის, დ. უზნაძის, შ. ნუცუბიძის, ა. ჯანელიძის, მ. გოგიბერიძის, ს. დანელიას, კ. კაპანელის და სხვა ფილოსოფიურ შრომებში. კომუნისტური მმართველობის დამყარების შემდეგ კი თავისუფლება აღარ მიეკუთვნებოდა ქართული ფილოსოფიის აზროვნების წამყვან თემათა რიცხვს. უფრო მეტიც, ამ პერიოდში არათუ თავისუფლების პრინციპის პრაქტიკაში განხორციელება გახდა შეუძლებელი, არამედ თავისუფლების იდეის იგნორირება მოხდა. ამას ადასტურებს საბჭოთა საქართველოში შექმნილი თეორიული შრომები, სადაც თავისუფლების იდეა, ფაქტობრივად, დაკარგულია. თუკი აქა-იქ თავისუფლების შესახებ მსჯელობას ვხვდებით, უმეტესწილად, მარქსისტულ-ლენინისტური ფილოსოფიის კონტექსტში ან კიდევ ფილოსოფიის ისტორიის მნიშვნელოვანი წარმომადგენლების (მაგ., კანტი, ჰეგელი, ნიცშე, შოპენჰაუერი, ჰუსერლი, ეგზისტენციალისტები და ა. შ.) მიერ შექმნილი თავისუფლების კონცეფციების განხილვისა და ანალიზის დროს. ამ მხრივ აღსანიშნავია კ. ბაქრაძის, ზ. კაკაბაძის, თავისუფლება ბუაჩიძის, გ. თევზაძის და სხვათა გამოკვლევები. იშვიათ გამონაკლისს წარმოადგენს მერაბ მამარდაშვილის ფილოსოფიური ნაშრომები, რომელთა მიზანი სოციალური ძალების გამოთავისუფლება და იმგვარი სააზროვნო სივრცის შექმნაა, სადაც ნებისმიერი ადამიანი საკუთარი თავის „არტიკულირებას“, ანუ თავისუფლების რეალიზებას შეძლებს.

პოლიტიკური თავისუფლების თანამედროვე კონცეფცია სათავეს იღებს ანტიკური ბერძნული თავისუფლებისა და მონობის კონცეფციიდან. ბერძენთათვის თავისუფლად ყოფნა არ ნიშნავდა პატრონის ყოლას ან ბატონისგან დამოუკიდებლობას. მათი გააზრებით, ადამიანის თავისუფლება გულისხმობდა ისე ცხოვრებას, როგორც მას მოსწონდა. ეს მოსაზრება ახლოს დგას დემოკრატიის კონცეფციასთან. არისტოტელე ამბობდა: „სხვისგან დამოკიდებულებაში ყოფნის უარყოფა ნიშნავს იმას, რომ მოიქცე ისე, როგორც გსურს, მაგრამ რაც შენ სასარგებლო გგონია, ყოველთვის არაა მომგებიანი და იმის კეთება, რაც თითოეულს სურს, კაცს ვერ დაიცავს იმ ბოროტებისაგან, რაც ყოველ ადამიანშია მოცემული.“

ეს ეხებოდა მხოლოდ თავისუფალ მამაკაცებს, რადგან ათენში ქალებს არ შეეძლოთ ხმის მიცემა ან თანამდებობის დაკავება და იურიდიულად და სოციალურად იყვნენ დამოკიდებულნი მამაკაც ნათესავზე.

ძველი ბერძნებისგან განსხვავებით, სპარსეთის იმპერიის მთლიანი მოსახლეობა, გარკვეულწილად, თავისუფლებით სარგებლობდა. ყველა რელიგიისა და ეთნიკური ჯგუფის წარმომადგენელს მიეცა თანაბარი უფლებები, ჰქონდათ რელიგიური თავისუფლება, ქალებს ისეთივე უფლებები ჰქონდათ, როგორც კაცებს, ხოლო მონობა გაუქმდა ძვ. წ. 550 წელს. სპარსეთის მეფეთა ყველა სასახლე აშენდა ანაზღაურებადი მშრომელების მიერ იმ ეპოქაში, როდესაც მონები ჩვეულებრივ ასრულებდნენ ასეთ სამუშაოს.

