Amianan Nga Amerika: Kontinente
Ti Amianan nga Amerika ket ti kontinente a sibubukel iti uneg ti Akin-amianan a Hemisperio ken gangani a sibubukel iti uneg ti Akinlaud a Hemisperio.
Daytoy ket mabalin pay a maikeddeng nga akin-amianan a subkontinente ti Kaamerikaan. Daytoy ket nabeddengan iti amianan babaen ti Taaw Artiko, iti daya babaen ti Taaw Atlantiko, iti laud ken abagatan babaen ti Taaw Pasipiko, ken iti abagatan a daya babaen ti Abagatan nga Amerika ken ti Baybay Karibe.
| Amianan nga Amerika | |
|---|---|
 | |
| Kalawa | 24,709,000 km2 (9,540,000 sq mi) |
| Populasion | 565,265,000 (2013, Maika-4) |
| Densidad ti populasion | 22.9/km2 (59.3/sq mi) |
| Nagan dagiti umili | Taga-Amianan nga Amerika |
| Pagpagilian | 23 (listaan ti pagpagilian) |
| Agkamkammatalek | 22 (kitaen ti listaan ti pagpagilian) |
| Sasao | Ingles, Espaniol, Pranses, ken dadduma pay |
| Dagiti sona ti oras | UTC-10 aginggana ti UTC |
| Dagiti kadakkelan a siudad | Listaan dagiti siudad ti Amianan nga Amerika babaen ti populasion Siudad ti Mehiko Siudad ti New York Los Angeles Toronto Chicago Houston Havana Guadalajara Montreal Philadelphia |
Ti Amianan nga Amerika ket sakupenna ti kalawa iti agarup a 24,709,000 kuadrado kilkilometro (9,540,000 kuadrado milmilia), ti garup a 4.8% iti rabaw ti planeta wenno agarup a 16.5% iti kalawa ti dagana. Manipud idi 2013, ti populasionna ket nakarkulo iti gangani a 565 riwriw a tattao iti ballasiw dagiti 23 a nawaya nga estado, a mangirepresenta iti agarup a 7.5% iti populasion ti tao. Kaaduan ti kalawa ti daga ti kontinente ket iturayan babaen ti Kanada, ti Estados Unidos, Greenland, ken ti Mehiko, bayat nga adda met dagiti basssit nga estado kadagiti rehion ti Sentral nga Amerika ken Karibe. Ti Amianan nga Amerika ket isu ti maikatlo a kadakkelan a kontinente babaen ti kalawa, kalpasan ti Asia ken Aprika, ken ti maikapat babaen ti populasion kalpasan ti Asia, Aprika, ken Europa.
Ti immuna a tattao a nagnaed idiay Amianan nga Amerika ket dagidi Paleoindiano a nangrugrugi a simmangpet idi las-ud ti paset ti panawen ti naudi a glasier babaen ti panagballasiw ti rangtay a daga ti Bering. Naggigiddiat dagitoy kadagiti nadumaduma a bilang dagiti dibersio a kultura ken dagiti komunidad iti ballasiw ti kontinente. Ti kadakkelan ken kaaduan nga abanse kadagiti Sakbay ti Kolombiano a sibilisasion idiay Amianan nga Amerika ket dagidi Aztec idiay idi itan ket ti Mehiko ken ti Maya idiay Sentral nga Amerika. Dagiti Europeano a kolonista ket nangrugrugida a simmangpet idi maika-16 ken maika-17 a sigsiglo, ken nagpunas kadagiti dakkel a bilang dagiti patneng a populasion ken nangrugian ti panawen ti Europeano a panagturay.
Etimolohia
.jpg)
Ti Kaamerikaan ket kadawyan a maawat nga innaganan idi babaen ti Italiano ng eksplorador a ni Amerigo Vespucci babaen dagiti Aleman a kartograpo a ni Martin Waldseemüller ken ni Matthias Ringmann. Ni Vespucci, ket isu ti nagsukimat iti Abagatan nga Amerika idi baetan ti 1497 ken 1502, isu idi ti immuna nga Europeano a nangisingasing a ti Kaamerikaan ket saan idi a dagiti Daya nga India, ngem ti sabali a masa ti daga a dati a di ammo babaen dagiti Europeano. Idi 1507, ni Waldseemüller ket nagpataud iti mapa ti lubong, a nangikabilanna ti balikas ti "America" iti kontinente ti Abagatan nga Amerika, idiay tengnga iti tattan ket Barasil. Isu ket nangipalawag iti gapu para iti nagan iti kakkuyogna a libro ti Cosmographiae Introductio:
...ab Americo inventore … quasi Americi terram sive Americam (manipud ken ni Americus ti nangduktal … a kas dagidi ket daga ni Americus, isu a makuna nga America).
