ნახიჩევანის ავტონომიური რესპუბლიკა

ფართობი მოიცავს 5 500 კმ², მოსახლეობა შეადგენს 439 800 კაცს. ესაზღვრება აღმოსავლეთით და ჩრდილოეთით სომხეთს (საზღვრის სიგრძე 221 კმ), სამხრეთით და დასავლეთით ირანს (179 კმ) და ჩრდილო-დასავლეთით თურქეთს (15 კმ).

ნახიჩევანის ავტონომიური რესპუბლიკა Naxçıvan Muxtar Respublikası აზერბაიჯანი
დროშა გერბი
ჰიმნი: აზერბაიჯანის სახელმწიფო ჰიმნი
ნახიჩევანის მდებარეობა
დედაქალაქი და უდიდესი ქალაქი		ნახიჩევანი 40°22′ ჩ. გ. 49°53′ ა. გ. / 40.367° ჩ. გ. 49.883° ა. გ. / 40.367; 49.883
ოფიციალური ენა		აზერბაიჯანული
სხვა ენები		რუსული
ეთნოქორონიმი		ნახიჩევანელი
მთავრობა		ავტონომიური რესპუბლიკა
-	პარლამენტის თავმჯდომარე	(მ/შ) აზერ ზაინალოვი
-	პრემიერ-მინისტრი	საბუჰი მამადოვი
საკანონმდებლო ორგანო		უმაღლესი მეჯლისი
დაარსება
-	ნახიჩევანის ასსრ დაფუძნება	9 თებერვალი 1924
-	ნახიჩევანის ავტონომიური რესპუბლიკა	17 ნოემბერი 1990
ფართობი
-	სულ	5,500 კმ2
-	წყალი (%)	უმნიშვნელო
მოსახლეობა
-	2015 შეფასება	439,800
-	სიმჭიდროვე	77 კაცი/კმ2
აგი (2014)		0.772 მაღალი
ვალუტა		აზერბაიჯანული მანათი (₼) (AZN)
სასაათო სარტყელი		AZT (UTC+4)
მოძრაობა		მარჯვენა
სატელეფონო კოდი		+994 36
ISO 3166 კოდი		AZ
ინტერნეტ-დომენი		.az

XVI საუკუნეში, ნახიჩევანის ტერიტორია გახდა სეფიანთა იმპერიის ნაწილი. 1828 წელს, ბოლო რუსეთ-სპარსეთის ომის და თურქმენჩაის ზავის შემდეგ, ნახიჩევანის სახანო გადავიდა ირანისგან რუსეთის იმპერიის მფლობელობაში. 1917 წლის თებერვლის რევოლუციის შემდეგ, ნახიჩევანი და მისი მიმდებარე ტერიტორიები იმყოფებოდა რუსეთის დროებითი მთავრობის ამიერკავკასიის განსაკუთრებული კომიტეტის მმართველობის ქვეშ და შემდგომში ამიერკავკასიის დემოკრატიული ფედერაციული რესპუბლიკის შემადგენლობაში. 1918 წელს, როდესაც ადფრ დაიშალა, ნახიჩევანის, მთიანი ყარაბაღის, ზანგეზურის (დღეს სომხეთის პროვინცია სიუნიქი) და ყაზახის ტერიტორია გახდა სადავო ახლადშექმნილ სახელმწიფოთა, სომხეთის დემოკრატიულ რესპუბლიკასა და აზერბაიჯანის დემოკრატიულ რესპუბლიკას შორის. 1918 წლის ივნისში, ოსმალეთის იმპერიამ რეგიონის ოკუპაცია მოახდინა. მუდროსის დროებითი ზავის მიხედვით, ოსმალეთმა დათანხმდა გაეყვანა საკუთარი შეიარაღებული ძალები კავკასიიდან, რომ შემდეგ ბრიტანეთს მოეხდინა რეგიონის ოკუპაცია, პირველი მსოფლიო ომის ბოლოს. 1920 წლის ივლისში, ბოლშევიკებმა რეგიონის ოკუპაცია მოახდინეს და 28 ივლისს გამოაცხადეს ნახიჩევანის ავტონომიური საბჭოთა სოციალისტური რესპუბლიკა, აზერბაიჯანის სსრ-თან „მჭიდრო კავშირში“. 1990 წლის იანვარში, ნახიჩევანმა დამოუკიდებლობა გამოაცხადა სსრკ-სგან, აზერბაიჯანში ნაციონალური მოძრაობის ჩახშობის საპასუხოდ და გახდა ნახიჩევანის ავტონომიური რესპუბლიკა, ხოლო ერთი წლის შემდეგ შევიდა ახლადშექმნილი დამოუკიდებელი აზერბაიჯანის რესპუბლიკის შემადგენლობაში.

ნახიჩევანის ავტონომიური რესპუბლიკა აზერბაიჯანის ავტონომიური ტერიტორიაა, რომელიც იმართება საკუთარი არჩეული საკანონმდებლო ორგანოს მიერ. რეგიონი განიცდის სომხეთსა და აზერბაიჯანს შორის კონფლიქტის შედეგებს, ხოლო მისი ექსკლავი — ქარქი დღემდე სომხეთის ოკუპაციის ქვეშაა. ადმინისტრაციული დედაქალაქია – ქალაქი ნახიჩევანი. 1995 წლიდან ნახიჩევანის ავტონომიური რესპუბლიკის ლიდერია ვასიფ თალიბოვი.

ნახიჩევანის სახელების ვერსიებია: ნახიჩევანი, ნახჯივან, ნახჩივან, ნაჩიდშეუან, ნახიჭევანი, ნახჩაწანი, ნახითჩევანი, ნახჭავანი და ნახდჭევანი. XIX საუკუნის, ენადმეცნიერის იოჰან ჰენრიხ ჰიუბშმანის თქმით, სახელი „ნახიჩევანი“ სომხურ ლიტერატურაში სიტყვასიტყვით ნიშნავს „წარმოშობის ადგილს“, ნოეს კიდობანის არარატის მიმდებარედ ჩამოსვლის შესახებ, ბიბლიურ მითითებას. პირველ საუკუნეში, ებრაელი ისტორიკოსი იოსებ ფლავიუსი, წერდა ნახჭევანის შესახებ და მოიხსენიებდა, როგორც „Αποβατηριον“ ან „წარმოშობის ადგილს“. ჰიუბსჩმანი აღნიშნავს, რომ ქალაქი არ იყო ცნობილი ამ სახელით ანტიკურ ხანაში. ამის ნაცვლად, იგი აცხადებს, რომ დღევანდელი სახელი „ნახიჩევანი“ წარმოიშვა საწყისი „Naxčawan“-დან (ნახგაჭან). პრეფიქსი „Naxč“ მომდინარეობს Naxič ან Naxuč (ალბათ პიროვნების სახელი) და „awan“ (ჰიუბსჩმანის თანამედროვე ტრანსკრიპციით „ავანი“) სომხურად ნიშნავს „ადგილს, ქალაქს“. ნახიჩევანი ასევე ნახსენებია პტოლემეს გეოგრაფიაში და სხვა კლასიკური მწერლების ნაშრომებში, როგორც „Naxuana“.

ადრეული ისტორია

 

სომხური ტრადიციის მიხედვით, ნახიჩევანი დაარსდა ნოეს მიერ. უძველესი მატერიალური კულტურის ნიმუშები, ნაპოვნი რეგიონში, თარიღდება ნეოლითის ხანით. რეგიონი, ურარტუს და მოგვიანებით მიდიის ნაწილი იყო. ჩვენს წელთაღრიცხვამდე 521 წელს, ნახიჩევანი სომხეთის სატრაპო გახდა, აქემენიანთა იმპერიის ქვეშ. ძვ. წ. 323 წელს, ალექსანდრე მაკედონელის გარდაცვალების შემდეგ, სხვადასხვა მაკედონიელი გენერლი, როგორიცაა ნეოპტოლემეუსი, ცდილობდა რეგიონის აღება, მაგრამ ვერ მოახერხეს, ხოლო მშობლიური სომხური ერვანდუნების დინასტია აყვავდა მანამ, სანამ სომხეთი არ დაიპყრო ანტიოქე III დიდმა (მართავდა ძვ. წ. 222-187).