ძველი ინდოეთის მავრიის იმპერიაში ყველა რელიგიისა და ეთნიკური ჯგუფის წარმომადგენელს ჰქონდა გარკვეული უფლებები თავისუფლების, ტოლერანტობისა და თანასწორობის თვალსაზრისით. ტოლერანტობის არსებობა თანასწორუფლებიანობის საფუძველზე მოიძებნება აშოკას ბრძანებულებებში, რომლებიც ხაზს უსვამენ მთავრობის მიერ ტოლერანტობის მნიშვნელობას საზოგადოებრივ პოლიტიკაში. როგორც ჩანს, აშოკამ დაგმო სამხედრო ტყვეების მკვლელობა ან დატყვევება. მონობა, როგორც ჩანს, სპარსეთის იმპერიის მსგავსად, არ არსებობდა არც მავრიის იმპერიაში. ამასთან, [[ჰერმან კულკი|ჰერმან კულკისა და დიტმარ როტერმუნდის აზრით, "აშოკას ბრძანებებს თავიდანვე წინააღმდეგობით შეხვდნენ".

რომაული კანონები ასევე ითვალისწინებდა თავისუფლების გარკვეულ შეზღუდულ ფორმებს, მაშინაც კი, როცა რომის იმპერატორები მართავდნენ სახელმწიფოს. ამასთან, ეს თავისუფლებები მხოლოდ რომის მოქალაქეებს ენიჭებოდათ. რომის სამართლის მიხედვით შუა საუკუნეებში არაერთი კანონი მიიღეს, თუმცა თავისუფლებებით მხოლოდ თავადაზნაურობა სარგებლობდა, იშვიათად უბრალო ადამიანებიც. განუყოფელი და უნივერსალური თავისუფლებების იდეის გავრცელება განმანათლებლობის პერიოდში იწყება.

სოციალური კონტრაქტის თეორიის შესახებ მსჯელობდნენ თომას ჰობსი, ჯონ ლოკი, ჟან ჟაკ რუსო, თუმცა პირველი, ვინც ამ იდეას განიხილავდა პლატონი იყო. მან თავის ნაშრომში „რესპუბლიკა“ პირველმა სცადა უფლებათა პოლიტიკური კლასიფიკაცია, განსაკუთრებით სუვერენიტეტის და ბუნებრივი უფლებებისა. განმანათლებლებს მიაჩნდათ, რომ კანონი მართავდა როგორც ზეციურ, ასევე ადამიანურ საქმეებს. მათი აზრით, კანონი აძლევდა მეფეს ძალაუფლებას და არა პირიქით, მეფე - კანონს. კანონის გააზრების ეს კონცეფცია კულმინაციას აღწევს მონტესკიეს ნაშრომებში, სადაც პრიორიტეტი ინდივიდი და მისი უფლებები გახდა.

წიგნში „თავისუფლების შესახებ“ ჯონ სტიუარტ მილი შეეცადა განესაზღვრა „... ძალაუფლების ხასიათი და საზღვრები, რომელთა ლეგიტიმურად განხორციელება შეუძლია საზოგადოებას ინდივიდზე“, და როგორც ასეთი, იგი აღწერს თანდაყოლილ და უწყვეტ ანტაგონიზმს თავისუფლებას და ავტორიტეტს შორის და, შესაბამისად, , ჩნდება კითხვა „როგორ უნდა მოხდეს ინდივიდუალური დამოუკიდებლობისა და სოციალური კონტროლის შესაბამისი კორექტირება“.

ინგლისი და დიდი ბრიტანეთი

ინგლისმა (და გაერთიანების 1707 წლის აქტის შემდეგ, დიდი ბრიტანეთმა) ჩამოაყალიბა ინდივიდუალური თავისუფლების კონცეფციის ქვაკუთხედი.

თავისუფლების დიდი ქარტია არ იყო ამ ტიპის პირველი დოკუმენტი, რომელიც ინგლისში შეიქმნა, თუმცა იგი ითვლება თანამედროვე კონსტიტუციური სამართლის საფუძველად. აღნიშნული ქარტია 1215 წელს გამოიცა, რომელიც რომის პაპს, მეფე ჯონ უმიწაწყლოსა და ინგლისელ ბარონთა შორის ურთიერთობების დასარეგულირებლად. ქარტიის მიხედვით, მეფეს გარკვეული უფლებების დათმობა უწევდა, უნდა დამორჩილებოდა სამართლებრივ პროცედურებს და ეღიარებინა, რომ მეფეც შეზღუდული იყო კანონით.

1215 წლამდე, ქარტიები გამოსცეს უილიამ I-მა, ჰენრი I-მა და ჰენრი II-მ, თუმცა თავისუფლებათა დიდი ქარტია მათგან - კლასიკური სამეფო აქტებისგან - იმით განსხვავდებოდა, რომ იგი არ იყო მხოლოდ მეფის მიღებული, ამასთან ერთად, უზრუნველყოფდა თავისუფლებათა დაცვასა და მოქმედებას და რაც მთავარია, სამეფო ხელისუფლებას ზღუდავდა.

