Рагъ (символ: ) — Ракъинин системадин тек сад тир гъед.
Ракъинин системадин муькуь объектар Ракъинилай элкъвезва: планетаярни абурун спутникар, карлик тир планетаярни абурун спутникар, астероидар, метеороидар, кометаярни космосдин руг. Ракъинин масса вири Ракъинин система гьисабдиз къачурла жезвай массадин 99,866 % тешкил ийзва. Ракъинин чукӀурун (излучение) Чиле авай уьмуьр хуьзва.
Рагъ гьидрогендикай (массадин ~73 % ва къенен кьадардин ~92 %), гьелийдикай (массадин ~25 % ва къенен кьадардин ~7 %) ва маса гъвечӀи концентрацияда авай химиядин элементрикай ибарат я: ракьуникай, никелдикай, оксигендикай, азотдикай, кремнийдикай, гугуртдикай, магнийдикай, карбондикай, неондикай, кальцийдикайни хромдикай.
Гьидрогендин 1 миллион атомдиз гьелийдин 98 000 атом, оксигендин 851 атом, карбондин 398 атом, неондин 123 атом, азотдин 100 атом, ракьун 47 атом, магнийдин 38 атом, кремнийдин 35 атом, гугуртдин 16 атом, аргондин 4 атом, алюминийдин 3 атом, никелдин, натрийдин ва калцийдин гьар садан 2 атом ва са тӀимил кьван кьадардин вири маса элементар кьвезва.
Ракъинин юкьван къалинван 1,4 г/см³ я, яни Кьейи гьуьлуьн цин къалинвилиз барабар я. Спектрдин синифриз паюниз килигна, Рагъ G2V («хъипи карлик») типдиз талукь я. Ракъинин ччинин температура 6000 К кьван хкаж жезва, гьавиляй Рагъ саки лацу экв гузва, амма мадни къуват авай чукӀурунин гъиляй ва спектрдин гъвечӀидалгъадин пай Ччилин атмосфера патай туькьуьнин гъиляй, Ракъинин дуьз экв чи планетадин ччинин патав сакӀус хъипи ранг къачузва (алахьай цава, цавукай чкӀанвай экуьнин аби рангунин жемда галаз, Ччиле авай объектрин умуми экуь авун мадни лацу жезва).
Ракъинин спектра ион хьанвай ва нейтрал тир металлрин цӀарар, ва гьакӀни, ион хьанвай гьидроген ава. Чи НекӀедин Рекье 100 миллиардлай гзаф гъетер авагаллактикада . ИкӀ хьайла, чи галлактикадин гъетерин 85 % — Ракъинлай тӀимил къати тир гъетер я (чпин лап гзаф кьадарда абур яру карликар я). Кьилин сад садан гуьгъуьнлай галай-галайвал атунин вири гъетер хьиз, Ракъинин энергия термохвехуьнин синтездалди арадиз къвезва. Рагъ къачуртӀа, адан энергиядин гзаф пай гьидрогендикай гьелий синтездалди гьасил жезва.
Ракъинин Ччиликай яргъавал — 149,6 млн км — тахминан, астрономиядин текдиз барабар я, вилериз аквадай пӀипӀен диаметр лагьайтӀа, Вацран хьиз, — зурградусдилай тӀимил кьван чӀехи я (31—32 декъикъа). Рагъ НекӀедин Рекьин юкьвалай тахминан 26 000 экуьнин ийса ава, ва НекӀедин Рекьинилай элкъвезва (са элкъвена кьил-кьиле ягъун 200 млн ийсалай гзаф я). Ракъинин орбитал тядивал 217 км/с барабар я, — и тегьерда, Рагъ са экуьнин ийс 1400 ччилин ийсан къене физва, са астрономиядин тек лагьайтӀа — 8 ччилин ийкъан къене.