 

ძვ. წ. 189 წელს, ნახიჩევანი დიდი სომხეთის ნაწილი გახდა, რომელიც დაფუძნდა არტაშეს I-ის მიერ. სამეფოს შიგნით, დღევანდელი ნახიჩევანის რეგიონი აირარატია, ვასპურაკანის და სიუნიქის პროვინციის ნაწილი იყო. ადრეული შუა საუკუნეების სომეხი ისტორიკოსის მოვსეს ხორენაცის თქმით, III და II საუკუნეებში, რეგიონი ეკუთვნოდა ნახარარ მურაციანების ოჯახს, მაგრამ ცენტრალურ ხელისუფლებასთან დავის შემდეგ, მეფე არტავაზდ პირველმა გაანადგურა ოჯახი და ჩამორთმეული მიწები ფორმალურად შეუერთა სამეფოს. რეგიონის სტატუსმა, როგორც ძირითადი სავაჭრო ცენტრი, ხელი შეუწყო მის აყვავებას, ხოლო ამის შედეგად, ბევრი უცხოელი მმართველი მის დაპყრობას ნატრობდა.

სომეხი ისტორიკოსის ფავსტოს ბუზანდის (V საუკუნე) ცნობით, როდესაც სასანიანების სპარსელებმა დაიპყრეს სომხეთი, სასანიანების მეფე შაპურ II-მ (310-380) გააძევა 2 000 სომეხი და 16 000 ებრაელი ოჯახი, 360-370 წლებში. 428 წელს, სომხეთის არშაკუნიანების მონარქია გაუქმდა და სასანიდურმა სპარსეთმა ნახიჩევანის ანექსირება მოახდინა. 623 წელს, რეგიონი გადავიდა ბიზანტიის იმპერიის ხელში.

ნახიჩევანი, მესროპ მაშტოცის მოსწავლის კორიუნ ვარდაპეტის თქმით, ადგილი იყო, სადაც სომეხმა მეცნიერმა და თეოლოგმა დაასრულა სომხური ანბანის შექმნა და გაიხსნა პირველი სომხური სკოლები. ეს მოხდა პროვინცია გოხატანში, რომელიც შეესაბამება ნახიჩევანის თანამედროვე ორდუბადის რაიონს.

640 წელს, არაბები შეიჭრნენ ნახიჩევანის ტერიტორიაზე და წამოიწყეს ბევრი კამპანია, გაანადგურეს ყველა მოწინააღმდეგე და თავსდაესხნენ სომხურ დიდებულებს, რომლებსაც კონტაქტი ჰქონდათ ბიზანტიელებთან. 705 წელს, მას შემდეგ, რაც მუჰამედ იბნ მურვანმა აღკვეთა სომეხთა აჯანყება, მურვანმა გადაწყვიტა აღმოეფხვრა სომეხი თავადაზნაურობა. ნახიჩევანში, რამდენიმე ასეული სომეხი თავადი გამოკეტეს ეკლესიაში და დამწვეს, ხოლო დანარჩენები ჯვარცმულ იქნენ.

ძალადობამ გამოიწვია ბევრი სომეხი მთავრების გაქცევა მეზობელ საქართველოს სამეფოში ან ბიზანტიის იმპერიაში. იმავდროულად, ნახიჩევანის ტერიტორია გახდა დამოუკიდებელი სომხეთის სამთავროს ნაწილი არაბთა კონტროლი ქვეშ. VIII საუკუნეში, ნახიჩევანი გახდა არაბთა წინააღმდეგ აჯანყების სცენის ადგილი, რომელსაც სპარსი რევოლუციონერი ბაბექ ხურამიტი ხელმძღვანელობდა. ნახიჩევანი საბოლოოდ გაათავისუფლა არაბთა ბატონობისგან X საუკუნეში ანისის მეფემ სმბატ I-მა და გადასცა სიუნიკის მთავრებს. ეს რეგიონი ასევე გადავიდა საჯიდების ხელში 895 წელს და 909-929 წლებს შორის, სალარიდების ხელში 942-971 შორის და შედადიანების ხელში 971-1045 შორის.

დაახლოებით 1055 წელს, თურქ-სელჩუკებმა დაიპყრეს რეგიონი. XII საუკუნეში, ქალაქი ნახიჩევანი გახდა აზერბაიჯანის საათაბაგოს, აგრეთვე ცნობილი როგორც ილდეღიზიდების სახელმწიფო, დედაქალაქი, რომელშიც ირანის აზერბაიჯანის და სამხრეთ კავკასიის მნიშვნელოვანი ნაწილი შედიოდა. XII საუკუნის მომინე ხათუნის ბრწყინვალე მავზოლეუმი, რომელიც იყო ილდეღიზიდების მმართველის, დიდი ათაბაგის ჯაჰან ფეჰლევანის მეუღლე, თანამედროვე ნახიჩევანის ღირსშესანიშნაობაა. ილდეღიზიდების მმართველობის აყვავების დროს, ნახიჩევანი და სამხრეთ კავკასიის სხვა სფეროები იყო სადავო საქართველოსთან. XIII საუკუნის ადრეულ წლებში, როდესაც ილდეღიზიდების სახელმწიფო უკვე დასუსტებული იყო, მხარგრძელები ხშირად აოხრებდნენ რეგიონს. მას შემდეგ რეგიონი, 1220 წელს მონღოლებმა და 1225 წელს ხორეზმელებმა გაანადგურეს, ხოლო 1236 წელს მონღოლთა იმპერიის ნაწილი გახდა, როდესაც კავკასიაში ჩორმაქანი შემოიჭრა. XIII საუკუნეში, მონღოლთა ურდოს მმართველის გუიუკ ხანის მეფობის დროს, ქრისტიანებს მიეცათ უფლება აშენებინად ეკლესიები, მუსლიმურ ქალაქ ნახიჩევანში, თუმცა, ყაზან ხანის მიერ ისლამის მიღების შემდეგ, ეს აიკრძალა. XIV საუკუნეში, ნახიჩევანში გაიზარდა სომხური კათოლიკური ეკლესიის გავლენა, თუმცა, XV საუკუნეში ნახიჩევანის ტერიტორია ჯერ ყარა-ყოიუნლუს და შემდეგ აყ-ყოიუნლუს ნაწილი გახდა.

 

ირანის მმართველობა

XVI საუკუნეში, ნახიჩევანის კონტროლი გადავიდა სეფიანთა იმპერიის ხელში. თავისი გეოგრაფიული მდებარეობის გამო, XVI-XVIII საუკუნეებში, ნახიჩევანი ხშირად განიცდიდა ომებს სეფიანთა და ოსმალეთის იმპერიას შორის. თურქმა ისტორიკოსმა იბრაჰიმ ფეჩევიმ, ასე აღწერა ოსმალეთის ჯარის გადასვლა არარატის დაბლობიდან ნახიჩევანში:

1604 წელს, შაჰ აბას I შეშფოთებული იყო იმით, რომ ნახიჩევანის გამოცდილი ხალხი, მისი ბუნებრივი რესურსები და მისი მიმდებარე ტერიტორიები შეიძლება საფრთხის ქვეშ მოექცეს, მისი ოსმალეთ-სპარსული ფრონტის ხაზთან შედარებით ახლოს მდებარეობის გამო, ამით შაჰ აბასმა ჩამოაყალიბა გადამწვარი მიწის პოლიტიკა. შაჰ აბასმა აიძულა ასობით ათასი ადგილობრივი მოსახლეობა, მათ შორის მუსლიმები, ებრაელები და სომხები, თანაბარწილად დაეტოვებინათ საკუთარი სახლები და გადასულიყვნენ არაქსის სამხრეთით პროვინციებში.

გადასახლებულების უმეტესობა დასახლდა ისპაანის გარეუბანში, რომელსაც ეწოდა ახალი ჯულფა, რადგანაც გადასახლებულები წარმოშობით ჯულფიდან იყვნენ. მოგვიანებით, თურქულენოვანი კანგარლის ტომს აბას II-მ (1642-1666) ნებადართო დასხლებილიყვნენ თავისი სამეფოს სასაზღვრო რეგიონში. XVII საუკუნეში, ნახიჩევანში დაიწყო გლეხთა ამბოხი, ქოროღლის ხელმძღვანელობით, რომელიც მიმართული იყო უცხოელი დამპყრობლების და „ადგილობრივი მჩაგვრელების“ წინააღმდეგ. 1747 წელს, ნადირ-შაჰის გარდაცვალების შემდეგ, რეგიონში წარმოიშვა ნახიჩევანის სახანო.