1628 წელს დადებული უფლებათა პეტიცია ხელშეკრულების კლასიკური ნიმუშია, იგი განსაზღვრავდა ინგლისელ სუბიექტთა თავისუფლებებს, რომელიც მიღებულ იქნა ინგლისის პარლამენტის მიერ:

„სასულიერო და საერო ლორდები და თემები უმორჩილესად სთხოვენ თქვენს უდიდებულესობას, რომ მომავალში არავინ აიძულონ, გადაიხადოს ან გაიღოს რაიმე ძღვენის, სესხის, შეწირულობის, გადასახადის ან რაიმე მსგავსი ხარკის სახით პარლამენტის აქტით დადგენილი თანხმობის გარეშე: და რომ არავის სთხოვონ პასუხი, დაფიცება, იძულებით სამსახური, არ დაიჭირონ ან სხვა მხრივ არ შეავიწროონ, ან არ შეაწუხონ ამ გადასახადების ან მის გადახდაზე უარის თქმის გამო. არც ერთი თავისუფალი ადამიანი არ ჩააგდონ საპყრობილეში ან არ დააპატიმრონ“.

1679 წელს ინგლისის პარლამენტმა მიიღო ჰაბეას კორპუს აქტი, რომელიც კრძალავდა უკანონო ან თვითნებურ პატიმრობას, ხოლო 1689 წელს უფლებათა ბილმა მიანიჭა პარლამენტის წევრებს სიტყვის თავისუფლება და განამტკიცა ინგლისში არსებული სამოქალაქო უფლებები. შოტლანდიაში კი მიიღეს აღნიშნული კანონის ექვივალენტი „Claim of Right“.

აშშ

1776 წლის შეერთებული შტატების დამოუკიდებლობის დეკლარაციის თანახმად, ყველა ადამიანს აქვს ბუნებრივი უფლება „სიცოცხლის, თავისუფლებისა და ბედნიერებისკენ სწრაფვისა“. აღნიშნულმა დეკლარაციამ თავიდანვე შეავიწროვა ლეგალიზებული მონობის ინსტიტუტი ამერიკის ტერიტორიაზე. მონების მფლობელები ამტკიცებდნენ, რომ მათი თავისუფლება უპირველესი იყო, ვინაიდან ეს ეხებოდა ქონებას, მათ მონებს და რომ შავკანიანებს არ ჰქონდათ ისეთი უფლებები, რომელთა აღიარებაც ნებისმიერ თეთრკანიანელს ევალებოდა. უზენაესმა სასამართლომ დრედ სკოტის გადაწყვეტილებით, დაიცვა აღნიშნული პრინციპი, რომელიც თავიდანვე იყო დამოუკიდებლობის დეკლარაციაში ჩაწერილი. მხოლოდ 1866 წელს, სამოქალაქო ომის შემდეგ, შეიტანეს ცვლილებები აშშ-ის კონსტიტუციაში, რის შედეგადაც, ეს უფლებები გავრცელდა ფერადკანიანებზე, ხოლო 1920 წლის შემდეგ ქალებზე.

თანამედროვე ამერიკაში სხვადასხვა იდეოლოგიას განსხვავებული შეხედულებები აქვს იმის თაობაზე, თუ როგორ უნდა ხელი შეუწყონ თავისუფლებას. ლიბერალები ამ სიტყვის ორიგინალური გაგებით თანასწორობას თავისუფლების აუცილებელ კომპონენტად მიიჩნევენ. პროგრესული მხარეები ხაზს უსვამენ ბიზნესის მონოპოლიისგან თავისუფლებას, როგორც ერთ-ერთ ყველაზე მნიშვნელოვან საკითხს. ლიბერტარიანელები არ ეთანხმებიან და აუცილებელ პრინციპად თვლიან ეკონომიკურ თავისუფლებას. ჩაის პარტია „დიდ მთავრობას“ (იგულისხმება მთავრობის ზომა) თავისუფლების მტრად მიიჩნევს.