Para ken ni Waldseemüller, ti maysa ket saan koma a manglikud iti panagnagan ti daga kalpasan ti nangduktal. Isu ket nagusar iti nai-Latin a bersion ti nagan ni Vespucci (Americus Vespucius), ngem iti pemenina a porma ti "America", a sinurot dagiti pagarigan iti "Europa" ken "Asia".
Kalpasanna, idi dagiti sabali a nagar-aramid ti mapa ket innayonda ti Amianan nga Amerika, innayonda met ti kasisigud a nagan iti daytoy: idi 1538, ni Gerard Mercator ket inusarna ti nagan nga Amerika kadagiti amin nga Akinlaud a Hemisperio iti mapana iti lubong.
Adda met dagiti sumuppiat a ti taripnong ket ti panagusar ti apelyido para iti pananginagan kadagiti panagduktal malaksid iti kaso ti naarian ken isu a ti naala manipud iti "Amerigo Vespucci" ket mabalin a problematiko. Ni Ricardo Palma (1949)ket nangisingasing ti naala manipud iti banbantay "Amerrique" iti Sentral nga Amerika—ni Vespucci ket isu idi ti immuna a nakaduktal ti Abagatan nga Amerika ken ti banbantay ti Amerrique iti Sentral nga Amerika, a naikonekta kadagiti naduktalanna kadagiti naduktalan ni Christopher Columbus.
Ni Alfred E. Hudd ket nangisingasing iti teoria idi 1908 a dagiti kontinente ket managanan manipud iti Gales a komersiante nga agnagan iti Richard Amerike manipud idiay Bristol, a naipampamattian nga isu ti nangpinansia ti panagbanniaga a panagduktal ni John Cabot manipud idiay Inglatera a napan idiay Newfoundland idi 1497. Ti bassit a nasukimat a pammati a naisingsingasing ket ti Amerika ket naipanagan para iti Espaniol a marinero iti taga-ugma a Bisigodo a nagan iti 'Amairick'. Ti sabali ket ti nagan a nairamut iti pagsasao a Patneng nga Amerikano.
Heograpia
Ti Amianan nga Amerika ket sakupenna ti akin-amianan a paset ti masa ti daga kadawyan a naibagbaga a kas ti Baro a Lubong, ti Akinlaud a Hemisperio, ti Kaamerikaan, wenno ti laeng Amerika (a saan unay a kadawyan, ken inkeddeng ti dadduma a kas agmaymaysa a kontinente a ti Amianan nga Amerika ket subkontinente). Ti laeng koneksion iti daga ti Amianan nga Amerika iti Abagatan nga Amerika ket ti Ismo ti Panama. Ti kontinente ket pinatinggaan iti abagatan a daya babaen dagiti kaaduan a heograpo idiay pagayusan a labneng ti Darién idiay igid ti pagbeddengan ti Colombia-Panama, ken manggikabil daytoy iti amin a paset ti Panama iti uneg ti Amianan nga Amerika. Iti pay sabali, adda met dagiti heolohista a pisiograpiko a mangikabil iti akin-abagatan a patinggana iti Ismo ti Tehuantepec, Mehiko, a ti Sentral nga Amerika ket gumay-at nga agpaabagatan a daya idiay Abagatan nga Amerika iti daytoy a puntos. Ti is-isla ti Karibe, wenno dagiti Laud nga India, ket naikeddeng dagitoy a paset ti Amianan nga Amerika.
Sakbay a naipangato ti ismo ti Sentral nga Ameriaka, ti rehion ket adda idi iti sirok ti danum. Dagiti isla ti Laud nga India ket mangmarka ti dati a limned a rangtay ti daga, a nangisilpo idi ti Aamianan nga Amerika ken Abagatan nga Amerika babaen tattan ti Florida ken Venezuela. Ti aplaya ti kontinente ket atiddog ken saan a kadawyan. Ti Golpo ti Mehiko ket isu ti kadakkelan a bagi ti danum a manglennek ti kontine, ken sarunuen daytoy babaen ti Luek Hudson. Dagiti dadduma pay ket mairaman ti Golpo ti San Lorenso ken ti Golpo ti California.