Ракъинин масса: | кг |
Ракъинин экуьвал: | Вт |
Ракъинин радиус: | м |
(Ччилин 109 диаметр)
(Ччилин 11 917,607 майдан)
(Ччилин 1 301 018,805 къенен кьадар)
(Ччилин 55,2)
Тахминан 150—175 агъзур км радиус авай (яни, Ракъинин радиусдин 20—25 %) ва термохвехуьнин реакцияр физвай Ракъинин юкьван патаз Ракъинин хвех лугьуда.. Хвехуьнин веществодин къалинвал 150 000 кг/м³ тешкил ийизва (цин къалинвилилай 150 сефер гзаф я ва Ччиле авай виридалайни чӀехи къалинвал авай металлдин — осмий металлдин къалинвилилай ~6,6 сефер гзаф я), хвехуьнин юкьва авай — 14 млн К-лай гзаф я. SOHO миссия патай кьиле тухванвай ганайбурун (данные) анализ, къалурнава хьи, хвехуьна Ракъинин вичин гигинилай элкъуьрунин тядивал (скорость) Ракъинин ччинив гекъигайла гзаф кьадарда чӀехи.
Хвехуьна протон-протондин термохвехуьнин реакция кьиле физва, ва и реакциядин нетижада кьуд протондикай гелий-4 арадиз къвезва. Идахъ галаз, гьар са секунддин къене 4,26 млн тонн вещесто чукӀуруниз элкъвезва, амма и чӀехивал Ракъинин массади гекъигайла — 2·1027 тонн — затӀни тушир кьадарда гъвечӀи я. Хвехуьнин чара-чара зонайрин патай хкатзавай къуватлувал (мощность) а зонайрин Ракъинин юкьва кьван авай яргъивилилай асул я. И къуватлувал, теориядин гьисабунралди, юкьва 276,5 Вт/м³ кьван хкаж жезва. И тегьерда, са инсандин къенен кьадардиз (0,05 м³) 285 Ккал/югъ (1192 кДж/югъ) чимивилин хкатун аватзава — имни ччан алай ксун тийизвай инсандин чимивал хкатунилай са дережа кьван тӀимил я. Ракъинин вири къенен кьадардин гекъигай (удельный)энергиядин хкатун лагьайтӀа, ам мадни кьве дережа тӀимил я. Ихьтин гъвечӀи энергиядинхкатун себеб яз, гьидрогендин игьтиятар гьеле термохвехуьнин реакцияр хуьн патал мадни са шумуд миллиард ийс кьван бес я.
Хвех — Ракъинин термохвехуьнин реакциядин нетижада арадиз къвезвай энергияни чимивал авай тек сад тир чка я, Ракъинин маса чкаяр а энергиядал ифирнава. Хвехуьнин вири энергия, фотосфера кьван, галай-галайвал вири къатарин къеняй физва; и энергия ракъинин экв ва кинетик энергия тегьерда чкӀизва.
Фотосфера (экв гудай къат) Ракъинин аквадай ччин туькӀуьрзава.
АлайчӀава Ракъинин са шумуд лап кьвед лагьай кӀалубар малум я — абур практикадин жигьетдай Ракъинин массадиз, эквивилиз (светимость), температурадиз (±50 К), металлвилиз (±12 %), яшариз (±1 млрд лет) ва мсб. килигна чи гъетрен тамам аналогар я
This article uses material from the Wikipedia Лезги чІал (Lezgi č’al) article Рагъ, which is released under the Creative Commons Attribution-ShareAlike 3.0 license ("CC BY-SA 3.0"); additional terms may apply (view authors). Къене авайбур CC BY-SA 4.0 лицензиядалди гъил агакьдай я (муькуь затl къалурнавачтlа). Images, videos and audio are available under their respective licenses.
®Wikipedia is a registered trademark of the Wiki Foundation, Inc. Wiki Лезги чІал (Lezgi č’al) (DUHOCTRUNGQUOC.VN) is an independent company and has no affiliation with Wiki Foundation.