Georgies (ქართული ენა, kartoeli ena) is ’n Kartweliese taal wat deur sowat 4,3 miljoen mense in Georgië, Armenië, Azerbeidjan, Griekeland, Iran, Rusland en Turkye gepraat word.
Georgies is die amptelike taal van Georgië.
Georgies ქართული ენა, kartoeli ena | ||
---|---|---|
Gepraat in: | Georgië Armenië Azerbeidjan Griekeland Iran Rusland Turkye | |
Gebied: | Kaukasus | |
Totale sprekers: | 4,3 miljoen | |
Taalfamilie: | Kartwelies Georgies | |
Skrifstelsel: | Georgiese skrifte | |
Amptelike status | ||
Amptelike taal in: | Georgië | |
Gereguleer deur: | Instituut van Georgies | |
Taalkodes | ||
ISO 639-1: | ka | |
ISO 639-2: | kat | |
ISO 639-3: | kat | |
Nota: Hierdie bladsy kan IFA fonetiese simbole in Unicode bevat. |
Die taal word in drie unieke skrifte, die Georgiese skrifte, geskryf. Dit is die letterkundige taal van al die streeksubgroepe van die Georgiërs, ook dié wat ander Kartweliese tale praat: die Swan, Megreliërs en Laz.
Georgies is die algemeenste van die Kartweliese tale; die familie sluit ook in Swan, Megrelies (hoofsaaklik gepraat in Noordwes-Georgië) en Laz (aan die Swartsee-kus van Turkye).
Dialekte van Georgies kom voor in Imereti, Ratsja-Letsjchoemi, Goeria, Adjara, Imerkhevi (in Turkye), Kartli, Kacheti, Saingilo (in Azerbeidjan), Toesjeti, Chewsoereti, Chewi, Psjawi, Fereidan, Mtioeleti en Mescheti.
Die geskiedenis van Georgië kan verdeel word in:
Georgies en die ander Kartweliese tale stam af van ’n gemeenskaplike Proto-Kartwelies. Georgies het as ’n aparte taal ontstaan in die 1ste millennium v.C. in Iberië. Die vroegste verwysing na gesproke Georgies was waarskynlik in die 2de eeu n.C. deur die Antieke Romeinse grammatikus Marcus Cornelius Fronto: Fronto stel hom voor hoe die Iberiërs keiser Markus Aurelius aanspreek in hul "onverstaanbare taal".
Die ontwikkeling van Georgies in ’n geskrewe taal was ’n gevolg van die volk se kerstening in die middel van die 4de eeu. Die nuwe letterkundige taal is gevorm in ’n reeds goed gevestigde kulturele infrastruktuur en het die funksies, gebruike en status van Aramees, die letterkundige taal van die heidense Georgië, en van die nuwe nasionale godsdiens vermeng. Georgies het ’n ryk letterkundige tradisie; die oudste letterkundige geskrif wat behoue gebly het, is die 5de-eeuse Martelaarskap van die Heilige Koningin Sjoesjanik (Georgies: წამებაჲ წმიდისა შუშანიკისი დედოფლისაჲ, Tsamebai tsmidisa Sjoesjanikisi dedoplisai) deur Iakob Tsoertaweli.
In die 11de eeu het Middel-Georgies ontstaan – die letterkundige taal van die Middeleeuse Koninkryk van Georgië. Die nasionale heldedig Die Ridder in die Luiperdvel (Georgies: ვეფხისტყაოსანი, Wepchistkaosani) deur Sjota Roestaweli dateer uit die 12de eeu.
In 1629 is die Alphabetum ibericum, sive georgianum: cum Oratione ("Iberiese of Georgiese Alfabet met Gebede") gedruk en dit het die era van Moderne Georgies ingelui.
Die simbole is dié van die IFA, gevolg deur die Georgiese letter.
Labiaal | Dentaal/ alveolaar | Postalveolaar | Velaar | Uvulaar | Glottaal | ||
---|---|---|---|---|---|---|---|
Nasaal | m მ | n ნ | |||||
Plosief | geaspireer | pʰ ფ | tʰ თ | kʰ ქ | |||
stemhebbend | b ბ | d დ | ɡ გ | ||||
ejektief | pʼ პ | tʼ ტ | kʼ კ | qʼ ყ | |||
Affrikatief | (geaspireer) | t͡s ც | t͡ʃ ჩ | ||||
stemhebbend | d͡z ძ | d͡ʒ ჯ | |||||
ejektief | t͡sʼ წ | t͡ʃ ʼ ჭ | |||||
Frikatief | stemloos | s ს | ʃ შ | x 1 ხ | h ჰ | ||
stemhebbend | v ვ | z ზ | ʒ ჟ | ɣ 1 ღ | |||
Roties | r რ | ||||||
Lateraal | l ლ |
Voor | Agter | |
---|---|---|
Toe | i ი | u უ |
Middel | ɛ ე | ɔ ო |
Oop | a~ɑ ა |
Prosodie in Georgies word bepaal deur klem, intonasie en ritme. Klemme is baie swak en taalkundiges verskil oor waar in woorde dit lê. Jun, Vicenik en Lofstedt meen die Georgiese klem en intonasie is die gevolg van stoottone op die eerste lettergreep van ’n woord en naby die einde van die frase. Die lettergrepe word min of meer ewe lank uitgespreek.