Adda dagiti nadumaduma nga isla iti aplaya ti kontinente, kangrunaan ti Purpuro Artiko, ti Bahamas, Turks ken Caicos, ti Kalatakan ken Basbassit nga Antila, ti Is-isla Aleutiano ti dadduma ket adda iti maitutop nga Akindaya a Hemisperio), ti Purpuro Alejandro, dagiti adu a rinibu nga isla iti Aplaya ti British Columbia, ken ti Newfoundland. Greenland, ti bukod nga agturturay a Danes nga isla, ken ti kadakkelan iti lubong, ket adda iti isu met laeng a tektoniko a plata (ti Plata ti Amianan nga Amerika) ken heograpiko a paset ti Amianan nga Amerika. Iti heoliko a kapanunotan, ti Bermuda ket saan a paset ti Kaamerikaan, ngem ti maysa nga oseaniko nga isla a naporma idi iti ukap ti Pantok ti Tengnga nga Atlantiko iti napalabas a 100 riwriw a tawtawen. Ti kaasitgan a masa ti daga iti daytoy ket ti Cape Hatteras, North Carolina. Nupay kasta, Ti Bermuda ket masansan a naipagpagarup a kas paset ti Amianan nga Amerika, a napangpangruna iti gapu ti pakasaritaanna, dagiti pannakaikapet iti politika ken kultura iti Virginia ken dagiti sabali a parte ti kontinente.
Ti kaaduan ti Amianan nga Amerika ket adda iti Plata ti Amianan nga Amerika. Dagiti parte ti akinlaud a Mehiko, a mairaman ti Baja California, ken ti California, ken mairaman dagiti siudad ti San Diego, Los Angeles ken ti parte ti San Francisco, ket mabirukan iti akindaya nga igid ti Palata ti Pasipiko, a dagiti dua a plata ket agsabatda iti igid ti Tukki ti San Andreas. Ti akin-abagatan unay a paset ti kontinente ken ti kaaduan dagiti Laud nga India ket mabirukan idiay Plata ti Karibe, bayat a dagiti plata ti Juan de Fuca ken Cocos ket beddenganna ti Plata ti Amianan nga Amerika iti akinlaud a pronterana.
Ti kontinente ket mabaln a mabingbingay kadagiti uppat a nalatak a rehion (ti tunggal maysa ket aglaon kadagiti adu a subrehion): ti Nalatak a Tantanap a gumay-at manipud iti Golpo ti Mehiko aginggana ti Artiko ti Kanada; ti heolohiko nga ubing, kabambantayan ti laud, a mairaman ti Nabato a Banbantay, ti Nalatak a Labneng, California ken Alaska; ti napangato ngem relatibo a dalumpinas a banak ti Kalasag ti Kanada iti amianan a daya; ken ti naindumadumaan nga akindaya a rehion, a mangiraman ti Banbantay Apalaches, ti tanap ti aplaya iti igid ti taaw Atlantiko, ken ti peninsula ti Florida. Ti Mehiko, kadagiti atiddog a banakna ken dagiti kordiliera, ket kaaduan a maikabil iti akinlaud a rehion, urayno ti akindaya a tanap ti aplaya ket saan a gumay-at iti abagatan ti Golpo.
Dagiti akinlaud a bantay ket nagudua iti tengnga iti nangruna kabambanatayan ti Rockies ken ti kabambantayan ti aplaya idiay California, Oregon, Washington, ken ti Britaniko a Columbia, a ti Nalatak a Labneng—ti ab-ababa a lugar nga aglaon kadagiti basbassit a kabambantayan ken dagiti ababa a desierto iti baetanda. Ti kangatuan a pantok ket ti Denali idiay Alaska.
Inbagbaga ti United States Geographical Survey (USGS) a ti heograpiko a sentro ti Amianan nga Amerika ket "6 milmilia iti laud ti Balta, Kondado Pierce , North Dakota" iti agarup a 48°10′N 100°10′W / 48.167°N 100.167°W, aproksimado a 24 kilometro (15 mi) manipud idiay Rugby, North Dakota. Ti USGS ket adu pay a nangibagbaga a "Awan ti namarkaan wenno namonumentuan a puntos ti nabangon babaen ti ania man nga ahensia ti gobierno a kas ti heograpiko a sentro kadagiti ania man a 50 nga Es-estado, ti nangruna a daga ti Estados Unidos, wenno ti kontinente ti Amianan nga Amerika." Nupay kasta, adda maysa a 4.6-metro (15 ft) nga obelisko ti bato idiay Rugby a mangtunton a mangmarka ti sentro.
Pagpagilian, terteritorio, ken dagiti agkamkammatalek
Dita baba ket ti tabla dagiti pagilian ken dagiti teritorio ti Amianan nga Amerika a nabingbingay kadagiti tallo a batayan a rehion.