გადასვლა რუსეთის იმპერიის მმართველობაში

რუსეთ-ირანის ომისა და თურქმენჩაის ზავის შემდეგ, 1828 წელს, ნახიჩევანის სახანო შევიდა რუსეთის მფლობელობაში, როდესაც ირანი იძულებული იყო დაეთმო რეგიონი ომისა და ხელშეკრულების შედეგად. რუსული მმართველობის დაწყებისთანავე, მეფის ხელისუფლებამ, დაიწყო სომხების გადმოსახლება სპარსეთიდან და ოსმალეთის იმპერიიდან, ნახიჩევანსა და კავკასიაში. ამ პროცესს ნებადართო, თურქმენჩაისა და ადრიანოპოლის ხელშეკრულების სპეციალური დებულებები. ალექსანდრე გრიბოედოვის ცნობით, რომელიც რუსეთის მუდმივი წარმომადგენელი იყო სპარსეთში, როდესაც ნახიჩევანი გადავიდა რუსეთის მმართველობაში, აქ იყო 290 მკვიდრი სომხური ოჯახი, გარდა ქალაქ ნახიჩევანისა, 1 632 მაჰმადიანი ოჯახი და 943 სომხური იმიგრანტი ოჯახი. ხოლო ქალაქ ნახიჩევანში ეს მონაცემი გამოიყურებოდა ასე: 114 392 და 285 შესაბამისად. სომეხი ემიგრანტების ასეთი დრამატული შემოდინების საპასუხოდ, გრიბოედოვმა აღნიშნა წარმოქმნილი უთანხმოება სომხურ და მუსლიმურ მოსახლეობას შორის. ამის გამო, მან რუსეთის არმიის მეთაურისგან, გრაფ ივანე პასკევიჩისგან, მოითხოვა გაეცა ბრძანებება ზოგიერთი ჩამოსული ადამიანების გადასახლება მოეხდინა დარალაიაზის რეგიონში, დაძაბულობის განმუხტვის მიზეზით.

1828 წელს ნახიჩევანის სახანო დაიშალა და იმავე წელს შევიდა რუსეთის მფლობელობაში, ხოლო მისი ტერიტორია შეირწყა ერევნის სახანოს ტერიტორიასთან და გახდა ნახიჩევანის მაზრა ახალი სომხეთის ოლქის შემადგენლობაში, რომელიც მოგვიანებით 1849 წელს გახდა ერევნის გუბერნია. რუსეთის იმპერიის ოფიციალური სტატისტიკის თანახმად, XX საუკუნისთვის მაზრის მოსახლეობის 57% აზერბაიჯანელები შეადგენდნენ, ხოლო სომხები 42%. ამავე დროს, შარურ-დარალაგიოზის მაზრის ტერიტორიაზე, რომელიც ქმნის თანამედროვე ნახიჩევანის ჩრდილოეთ ნაწილს, მოსახლეობის 70.5% აზერბაიჯანელები წარმოადგენდა, ხოლო სომხები 27.5%. 1905 წლის რუსეთის რევოლუციის დროს, დაიწყო კონფლიქტი ეთნიკურ სომხებსა და აზერბაიჯანლებს შორის, რომლის კულმინაცია გახდა სომხურ-თათრული ხოცვა-ჟლეტა, რომელიც იმავე წლის მაისში ნახიჩევანშიც წარიმართა.

ომი და რევოლუცია

პირველი მსოფლიო ომის დასრულებისას, ნახიჩევანი გახდა სომხებსა და აზერბაიჯანელებს შორის უფრო მეტი სისხლღვრის ადგილი, სადაც ორივე პრეტენზიას ავლენდა ტერიტორიაზე. 1914 წლისთვის, სომხური მოსახლეობა ოდნავ შემცირდა 40%-მდე, ხოლო აზერბაიჯანელი მოსახლეობა გაიზარდა დაახლოებით 60%-მდე. თებერვლის რევოლუციის შემდეგ, რეგიონი იმყოფებოდა რუსეთის დროებითი მთავრობის ამიერკავკასიის სპეციალური კომიტეტის მმართველობის ქვეშ და შემდგომში ხანმოკლე ამიერკავკასიის დემოკრატიული ფედერაციული რესპუბლიკის შემადგენლობაში. 1918 წელს, როდესაც ადფრ დაიშალა, ნახიჩევანის, მთიანი ყარაბაღის, ზანგეზურის (დღეს სომხეთის პროვინცია სიუნიქი) და ყაზახის ტერიტორია გახდა სადავო ახლადშექმნილ სახელმწიფოთა სომხეთის დემოკრატიულ რესპუბლიკასა და აზერბაიჯანის დემოკრატიულ რესპუბლიკას შორის. 1918 წლის ივნისში, რეგიონი გადავიდა ოსმალეთის მმართველობაში. მუდროსის დროებითი ზავის მიხედვით, ოსმალეთმა დათანხმდა გაეყვანა საკუთარი შეიარაღებული ძალები კავკასიიდან, რომ შემდეგ ბრიტანეთს მოეხდინა რეგიონის ოკუპაცია.

ბრიტანული ოკუპაციის ქვეშ, სერ ოლივერ უორდროპმა, ინგლისის წარმომადგენელი სამხრეთ კავკასიაში, შეთავაზა საზღვრების გავლა, კონფლიქტის მოგვარების მიზნით. უორდროპის თქმით, სომხეთის პრეტენზიები აზერბაიჯანის მიმართ, არ უნდა გასცდეს ყოფილი ერევნის გუბერნიის (რომელიც ადრე, რუსეთის იმპერიის დაყოფით, მოიცავდა ნახიჩევანსაც) ადმინისტრაციულ საზღვრებს, ხოლო აზერბაიჯანი უნდა დაკმაყოფილდეს ბაქოსა და ელიზავეტოპოლის გუბერნიით. ეს წინადადება უარყოფილი იყო, როგორც სომხების მიერ (რომლებსაც არ სურდა უკან წაეღოთ თავიანთი მოთხოვნები ყაზახიზე, ზანგეზურისა და ყარაბაღზე), ისევე აზერბაიჯანელების მიერ (მათვის მიუღებელი იყო ნახიჩევანის დაკარგვა). იმის გამო, რომ დავები ორ ქვეყანას შორის გრძელდებოდა, მალე ნათელი გახდა, რომ მყიფე მშვიდობა ბრიტანეთის ოკუპაციის ქვეშ არ გაგრძელდება.

1918 წლის დეკემბერში, აზერბაიჯანის მუსავათის პარტიის მხარდაჭერით, ჯაფარგული-ხან ნახიჩევანსკიმ გამოაცხადა ახალი არაქსის რესპუბლიკა, რომელიც მოიცავდა ნახიჩევანის მაზრას, ყოფილ ერევნის გუბერნიას. სომხეთის მთავრობამ არ აღიარა ახალი სახელმწიფო და გაგზავნა თავისი ჯარები რეგიონის ასაღებად. კონფლიქტმა მალე ძალადობრივ არაქსის ომში გადაიზარდა. ასე აღწერა ბრიტანელმა ჟურნალისტმა, კარლ ბეკჰოფერმა, 1920 წლის აპრილის სიტუაცია:

1919 წლის, ივნისის შუა რიცხვებში, სომხეთმა წარმატებით დაამყარა კონტროლი ნახიჩევანსა და თვითგამოცხადებული რესპუბლიკის მთელ ტერიტორიაზე. არაქსის რესპუბლიკის დაცემამ, გამოიწვია აზერბაიჯანის რეგულარული არმიის შემოჭრა ივლისის ბოლოს, ხოლო სომხური ჯარი იძულებული გახდა დაეტოვებინა ქალაქი ნახიჩევანი აზერბაიჯანელებს. რაც კიდევ ერთხელ გამოიწვია ძალადობა, რის გამოც რამდენიმე ათიათასი სომეხი მოკვდა და ორმოცდახუთი სომხური სოფელი განადგურდა. იმავდროულად, სიტუაციის უიმედობის შეგრძნებით და ტერიტორიაზე კონტროლის შეუნარჩუნებლობით, 1919 წლის შუა რიცხვებში, ბრიტანეთმა გადაწყვიტა დაეტოვა რეგიონი. მიუხედავად ამისა, საბრძოლო მოქმედებები სომხებსა და აზერბაიჯანელებს შორის გაგრძელდება და შეტაკებათა სერიის შემდეგ, რომელსაც ადგილი ჰქონდა ნახიჩევანის რაიონში, დაიოდო ცეცხლის შეწყვეტის შესახებ ხელშეკრულება. თუმცა, ცეცხლის შეწყვეტის რეჟიმი გაგრძელდა მხოლოდ მცირე ხნით, ხოლო 1920 წლის მარტში, უფრო ძლიერი ბრძოლები გაჩაღდა მთიანი ყარაბაღში, ყარაბაღელ სომხებსა და აზერბაიჯანის რეგულარულ არმიას შორის. ეს გამოიწვია კონფლიქტი იმ ტერიტორიებზეც, სადაც მოსახლეობა შერეულია, მათ შორის, ნახიჩევანშიც.