Georgies bevat baie "harmonieuse lettergroepe" wat bestaan uit twee konsonante van dieselfde tipe (stemhebbend, stemloos of ejektief) en wat feitlik gelykertyd uitgespreek word, byvoorbeeld ბგერა bgera ("klank"), ცხოვრება cxowreba ("lewe") en წყალი c'q'ali ("water"). Daar is ook dikwels groter groepe konsonante, tot ses of meer agtermekaar, soos in მწვრთნელი mts'vrtneli ("instrukteur").
Volgens die 11de-eeuse skrywer Leonti Mroveli is die eerste Georgiese alfabet in die 3de eeu v.C. geskep deur die eerste koning van Iberië, Parnawaz. Die eerste voorbeelde van die Georgiese skrif dateer egter uit die 5de eeu n.C.
Drie verskillende skrifte is deur die geskiedenis vir Georgies gebruik. Tans oorheers een, mchedroeli ("militêr"). Dit het 33 letters wat algemeen gebruik word en sowat vyf wat verouderd is. Die letters stem ooreen met die foneme in Georgies.
Die ander twee skrifte is meestal net van belang vir geleerdes vir die lees van historiese dokumente. Hulle is Asomtawrowli ("hoofletters") en Noeschoeri ("kleinletters"). Hulle word in die Georgies-Ortodokse en Apostoliese Kerk saam gebruik vir die skryf van hoof- en kleinletters en staan saam bekend as Choetsoeri ("priestersalfabet").
Georgies het ’n uitgebreide woordboustelsel. Deur die stam van ’n woord te gebruik, kan baie ander woorde gevorm word deur die toevoeging van voor- en agtervoegsels. Van die stam -kartw- kan die volgende woorde byvoorbeeld gevorm word: Kartweli (’n Georgiër), Kartoeli (Georgies) en Sakartwelo (Georgië).
Die meeste Georgiese vanne eindig op -dze ("seun") (Wes-Georgië), -sjwili ("kind") (Oos-Georgië), -ia (Wes-Georgië, Samegrelo), -ani (Wes-Georgië, Swaneti), -oeri (Oos-Georgië), ensovoorts. Die uitgang -eli dui op adellike herkoms, soos de in Frans, von in Duits en -ski in Pools.
Georgies het ’n vigesimale telstelsel, wat gebaseer is op die getal 20, soos in Baskies en Frans. Om ’n getal groter as 20 en kleiner as 100 uit te druk, word die aantal 20's eers genoem en dan die res van die getal. So is 93 byvoorbeeld ოთხმოცდაცამეტი (otch-m-ots-da-tsamet'i, letterlik "vier-twintigs-en-dertien).
Een van die belangrikste Georgiese woordeboeke is die Verklarende Woordeboek van die Georgiese Taal (Georgies: ქართული ენის განმარტებითი ლექსიკონი). Dit bestaan uit agt volumes en sowat 115 000 woorde. Dit is tussen 1950 en 1964 uitgegee deur ’n span taalkundiges onder leiding van Arnold Tsjikobawa.
Soos reeds genoem, word voor- en agtervoegsels by ’n stam gevoeg om ’n woord te vorm. Voorbeeld:
Werkwoorde kan ook van selfstandige naamwoorde afgelei word:
Werkwoorde kan ook van byvoeglike naamwoorde afgelei word:
Talle woorde in Georgies begin met twee of meer agtereenvolgende konsonante. Voorbeelde is:
Artikel 1 van die Verenigde Nasies se Universele Verklaring van Menseregte in Georgies:
ყველა ადამიანი იბადება თავისუფალი და თანასწორი თავისი ღირსებითა და უფლებებით. მათ მინიჭებული აქვთ გონება და სინდისი და ერთმანეთის მიმართ უნდა იქცეოდნენ ძმობის სულისკვეთებით.
Kwela adamiani ibadeba tawisoepali da tanastsori tawisi ghirsebita da oeplebebit. Mat minitsjeboeli akwt goneba da sindisi da ertmanetis mimart oenda iktseodnen dzmobis soeliskwetebit.
Alle menslike wesens word vry, met gelyke waardigheid en regte, gebore. Hulle het rede en ’n gewete en behoort in die gees van broederskap teenoor mekaar op te tree.
This article uses material from the Wikipedia Afrikaans article Georgies, which is released under the Creative Commons Attribution-ShareAlike 3.0 license ("CC BY-SA 3.0"); additional terms may apply (view authors). Inhoud is onderhewig aan CC BY-SA 4.0, tensy anders vermeld. Images, videos and audio are available under their respective licenses.
®Wikipedia is a registered trademark of the Wiki Foundation, Inc. Wiki Afrikaans (DUHOCTRUNGQUOC.VN) is an independent company and has no affiliation with Wiki Foundation.