საფრანგეთი

საფრანგეთმა მხარი ამერიკელებს დაუჭირა ინგლისის მმართველობის წინააღმდეგ აჯანყებაში, ხოლო 1789 წელს საკუთარი მონარქია დაამხეს, „თავისუფლება, თანასწორობა, ძმობის“ (Liberté, égalité, fraternité) ძახილით. რასაც მასობრივი სისხლისღვრა მოჰყვა, რომელიც დიდი ტერორის სახელით არის ცნობილი. 1792 წლის 10 აგვისტოს საფრანგეთის დედაქალაქ პარიზში პირველი რესპუბლიკა შეიქმნა. ახალდაბადებულ რესპუბლიკას მაშინვე უამრავი მტერი გამოუჩნდა. სხვა იმპერიები შიშობდნენ, რომ მონარქიას საფრთხე მათთანაც დაემუქრებოდა და ევროპის თითქმის ყველა ქვეყანა (რუსეთის ჩათვლით) ანტიფრანგულ კოალიციაში შევიდა.

ლიბერალიზმი

ოქსფორდის მოკლე შინაარსის ლექსიკონის თანახმად, ლიბერალიზმი - ეს არის „რწმენა, რომ მისი მიზანია ინდივიდუალური უფლებების დაცვა და არჩევანის თავისუფლების მაქსიმალურად გაზრდა“. ამასთან აღნიშნულია, რომ ვიმსჯელოთ, თუ როგორ უნდა მივაღწიოთ ამ მიზნებს. თავისუფლების ყველა პერსპექტივისა თუ ასპექტის განხილვა სამ მნიშვნელოვან კომპონენტზეა დამოკიდებული: ვინ არის თავისუფალი, რისი გაკეთება შეუძლიათ თავისუფლად და რა ძალები ზღუდავს მათ თავისუფლებას. ჯონ გრეი ამტკიცებს, რომ ლიბერალიზმის მთავარი ქვაკუთხედი ტოლერანტობაა. ლიბერალები სხვებს თავისუფლებას აძლევენ, გააკეთონ ის, რაც მათ სურთ, იგივე თავისუფლების სანაცვლოდ. თავისუფლების ეს იდეა უფრო პირადია, ვიდრე პოლიტიკური. უილიამ სეფირი აღნიშნავს, რომ ლიბერალიზმს თავს ესხმიან მემარჯვენეები და მემარცხენეები: მემარჯვენეები აბორტის, ჰომოსექსუალობისა და ათეიზმის დასაცავად, ხოლო მემარცხენეები თავისუფალი მეწარმეობისა და ინდივიდუალურ და კოლექტიურ უფლებათა შორის არსებული მიჯნის შესახებ.

ლიბერტარიანიზმი

ენციკლოპედია ბრიტანიკის თანახმად, ლიბერტარიანელები თავისუფლებას უწოდებენ თავიანთ მთავარ პოლიტიკურ ფასეულობას. თავისუფლების მისაღწევად მათი მიდგომა გულისხმობს სახელმწიფოს ნებისმიერი შეზღუდვისთვის წინააღმდეგობის გაწევას, გარდა იმ აუცილებლობისა, რაც საჭიროა ინდივიდებს შორის ძალადობის, ერთმანეთის შეზღუდვის ფაქტების თავიდან ასაცილებლად.

კონსერვატიზმი

კონსერვატორები თვლიან, რომ თავისუფლება ვალდებულებათა და პასუხისმგებლობათა ნებაყოფლობითი აღიარებაა, ხოლო ნეგატიური თავისუფლება საზოგადოებრივ წყობას საფრთხეს უქმნის. ახალი მემარჯვენეები მხარს უჭერენ ეკონომიკურ სფეროში ნეგატიური თავისუფლებას, ხოლო ბაზარზე კი არჩევანის თავისუფლების მომხრენი არიან.