გასაბჭოება

1920 წლის ივლისში, მე-11 საბჭოთა წითელმა არმიამ შემოიჭრა და მოახდინა რეგიონის ოკუპაცია, ხოლო 28 ივლისს გამოაცხადა ნახიჩევანის ავტონომიური საბჭოთა სოციალისტური რესპუბლიკა, აზერბაიჯანის სსრ-თან „მჭიდრო კავშირში“. ნოემბერში, სომხეთის აღების ზღვარზე, ბოლშევიკებმა საზოგადოების მხარდაჭერის მოსაზიდად, სომხეთს დაპირდა, რომ ნახიჩევანს გადასცემს სომხეთს, ყარაბაღსა და ზანგეზურთან ერთად. ეს მაშინ შესრულდა, როდესაც ნარიმან ნარიმანოვმა, აზერბაიჯანის ბოლშევიკების ლიდერმა, გამოსცა საზეიმო გამარჯვების განცხადება „სომხეთის საბჭოთა ხელისუფლების“ მიმართ, სადაც განაცხადა, რომ ნახიჩევანი და ზანგეზური უნდა მიენიჭოს სომხეთს, აზერბაიჯანელი ხალხის მიერ სომეხი ხალხის მხარდაჭერისთვის, რომლებიც სომხეთის ყოფილი ხელისუფლების წინააღმდეგ იბრძოდნენ:

ვლადიმერ ლენინმა მიესალმება ამ „დიდი საბჭოთა ძმობის“ აქტს, სადაც „საბჭოთა ხალხების ოჯახს შორის, საზღვრებს არ ჰქონდა მნიშვნელობა“, თუმცა არ დაეთანხმა ამას და ნახიჩევანის მოსახლეობას რეფერენდუმი შესთავაზა. ამ რეფერენდუმის ოფიციალური მოღვაწეების განცხადებით, რომელიც 1921 წლის დასაწყისში ჩატარდა, ნახიჩევანის მოსახლეობის 90% სურდა რეგიონი ჩართული იყო აზერბაიჯანის სსრ-ს შემადგენლობაში, „ავტონომიური რესპუბლიკის უფლებით“. გადაწყვეტილება იმისა, რომ ნახიჩევანი გახდეს ნაწილი თანამედროვე აზერბაიჯანისა, გაამყარა 1921 წლის 16 მარტის მოსკოვის ხელშეკრულებამ, რომელსაც ხელი მოაწერეს მოსკოვში ერთის მხრივ, საბჭოთა რუსეთმა და მეორე მხრივ, ახლად დაარსებულმა თურქეთის რესპუბლიკამ. შეთანხმებამ, საბჭოთა რუსეთსა და თურქეთს შორის, ასევე მოუწოდებდა შარურ-დარალაგეზის მაზრა (რომლის მოსახლეობის უმრავლესობას აზერბაიჯანელები შეადგენდნენ), შევიდეს ნახიჩევანის შემადგენლობაში, რითაც თურქეთს საშუალება ექნებოდა ესაზღვროს აზერბაიჯანის სსრ-ს. ეს გარიგება კიდევ ერთხელ დაადასტურა, 13 ოქტომბერის ყარსის ხელშეკრულებამ. ხელშეკრულების V მუხლში წერია:

ამით, 1924 წლის 9 თებერვალს, საბჭოთა კავშირმა ოფიციალურად დააფუძნა ნახჭევანის ასსრ. ავტონომიური რესპუბლიკის კონსტიტუცია მიიღეს 1926 წლის 18 აპრილს.

ნახიჩევანი საბჭოთა კავშირში

  მთავარი სტატია: ნახიჩევანის ავტონომიური საბჭოთა სოციალისტური რესპუბლიკა.

როგორც საბჭოთა კავშირის შემადგენელი ნაწილი, ნახიჩევანის ეთნიკურ შემადგენლობას შორის დაძაბულობამ იკლო, ისევე როგორც, ტერიტორიულმა პრეტენზიებმაც. ამის ნაცვლად, იგი გადაიქცა მნიშვნელოვან ინდუსტრიულ ზონად, განსაკუთრებით სამთო მინერალების მოპოვების სფეროში, როგორიცაა მარილის მოპოვებაში. საბჭოთა მმართველობის დროს, რეგიონის ტერიტორიაზე გადიოდა ძირითადი სარკინოიგზო ხაზები, როგორიცაა მოსკოვი-თეირანისა და ბაქო-ერევანის რკინიგზის ხაზი. რეგიონი, ასევე იყო მნიშვნელოვანი სტრატეგიული ტერიტორია ცივი ომის დროს, ესაზღვრებოდა თურქეთსა (ნატო-ს წევრი) და ირანს (დასავლეთის ახლო მოკავშირე, 1979 წლის რევოლუციამდე).

 

საბჭოთა კავშირის დროს გაუმჯობესდა კეთილდღეობა. განათლებისა და საზოგადოებრივი ჯანმრთელობის სფეროს განსაკუთრებული ცვლილებები შეეხო. 1913 წელს, ნახიჩევანში მხოლოდ ორი საავადმყოფო ფუნქციონირებდა, სულ 20 საწოლიანი. რეგიონში ხშირად იყო გავრცელებული ტრახომის და ტიფის დაავადებები. მალარიამ, რომელის ძირითადი მიზეზი მიმდებარე არაქსი იყო, რეგიონს სერიოზული ზიანი მიაყენა. ნებისმიერ დროს, 70%-დან 85%-მდე ნახიჩევანის მოსახლეობა ინფიცირებული იყო მალარიით, ასევე ნორაშენის მოსახლეობის (დღევანდელი შარური) თითქმის 100% დაავადებული იყო. სიტუაცია მკვეთრად გაუმჯობესდა საბჭოთა პერიოდში. მალარიის შემთხვევა მკვეთრად შემცირდა, ხოლო ტრახომა და ტიფი მთლიანად აღმოიფხვრა.

საბჭოთა პერიოდში, ნიხიჩევანის დემოგრაფიული სიტუაციაც გაუმჯობესდა. ამ დროს, სომხური მოსახლეობა თანდათან შემცირდა, რადგან ბევრი გადავიდა სომხეთის სსრ-ში. 1926 წელს, რეგიონის მოსახლეობის 15% ეთნიკურად სომეხები იყვნენ, ხოლო 1979 წლისთვის ეს ციფრი 1,4%-მდე შემცირდა. იმავდროულად, აზერბაიჯანელი მოსახლეობის რიცხვმა საგრძნობლად გაიზარდა, ძირითადად მაღალი შობადობის და სომხეთიდან იმიგრაციის გამო (1926 წელს 85%-დან, 1979 წელს 96%-მდე).

მთიან ყარაბაღშიც აღნიშნა სომხების მსგავსი შემცირება, მაგრამ უფრო ნელი დემოგრაფიული ტენდენციებით, მათ ეშინოდათ ტერიტორიის საბოლოო „დე-არმენიზაციისა“. როდესაც დაძაბულობა სომხებსა და აზერბაიჯანელებს შორის განახლდა 1980-იან წლებში, მთიანი ყარაბაღის კონფლიქტის გამო, აზერბაიჯანის სახალხო ფრონტმა მოახერხა ზეწოლა მოეხდინა აზერბაიჯანის სსრ-ს, რომელმაც შემოიღო ნაწილობრივი სარკინიგზო და საჰაერო ბლოკადა სომხეთის მიმართ, ხოლო მეორე მიზეზი სარკინიგზო მომსახურების ჩამონგრევის გახდა ის, რომ სომხური ძალები აწყობდნენ თავდასხმებს მატარებლებს, რომლებიც შედიოდნენ სომხეთის ტერიტორიაზე აზერბაიჯანიდან, რის შედეგადაც რკინიგზის პერსონალმა უარი განაცხადა სომხეთში შესვლაზე. ამ მოვლენამ ურყოფითი ეფექტი მოახდინა სომხეთის ეკონომიკაზე, რადგან ქვეყნის საქონლის 85% სატვირთო და სარკინიგზო მიმოსვლაზე იყო დამოკიდებული. ამის საპასუხოდ, სომხეთმა დახურა სარკინიგზო მიმოსვლა ნახიჩევანთან, რითაც დაკეთა ექსკლავის ერთადერთი გზა დანარჩენ საბჭოთა კავშირთან.