| Pagilian wenno teritorio | Kalawa (km2) | Populasion (2008 karkulo) | Densidad ti populasion (tunggal km2) | Kapitolio |
|---|---|---|---|---|
| Amianan nga Amerika (Nangruna a daga) | ||||
 Bermuda (Nagkaykaysa a Pagarian) | 54 | 65,000 | 1203.7 | Hamilton |
| Kanada | 9,984,670 | 33,573,000 | 3.4 | Ottawa |
 Isla Clipperton (Pransia.) | 6 | 0 | 0.0 | — |
 Greenland (Dinamarka.) | 2,166,086 | 57,000 | 0.026 | Nuuk (Godthåb) |
| Méhiko | 1,964,375 | 112,322,757 | 57.1 | Siudad ti Mehiko |
 San Pedro ken Mikuelon (Pransia) | 242 | 6,000 | 24.8 | Saint-Pierre |
| Estados Unidos | 9,629,091 | 311,630,000 | 32.7 | Washington, D.C. |
| Karibe | ||||
 Anguilla (Nagkaykaysa a Pagarian) | 91 | 15,000 | 164.8 | The Valley |
 Antigua ken Barbuda | 442 | 88,000 | 199.1 | St. John's |
 Aruba | 180 | 107,000 | 594.4 | Oranjestad |
 Bahamas | 13,943 | 342,000 | 24.5 | Nassau |
 Barbados | 430 | 256,000 | 595.3 | Bridgetown |
 Bonaire (Olanda) | 294 | 12,093 | 41.1 | Kralendijk |
 Britaniko nga Is-isla ti Birhen (Nagkaykaysa a Pagarian) | 151 | 23,000 | 152.3 | Road Town |
 Is-isla ti Cayman (UK) | 264 | 56,000 | 212.1 | George Town |
| Kubá | 109,886 | 11,204,000 | 102.0 | Havana |
 Curaçao | 444 | 140,794 | 317.1 | Willemstad |
 Dominica | 751 | 67,000 | 89.2 | Roseau |
 Republika a Dominikano | 48,671 | 10,090,000 | 207.3 | Santo Domingo |
 Grenada | 344 | 104,000 | 302.3 | St. George's |
| Guadeloupe (Pransia) | 1,628 | 401,784 | 246.7 | Basse-Terre |
 Haiti | 27,750 | 10,033,000 | 361.5 | Port-au-Prince |
 Hamaika | 10,991 | 2,719,000 | 247.4 | Kingston |
| Martinique (Pransia) | 1,128 | 397,693 | 352.6 | Fort-de-France |
 Montserrat (Nagkaykaysa a Pagarian) | 102 | 6,000 | 58.8 | Plymouth; Brades |
| Isla Navassa (Estados Unidos) | 5 | 0 | 0.0 | — |
 Puerto Rico (Estados Unidos) | 8,870 | 3,982,000 | 448.9 | San Juan |
 Saba (Olanda) | 13 | 1,537 | 118.2 | The Bottom |
| San Bartolome (Pransia) | 21 | 7,448 | 354.7 | Gustavia |
 San Kristobal ken Niebes | 261 | 52,000 | 199.2 | Basseterre |
 Santa Lucia | 539 | 172,000 | 319.1 | Castries |
| San Martin (Pransia) | 54 | 29,820 | 552.2 | Marigot |
 San Vicente ken dagiti Grenadito | 389 | 109,000 | 280.2 | Kingstown |
 San Eustaquio (Olanda.) | 21 | 2,739 | 130.4 | Oranjestad |
 Sint Maarten | 34 | 40,009 | 1176.7 | Philipsburg |
 Trinidad ken Tobago | 5,130 | 1,339,000 | 261.0 | Port of Spain |
 Is-isla ti Turks ken Caicos (UK) | 948 | 33,000 | 34.8 | Cockburn Town |
 Is-isla ti Birhen ti Estados Unidos (Estados Unidos) | 347 | 110,000 | 317.0 | Charlotte Amalie |
| Sentral nga Amerika | ||||
 Belis | 22,966 | 307,000 | 13.4 | Belmopan |
 Costa Rica | 51,100 | 4,579,000 | 89.6 | San José |
 El Salvador | 21,041 | 6,163,000 | 293.0 | San Salvador |
 Guatemala | 108,889 | 14,027,000 | 128.8 | Siudad ti Guatemala |
 Honduras | 112,492 | 7,466,000 | 66.4 | Tegucigalpa |
 Nicaragua | 130,373 | 5,743,000 | 44.1 | Managua |
 Panama | 75,417 | 3,454,000 | 45.8 | Siudad ti Panama |
| Dagup | 24,500,995 | 541,720,440 | 22.9 | |
Dagiti nota
Dagiti nagibasaran
Dagiti akinruar a silpo
Dagiti midia a mainaig iti Amianan nga Amerika iti Wiki Commons
This article uses material from the Wikipedia Ilokano article Amianan nga Amerika, which is released under the Creative Commons Attribution-ShareAlike 3.0 license ("CC BY-SA 3.0"); additional terms may apply (view authors). Ti linaon ket magun-od babaen ti CC BY-SA 4.0 malaksid no adda sabali a naibaga. Images, videos and audio are available under their respective licenses.
®Wikipedia is a registered trademark of the Wiki Foundation, Inc. Wiki Ilokano (DUHOCTRUNGQUOC.VN) is an independent company and has no affiliation with Wiki Foundation.