სოციალიზმი

სოციალისტები თვლიან, რომ უნივერსალური თავისუფლება შეუძლებელია არსებობდეს კაპიტალისტური წყობისას, რადგან ამ სისტემისთვის დამახასიათებელი საწარმოო ურთიერთობები ერთი კლასის (ბურჟუაზია) მიერ მეორე კლასის (პროლეტარიატი) შრომით ექსპლუატაციაზეა დამყარებული. მათი აზრით, პროლეტარიატს არ აქვს არაფერი, მას მხოლოდ ბორკილები გააჩნია რადგან საწარმოო საშუალებები ბურჟუაზიის ხელშია და შესაბამისად მთელ წარმოებას ისინი აკონტროლებენ, მშრომელებს მხოლოდ მათი არსებობისთვის საჭირო ღირებულებას აძელევენ, ხოლო მშრომელების მიერ წარმოებულ დამატებით ღირებულებას თვითონ ითვისებენ. სოციალისტების აზრით, რადგანაც პროლეტარიას არ აქვს წარმოების საშუალებები, ის იძულებულია იმუშაოს კაპიტალისტებზე და „ხელფასის მონობაზე“ დათანხმდეს. ისინი თვლიან, რომ საწარმოო ძალების განვითარებასთან ერთად კაპიტალისტური ურთიერთობები სულ უფრო ანაქრონისტული გახდება, რისი შედეგიც იქნება სოციალიზმის დამყარება. ასეთ საზოგადოებაში წარმოება იქნება ხალხის ხელში და მატერიალური რესურსების განაწილება შესაძლებელი იქნება ისე, რომ ყველა ადამიანს ჰქონდეს შესძლებალობა მისი თავისუფლების რეალიზაციის. ისინი თვლიან, რომ სოციალიზმის ბოლო იქნება კომუნიზმის დამყარება, სადაც არ იარსებებს შრომის დანაწილება, სახელმწიფო, ფული, კერძო საკუთრება (პირადი საკუთრება შენარჩუნებული იქნება, რაც გულისხმობს პირადი საკუთრების ნივთებს), ადამიანი არ იქნება შებოჭილი შრომის დანაწილებით და შეეძლება არა ერთი სასურველი საქმით დაკავდეს, გაიზრდება მისი თავისუფალი დრო და შემცირდება სამუშაო საათები, შრომითი გაუცხოების არარსებობის პირობებში (რაც გულისხმობს რომ აღარ იარსებებს პროლეტარიატის შრომის პროდუქტის მითვისება ბურჟუაზიის მიერ) ის თვითრეალიზაციის საშუალება გახდება (რადგან ადამიანი საკუთარ დროს და ენერგიას „აქსოვებს“ შრომის პროდუქტში, ის საკუთარი თვისებების რეალიზაციას ახდენს შრომით), ასეთ საზოგადოებაში კი ადამიანის თავისუფლება ბევრად უფრო დიდი იქნება, ვიდრე კაპიტალისტურ საზოგადოებაში.

ანარქიზმი

ანარქისტებისთვის თავისუფლება აბსოლუტური ღირებულებაა. მათი აზრით, თავისუფლება შეუთავსებელია ნებისმიერ პოლიტიკურ წყობასთან. იგი საშუალებაა პიროვნული ავტონომიის მისაღწევად, რაც გულისხმობს გონივრულ დონეზე საკუთარი ნებითა და საკუთარი გადაწყვეტილებით არსებობას და არა უბრალოდ „საკუთარი თავის ანაბარა“ დარჩენას.

ფაშიზმი

ფაშისტები უარყოფენ თავისუფლების შესახებ ლიბერალურ ხედვას, რომელიც ინდივიდს და სახელმწიფოს უპირისპირებს ერთმანეთს. თუ ლიბერალებისთვის სახელმწიფო „ლევიათანია“, რომელსაც მუდამ ადამიანის თავისუფლების შეზღუდვისკენ და ტირანიისკენ აქვს მისწრაფება და საჭიროა მისი შებოჭვა სხვადასხვა გზებით (როგორიცაა მაგ. კონსტიტუცია), ფაშისტები თვლიან, რომ არ არსებობს წინააღმდეგობა ინდივიდსა და სახელმწიფოს შორის. ფაშისტები მხარს უჭერენ ტოტალურ სახელმწიფოს, რომელიც იქნება ყოვლისმომცველი და თავის თავში გააერთიანებს ყველა კლასის და ინდივიდის ნებას.

ეკოლოგიზმი

ეკოლოგისტებისთვის, განსაკუთრებით ღრმა თავისუფლება თვითობის მიღწევას ნიშნავს, თვითრეალიზაციას პირადი ეგოს ეკოსფეროში ან სამყაროში გათქვეფის გზით. ზოგი ფიქრობს, რომ ასეთი თავისუფლება, პოლიტიკური თავისუფლებისგან განსხვავებით, „შინაგანი“ თავისუფლებაა, თავისუფლება, როგორც თვითდადგენა.

რელიგიური ფუნდამენტალიზმი

რელიგიური ფუნდამენტალისტები თავისუფლებას არსებითად შინაგან ან სულიერ თვისებად თვლიან. მათი აზრით, თავისუფლება ღვთით გაცხადებულ ნებასთან შესაბამისობას ნიშნავს, სულიერი სრულქმნა კი რელიგიური ავტორიტეტისადმი მორჩილებას უკავშირდება.

• ირემაძე თ., ენციკლოპედია „საქართველო“, ტ. 1, თბ., 1997.