1989 წლის დეკემბერი, ნახიჩევანში გაჩაღდა არეულობა, როდესაც რეგიონის აზერბაიჯანულმა მოსახლეობამ დაიწყო ირანთან საზღვრის დემონტაჟი, რეგიონის ტერიტორიის დატოვების და მათი ეთნიკური აზერბაიჯანელი ბიძაშვილების ნახვის მიზნით, რომლებიც ცხოვრობენ ჩრდილოეთ ირანში (ისტორიული სამხრეთი აზერბაიჯანი). ამ ქმედებამ გააბრაზა საბჭოთა ხელმძღვანელობა, ხოლო საბჭოთა მედიამ აზერბაიჯანელები „ისლამური ფუნდამენტალიზმის გაჩაღებაში“ დაადანაშაულა. 1990 წლის იანვარში, ნახიჩევანის ასსრ-ს უზენაესმა საბჭომ გამოსცა განკარგულება, სადაც ნათქვამია ნახიჩევანის განზრახვაზე გამოეყოს სსრკ-ს, მისი ქმედებების პროტესტის ნიშნად, ბაქოს შავი იანვრის მოვლენების გამო. ამით ნახიჩევანი გახდა პირველი საბჭოთა კავშირის ნაწილი, რომელიც გამოაცხადა დამოუკიდებლობა და ამით გადაუსწრო რამდენიმე კვირით ლიტვასაც.

ნახიჩევანი პოსტ-საბჭოთა ეპოქაში

ჰეიდარ ალიევი, აზერბაიჯანის მომავალი პრეზიდენტი, 1990 წელს დაბრუნდა თავის სამშობლოში, ნახიჩევანში, მას შემდეგ, რაც 1987 წელს მიხეილ გორბაჩოვმა გამოაძევა იგი მისი პოლიტბიუროს პოზიციიდან. დაბრუნებიდან მალევე, აბსოლუტური უმრავლესობით, ალიევი აირჩიეს ნახიჩევანის უზენაეს საბჭოში. ალიევი შემდგომში დატოვა სკკპ და გორბაჩოვის წინააღმდეგ, 1991 წლის აგვისტოს წარუმატებელი გადატრიალების შემდეგ, მან მოუწოდა აზერბაიჯანის სრული დამოუკიდებლობისკენ, ასევე დაგმო აიაზ მუტალიბოვი გადატრიალების მხარდაჭერისთვის. 1991 წლის ბოლოს, ალიევმა გაამყარა თავისი ძალაუფლება, როგორც ნახიჩევანის უზენაესი საბჭოს თავმჯდომარე, ასევე გამოაცხადა ნახიჩევანის სრული დამოუკიდებლობა ბაქოსგან.

ნახიჩევანი, ყარაბაღის ომის დროს, გადაიქცა კონფლიქტურ არენად. 1992 წლის 4 მაისს, სომხეთის შეიარაღებულმა ძალებმა ცეცხლი გაუხსნეს სადარაქის რაიონს. სომხებმა განაცხადეს, რომ თავდასხმა იყო საპასუხოდ, ნახიჩევანის აზერბაიჯანული ძალების მიერ, საზღვრისპირა ცეცხლის გახსნაზე, სომხური სოფლების მიმართულებით. დავით ზადოიანის, 42 წლის სომეხი ფიზიკოსისა და რეგიონის მერის განცხადებით, სომხებმა მოთმინება დაკარგეს აზერბაიჯანელების მხრიდან, ერთთვიანი სროლების შემდეგ. ნახიჩევანის მთავრობამ უარყო ეს ბრალდება და ნაცვლად ამტკიცებდა, რომ სომხეთის თავდასხმა იყო პროვოცირებული და კონკრეტულად მიზნობრივ ხასიათს ატარებდა, კერძოდ თურქეთსა და ნახიჩევანს შორის ხიდის დაბლოკვის. „სომხები არ რეაგირებენ დიპლომატიურ ზეწოლაზე“ – განუცხადა იტარ-ტასს ნახიჩევანის საგარეო საქმეთა მინისტრმა რზა იბადოვმა და განაგრძო: „ამიტომ მნიშვნელოვანია ესაუბრო იმ ენაზე, რომელიც მათ ესმით.“ თურქეთის დედაქალაქ ანკარაში სააგენტოსთან, იბადოვმა აღნიშნა, რომ სომხეთის მიზანია რეგიონში, ხელში ჩაიგდოს კონტროლი ნახიჩევანზე. Human Rights Watch-ის ინფორმაციით, საომარი მოქმედებები დაიწყო მას შემდეგ, რაც სამი ადამიანი დაიღუპა, როდესაც სომხურმა ძალებმა ცეცხლი გახსნეს რეგიონის მიმართულებით.

მძიმე საბრძოლო მოქმედებებს ადგილი ჰქონდა 18 მაისს, როდესაც სომხებმა ნახიჩევანის ანკალავის, კერძოდ ქარქის ოკუპაცია მოახდინეს. ქარქი პატარა ტერიტორიაა, რომელზეც სომხეთის ძირითადი ჩრდილოეთ-სამხრეთის გზატკეცილი გადის. ანკლავი ამჟამად რჩება სომხების ოკუპაციის ქვეშ. ქალაქ შუშის დაცემის შემდეგ, მუტალიბოვის ხელისუფლებამ დაადანაშაულა სომხეთის მთავრობა, ნახიჩევანის ოკუპაციის მცდელობაში (რომელსაც უარყოფს სომხეთის მთავრობის თანამდებობის პირები). თუმცა, 23 მაისს ჰეიდარ ალიევმა, ცალმხვრივად გამოაცხადა ცეცხლის შეწყვეტა და ცდილობდა დადოს სეპარატისტული სამშვიდობო ზავი სომხეთთან. სომხეთის პრეზიდენტმა, ლევონ ტერ-პეტროსიანმა გამოთქვა მზადყოფნა, რომ ხელი მოაწეროს ხელშეკრულებას ნახიჩევანთან, რათა დასრულდეს საბრძოლო მოქმედებები. შემდგომში ცეცხლის შეწყვეტა შეთანხმებული იყო.

კონფლიქტმა რეგიონში, გამოიწვია თურქეთის მწვავე რეაქცია. თურქეთის პრემიერ-მინისტრმა, თანსუ ჩილერმა განაცხადა, რომ ნებისმიერ სომხური საბრძოლო მოქმედება, ნახიჩევანის ძირითად ტერიტორიაზე, გამოიწვევს ომის გამოცხადებას სომხეთის მიმართ. რუსი სამხედრო ლიდერების მოსაზრებით: „რომელიმე მესამე მხარის ჩარევა კონფლიქტში, შეიძლება გამოიწვიოს მესამე მსოფლიო ომი“. სექტემბრის დასაწყისში, ათასობით თურქი ჯარისკაცი გაიგზავნა თურქეთ-სომხეთის საზღვარზე. საპასუხოდ, რისეთის სამხედრო ძალებმა სომხეთში, გაზარდეს სამხედროების რაოდენობა სომხურ-თურქული სასაზღვრო ზოლის გასწვრივ და განამტკიცეს თავდაცვა დაძაბულ პერიოდში, როდესაც ომი გარდაუვალი ჩანდა. დაძაბულობამ პიკს მიაღწია, როდესაც თურქეთის მძიმე არტილერიამ, ორი საათის განმავლობაში, ისროდა ნახიჩევანის მხარეს, ნახიჩევანი-სომხეთის საზღვარზე. ირანმაც, სომხეთის თავდასხმებზე საპასუხოდ, ნახიჩევანის საზღვრის გასწვრივ, ჩაატარა ფართომასშტაბიანი სამხედრო მანევრები, როგორც გაფრთხილება სომხეთისთვის. თუმცა, სომხეთმა ნებისმიერი სხვა შემდგომი თავდასხმები ნახიჩევანზე არ განახორციელა, ხოლო რუსი სამხედროების ყოფნა იყო საპასუხოდ იმისა, რომ თურქეთს შეუძლია ითამაშოს სამხედრო როლი ამ კონფლიქტში. პოლიტიკურ არასტაბილურობის პერიოდის შემდეგ, 1993 წელს, აზერბაიჯანის პარლამენტმა, ნახიჩევანიდან ჰეიდარ ალიევი მოიწვია.

დღეს, ნახიჩევანი ინარჩუნებს ავტონომიას, როგორც ნახიჩევანის ავტონომიური რესპუბლიკა და არის საერთაშორისოდ აღიარებული, როგორც აზერბაიჯანის შემადგენელი ნაწილი, რომელიც რეგულირდება თავისი საკუთარი არჩეული საკანონმდებლო ორგანოთი. ნახიჩევანის ახალი კონსტიტუცია დამტკიცდა 1995 წლის 12 ნოემბრის რეფერენდუმზე. კონსტიტუცია, რესპუბლიკის ასამბლეამ 1998 წლის 28 აპრილს მიიღო და ძალაში შევიდა 1999 წლის 8 იანვარს. თუმცა, რესპუბლიკა რჩება იზოლირებული, არა მხოლოდ დანარჩენი აზერბაიჯანშისგან, არამედ პრაქტიკულად მთელი სამხრეთ კავკასიის რეგიონისგან. ვასიფ თალიბოვი, რომელიც დაქორწინებულია აზერბაიჯანის მმართველი ოჯახის (ალიევი) ნათესავზე, არის რესპუბლიკის მიმდინარე საპარლამენტო თავმჯდომარე. რეგიონის მოსახლეობის უმრავლესობა უყურებს თურქულ არხებს.

ეკონომიკური სირთულეები და ენერგიის დეფიციტი (რომელიც სომხეთის მუდმივი ბლოკადის, საპასუხოდ აზერბაიჯანელი და თურქული ბლოკადისა, მიზეზია) რეგიონის პრობლემაა. ამის გამო, შრომითი მიგრანტები სამუშაოდ მეზობელ თურქეთში გადადიან. ერთ-ერთმა თურქმა ანალიტიკოსმა განაცხადა, რომ „მიგრაცია ისეთი დიდია, რომ სტამბოლის ბესლერის რაიონის მოსახლეობის უმრავლესობას ნახიჩევანელები წარმოადგენენ“. ნახიჩევანის მერმა, ველი შახვერდიევმა, ბრიტანელ მწერალთან, თომას დე ვაალთან საუბრისას, ყარაბაღის კონფლიქტის მშვიდობიან გადაწყვეტას მიემხრო და ასევე ისაუბრა სომხურ-აზერბაიჯანულ თბილ ურთიერთობებზე, საბჭოთა კავშირის დროს. მან განაცხადა: „მე შემიძლია გითხრათ, რომ ჩვენ სომხებთან ძალიან ახლო ურთიერთობები გვქონდა, ისინი შესანიშნავები იყვნენ. როდესაც მივდიოდი მოსკოვში, უნივერსიტეტში, მე არც ერთხელ წავსულვარ ბაქოს გავლით. მე ჩავჯექი ავტობუსში, რომელიც ერთ საათში ერევანში იყო, შემდეგ თვითმფრინავით მოსკოვში გადავფრინდი და იმავე გზით უკან დავბრუნდი.“ ცოტა ხნის წინ ნახიჩევანმა ხელშეკრულება გააფორმა ირანთან, მეტი გაზის ექსპორტისთვის, ასევე, 2007 წლის ოქტომბერში, ორ ქვეყანას შორის, მდინარე არაქსზე ახალი ხიდი გაიხსნა; გახსნას დაესწრო აზერბაიჯანის პრეზიდენტი ილჰამ ალიევი და ირანის პირველი ვიცე-პრეზიდენტი ფარვიზ დავუდი.

2008 წელს, აზერბაიჯანის ეროვნულმა ბანკმა, ნახიჩევანის ავტონომიური საბჭოთა სოციალისტური რესპუბლიკის დაფუძნებიდან 85 წლისთავზე, მოჭრა წყვილი ოქროსა და ვერცხლის სამახსოვრო მონეტა.

  მთავარი სტატია: აზერბაიჯანის ადმინისტრაციული დაყოფა.

 

ნახიჩევანი დაყოფილია რვა ადმინისტრაციულ ერთეულად: აქედან შვიდი რაიონია და ერთი, ნახიჩევანი, თვითმმართველი ქალაქია.

ნახიჩევანის ეთნიკური ჯგუფები
წელი	აზერბაიჯანელები	%	სომხები	%	სხვა 1	%	ჯამში
1828	2,0242	55.3	1,6323	44.7			3,656
1831	17,1382	56.1	13,3424	43.7	27	1.2	30,507
1896	49,425	56.9	36,671	42.2	583	0.7	86,878
18975	64,151	63.7	34,672	34.4	1,948	1.9	100,771
1917	81,1002	60	53,900	40			135,000
1926	88,433	84.3	11,276	10.8	4,947	4.7	104,656
1939	108,529	85.7	13,350	10.5	4,817		126,696
1959	127,508	90.2	9,519	6.7	4,334	3.1	141,361
1970	189,679	93.8	5,828	2.9	6,680	3.3	202,187
1979	229,968	95.6	3,406	1.4	7,085	2.9	240,459
1989	281,807	95.9	1,858	0.6	10,210	3.5	293,875
1999	350,806	99.6	17	0	3,249	0.9	354,072
2009	396,709	99.6	6	0	1,608	0.4	398,323
1 რუსები, ქურთები, თურქები, უკრაინელები, ქართველები, სპარსელები და ა.შ. 2 აზერბაიჯანელები სხვა მუსლიმებთან ერთად. 3 აქედან 404 (11.1%) ადგილობრივია და 1 228 (33.6%) ახლად ჩასახლებული. 4აქედან 2 690 (8.7%) ადგილობრივი და 10 652 (34.9%) ახლად ჩასახლებული. 5 დედა ენის შესაბამისად.

2014 წლის 30 ივნისისთვის, ნახიჩევანის მოსახლეობა შეადგენდა 435 400 კაცს. მოსახლეობის უმრავლესობა აზერბაიჯანელებია, რომლებიც 1999 წლისთვის, მოსახლეობის 99% წარმოადგენდნენ, ხოლო ეთნიკური რუსები (0.15%) და ქურთების უმცირესობა (0.6%) შეადგენდა დარჩენილ მოსახლეობას.

1990-იან და 2000-იან წლებში, რეგიონიდან აზერბაიჯანული მოსახლეობის დიდი გადინება მოხდა თურქეთსა და აზერბაიჯანში, სსრკ-ს დაშლის შემდეგ ეკონომიკური გაჭირვების გამო, ასევე ნახიჩევანის დანარჩენი აზერბაიჯანიდან გეოგრაფიული დაშორების გამო.

ქურთები ნახიჩევანში ძირითადად ცხოვრობენ სადარაქის რაიონსა და თეივაზში. რეგიონიდან დარჩენილი სომხები გამოაძევეს აზერბაიჯანის შეიარაღებულმა ძალებმა, მთიანი ყარაბაღის კონფლიქტის დროს, როგორც მოსახლეობის ძალისმიერი გაცვლის ნაწილი სომხეთსა და აზერბაიჯანს შორის. 1932 წლის საბჭოთა შეფასებით, ტერიტორიის 85% იყო სოფელი, ხოლო 15% იყო საქალაქო. ქალაქის პროცენტული მაჩვენებელი 1939 წელს 18%-მდე და 1959 წელს 27%-მდე გაიზარდა. 2011 წლისთვის, ნახიჩევანის საერთო მოსახლეობის 435 400-დან, 127 200 ადამიანი ცხოვრობს ქალაქად, რაც 2014 წელს, ქალაქის პროცენტულობა 29.2%-მდე გაზარდა.

ნახიჩევანი გამოირჩევა მაღალი ადამიანის განვითარების ინდექსით; მისი სოციალურ-ეკონომიკური ძალა ბევრად აღემატება მეზობელ ქვეყნებს, ისევე, როგორც თავად აზერბაიჯანსაც. 2014 წლის 30 ივნისის, ნახიჩევანის ა.რ. სტატისტიკის კომიტეტის ანგარიშის თანახმად, 2013 წლის ბოლოსთვის, ზოგიერთი სოციალურ-ეკონომიკური მონაცემები, მათ შორის შემდეგი, გამოაქვეყნა:

ადამიანის განვითარების ინდექსის გამოთვლით, 2014 წლის ახალი UNHD მეთოდის გამოყენებით, ზემო მონაცემებში ცვლილება შევიდა:

გარდა ამისა, ადამიანის განვითარების ინდექსი შეადგენს ${\displaystyle (0.7599\cdot 0.8630\cdot 0.7011)^{\frac {1}{3}}=0.772.}$ 

ნახიჩევანი სახელმწიფო რომ ყოფილიყო, განთავსდებოდა ადამიანის განვითარების ინდექსის მიხედვით მალაიზიასა (62-ე) და მავრიკის (63-ე) შორის. გარდა ამისა, ირანის 0.749 (75-ე), თურქეთის 0.759 (69-ე), ან აზერბაიჯანის 0.747 (76-ე) აგი-სთან შედარებით.

  მთავარი სტატია: აზერბაიჯანის გეოგრაფია.

 

ნახიჩევანი არის ნახევრად უდაბნოს რეგიონი, რომელიც გამოეყოფა აზერბაიჯანის ძირითად ნაწილს სომხეთის მიერ. ზანგეზურის მთები აყალიბებს საზღვარს სომხეთთან, ხოლო მდინარე არაქსი განსაზღვრავს საზღვარს ირანთან. არაქსის წყალსაცავი მდებარეობს ამავე მდინარეზე და გამოიყენება სასოფლო-სამეურნეო საჭიროებებსა და ჰიდროელექტროსადგურისთვის, რომლის დენი მიეწოდება აზერბაიჯანსა და ირანს.

ნახიჩევანის ძალიან მშრალი და მაღალმთიანია. რეგიონის უმაღლესი მწვერვალია მთა გაფიჯიღი (3904 მ) და ყველაზე გამორჩეულია Ilandag (გველის მთა) (2415 მ), რომელიც ჩანს ქალაქ ნახიჩევანიდან. ლეგენდის მიხედვით, მწვერვალის ნაპრალში გაჩერდა ნოეს კიდობანი, როდესაც წყალდიდობა ჩადგა. Qazangödağ (ყაზანგიოდაღი 3829 მ) კიდევ ერთი მწვერვალია.

 

მრეწველობა

ნახიჩევანის მრეწველობა მოიცავს სამთო მინერალების მოპოვებას, როგორიცაა მარილი, მოლიბდენი და ტყვია. სოფლის მეურნეობა, რომელიც შემუშავდა და განვითარდა საბჭოთა წლებში სპეციალურად მშრალი კლიმატისთვის, მისცა საშუალება რეგიონს გაზარდოს ხორბალი (ძირითადად გაშენებულია არაქსის ვაკეზე), ქერი, ბამბა, თამბაქო, ხილის ბაღი, თუთა და ყურძენი, ღვინის დასამზადებლად. მრეწველობის სხვა დარგები მოიცავს ბამბის დამუშავებას/გაწმენდას, აბრეშუმის დამუშავებას, ხილის კონსერვაციას, ხორცის შეფუთვასა და მეცხვარეობას.

სასარგებლო წიაღისეულის გადამუშავება, მარილი, რადიო ინჟინერია, აბრეშუმის პროდუქტების დამზადება, ხორცისა და რძის პროდუქტები, მინერალური წყალების ჩამოსხმა, ტანსაცმლის, ავეჯის დამზადება არის ნახიჩევანის ინდუსტრიის ძირითადი დარგები.

ყარაბაღის ომის გამო, 1988 წელს, რეგიონის ეკონომიკამ განიცადა მძიმე დარტყმა, როდესაც დაკარგა ხელმისაწვდომობა ნედლეულზეც და ბაზრებზეც. მიუხედავად იმისა, რომ გაჩნდა ახალი ბაზრები, ირანისა და თურქეთის სახით, დღეს ეს იზოლაცია კვლავ რჩება, რომელიც ზიანს აყენებს განვითარებას. ნახიჩევანის ეკონომიკა დაფუძნებულია სოფლის მეურნეობაზე, სამთო და გადამამუშავებელ მრეწველობაზე, თუმცა რესპუბლიკის ბიუჯეტის 75% მიეწოდება ბაქოდან, ცენტრალური ხელისუფლებისგან. რეგიონს დახმარებას, ასევე, თურქეთი და რამდენიმე არასამთავრობო ორგანიზაცია უწევს.

რესპუბლიკა მდიდარია მინერალებით. ნახიჩევანში მდებარეობს მარმარილოს, კირქვის და თაბაშირის საბადოები. ამავე დროს, ქვის მარილის დეპოზიტები ამოწურულია ნეჰრამში, ნახიჩევანისა და სუსტინში. მოლიბდენის მნიშვნელოვანი საბადოები ამჟამად დახურულია, როგორც ანკლავის იზოლაციის შედეგი. არსებობს ბევრი მინერალური წყლების წყარო, როგორიცაა ბადამლი, სირაბი, ნაგაჯირი, ყიზილჯირი, სადაც წყალი დარიშხანს შეიცავს.

სასოფლო-სამეურნეო მიწების დაახლოებით 90% კერძო მფლობელობაშია. თუმცა, სოფლის მეურნეობა ცუდად განვითარებულია. წარმოება მკვეთრად შემცირდა და მასშტაბური კომერციული სოფლის მეურნეობაც შემცირდა.

რეგიონის ტერიტორიის ორ მესამედს კლდოვან ფერდობებს და უდაბნოს უკავია, ამიტომ სახნავ-სათესი მიწების ფართობი საკმაოდ შეზღუდულია. ძირითადი მოსავალია ბამბა და თამბაქო, რომელიც გაშენებულია „PriAraz“-ის ვაკეზე, ქალაქ შარურთან და ნახიჩევანთან ახლოს. მარცვლეუის წარმოების სამი მეოთხედი მოდის ხორბალზე, განსაკუთრებით ზამთარის ხორბლლზე, რომელიც კონცენტრირებულია შარურის ვაკის სარწყავ მიწებსა და მდინარე ნახიჩევანის აუზზე.

მევენახეობას ნახიჩევანში გააჩნია უძველესი ტრადიცია, განსაკუთრებით არაქსის ხეობასა და მთისწინეთში. ძალიან ცხელი ზაფხულის და ხანგრძლივი თბილი შემოდგომის წყალობით, შესაძლებელია გაიზარდოს ისეთი უაღრესად ტკბილი ყურძენის ჯიშები, როგორიცაა ბაიან-შირაზი, თებრიზი, შირაზი. ღვინოები, როგორიცაა „ნახიჩევანი“, „შაჰბუზი“, „აბრაგუნისი“, „აზნაბურქი“ არის მისაღები ხარისხის და ძალიან პოპულარული. ხილის წარმოება საკმაოდ მნიშვნელოვანია, ძირითადად ესენია კომში, მსხალი, ატამი, გარგარი, ლეღვი, ნუში და ბროწეული.

მესაქონლეობა ნახიჩევანისთვის ტრადიციული მეურნეობაა. იმის გამო, რომ რეგიონს ახასიათებს მშრალი კლიმატი, საძოვრები ნახიჩევანში არაპროდუქტიულია, ამიტომ მეცხვარეობა სჭარბობს სხვა პირუტყვის წარმოებასთან შედარებით. ზამთრის საძოვრები განლაგებულია „PriAraz“-ის ვაკეზე, ზღვის დონიდან 1200 მ. მაგრამ ზაფხულის საძოვრები განლაგებულია მაღალ მთებში, ზღვის დონიდან 2300-3200 მ. ყველაზე გავრცელებული ცხვრის ჯიშია „ბალბასი“. ცხვრის ეს ჯიში გამოირჩევა პროდუქტიულობით და თოვლისავით თეთრი აბრეშუმისებრი მატყლი, რომელიც ფართოდ გამოიყენება ხალიჩების წარმოებაში. მსხვილი და პატარა რქოსანი პირუტყვი გაშენებულია ყველგან, განსაკუთრებით შარურისა და ნახიჩევანის შემოგარენში. ასევე გაშენებულია დომბაც.

მიუხედავად იმისა, რომ მთავრობამ განაცხადა ხელი შეუწყოს ტურიზმს, ის მაინც ჩასახვის სტადიაზეა. 1997 წლამდე, ტურისტებს ესაჭიროებოდათ ჩასვლის სპეციალური ნებართვა, რომელიც უკვე გააუქმდა, რაც ამსუბუქებს მგზავრობას. მომსახურების თვალსაზრისით, ნახიჩევანი გთავაზობთ დასვენების ძირითად საშუალებებს, მაგრამ ზამთარში გათბობის ნაკლებობაა, რაც გამოწვეულია საწვავის უკმარისობით.

ჩრდილოეთ კვიპროსის თურქული რესპუბლიკის აღიარება

1990-იანი წლების ბოლოს, ნახიჩევანის უზენაესმა ასამბლეამ აღიარა თვითგამოცხადებული ჩრდილოეთ კვიპროსის თურქული რესპუბლიკის (TRNC) სუვერენიტეტი და მოუწოდა აზერბაიჯანსაც ამის გაკეთებისკენ. მიუხედავად აზერბაიჯანის დიდი სიმპატიებისა, ჩრდილოეთ კვიპროსის თურქული რესპუბლიკის მიმართ, აზერბაიჯანის ხელისუფლებამ არ მიბაძა ნახიჩევანს, რადგან, ეს შეიძლება უბიძგოს კვიპროსის რესპუბლიკას აღიაროს თვითგამოცხადებული მთიანი ყარაბაღის რესპუბლიკა. მჭიდრო ურთიერთობები ნახიჩევანსა და თურქეთს შორის, ალბათ გამოწვეულია ამ აღიარებით.

სომხური ხაჩქარების საქმე

 

აზერბაიჯანს ედება ბრალად, ისტორიული სომხური ძეგლების განადგურება ნახიჩევანში, როგორც ნაწილი პოლიტიკური განზრახვის, რომ წაშალოს სომხური კულტურის კვალი აზერბაიჯანის ტერიტორიაზე.

სომხური ეკლესიების რიცხვი, როგორც ცნობილია, ნახიჩევანის რეგიონში შეადგენს 280-ზე მეტს. 1648 წელს, ფრანგი მოგზაურის ალექსანდრე დეროდის ცნობით, ჯულფაში 10 ათასზე მეტი სომხური საფლავის ქვა არსებობდა, გაკეთებული მარმარილოთი. 1980 წლისთვის, საეკლესიო ძეგლების რიცხვი, სავარაუდოდ 59 და 100 შორის იყო. მწერალი და ჟურნალისტი სილვიან ბესონი მიიჩნევს, რომ ეს ძეგლები შემდგომში განადგურდა, როგორც აზერბაიჯანის მთავრობის კამპანიის ნაწილი, მიმართული სომხური კულტურის კვალის წასაშლელად თავის მიწაზე.

XIV საუკუნის, აბრაგუნისის წმინდა სტეფანეს ეკლესიის 2005 წელს ვიზიტისას, შვეიცარია-სომხეთის ასოციაციის (SAA) წევრებმა აღმოაჩინეს, რომ ცოტა ხნის წინ ეკლესია განადგურდა, მხოლოდ რამდენიმე აგური მოჩანდა შიშველ მიწაზე. მსგავსი სურათი დახვთად შურუდშიც, სადაც XVI საუკუნის წმინდა ჰაკოპ-ჰაირაპეტის ეკლესია სრულად განადგურებულია. სომხური ეკლესიები, რომლებიც 1980-იან წლებში იდგნენ ნორაშენში, კირნაში და გალში, ასევე გაქრა.

ყველაზე ცნობილი საქმეა, შუა საუკუნეების საფლავის ქვების მასობრივი განადგურება ჯულფის სასაფლაოზე, ამის მტკიცებულებაა ფოტოგრაფიული, ვიდეო და სატელიტური კადრები. 2006 წლის აპრილში, ბრიტანული The Times მასზე შემდეგს წერდა:

სომხებმა, დიდი ხანია ატეხეს განგაში, რომ აზერბაიჯანელები აპირებენ აღმოფხვრან ყველა მტკიცებულება იმისა, რომ სომხები ცხოვრობდნენ ნახიჩევანში და ამ მიზნით, უკვე ახორციელებენ მასიურ და შეუქცევად, სომხური კულტურული კვალის განადგურებას. „ირონია ის არის, რომ ეს ფაქტი მოხდა არა ომის დროს, არამედ მშვიდობიან დროს“ – განაცხადა სომხეთის საგარეო საქმეთა მინისტრმა ვარდან ოსკანიანმა. აზერბაიჯანი გამუდმებით უარყოფს ამ ბრალდებებს. მაგალითად, აზერბაიჯანის ელჩმა აშშ-ში, ჰაფიზ ფაშაევმა, ამ ვიდეო და ფოტომასალაზე ასე გამოეხმაურა: „ნაჩვენებია უცნობი ადამიანები, რომლებიც ანგრევენ საშუალო ზომის ქვებს“ და „არ არის ნათელი, თუ რა ეროვნების ადამიანებია ისინი“, ასევე თქვა, რომ ეს ანგარიშები სომხების პროპაგანდაა, რომლებიც მიზნად ისახავს ყურადღების გადატანას და განაცხადა, რომ „ეს არის სომხეთის სახელმწიფოს პოლიტიკის ნაწილი, რომლებიც ანადგურებენ ისტორიულ და კულტურულ ძეგლებს აზერბაიჯანის ოკუპირებულ ტერიტორიებზე“.

აზერბაიჯანის უარყოფის საპირისპიროდ, რიგ საერთაშორისო ორგანიზაციებმა დაადასტურეს სასაფლაოს სრული განადგურება. ომისა და მშვიდობის გაშუქების ინსტიტუტმა, 2006 წლის 19 აპრილს განაცხადა, რომ „არ არსებობს არაფერი ჯუგას ცნობილი ქვის ჯვრებისგან“. ძეგლებისა და ღირსშესანიშნაობათა დაცვის საერთაშორისო საბჭოს (იკომოსი) ცნობით, 1998 წელს აზერბაიჯანის სახელმწიფომ 800 ხაჩქარი გაანადგურა. მიუხედავად იმისა, რომ განადგურება დროებით შეჩერდა იუნესკოს პრეტესტის შემდეგ, ოთხი წლის თავიდან განახლდა. იკომოსის ცნობით, 2003 წლის იანვარისთვის „1500 წლის სასაფლაო სრულიად გასწორდა მიწასთან“. 2010 წლის 8 დეკემბერს, მეცნიერების ხელშეწყობის ამერიკულმა ასოციაციამ გამოაქვეყნა ანგარიში სახელწოდებით „სატელიტური სურათები გვიჩვენებენ გაუჩინარებულ სომხურ ძეგლებს აზერბაიჯანში“.

ევროპარლამენტმა ოფიციალურად მოუწოდა აზერბაიჯანს შეაჩეროს დანგრევის პროცესი, როგორც დარმღვევი იუნესკოს მსოფლიო მემკვიდრეობის კონვენციისა. ევროპარლამენტის რეზოლუცია, რომელიც ეხება სამხრეთ კავკასიის კულტურულ ძეგლებს, წერია: „ევროპარლამენტი მკაცრად გმობს ჯულფის სასაფლაოს განადგურებას, ისევე, როგორც ყველა ისტორიული მნიშვნელობის ძეგლების განადგურებას, რომელსაც ადგილი ჰქონდა სომხეთის ან აზერბაიჯანის ტერიტორიაზე და გმობს ნებისმიერ ამგვარ ქმედებას, რომელიც ცდილობს გაანადგუროს კულტურული მემკვიდრეობა“. 2006 წელს, აზერბაიჯანმა არ დაუშვა ევროპის საბჭოს საპარლამენტო ასამბლეის (ეუთო) მისიის წევრები უძველესი სამარხების შესამოწმებლად, რომელიც შემდეგში განაცხადა, რომ აზერბაიჯანი მიიღებდა მხოლოდ იმ დელეგაციას, რომელიც ასევე სომხების მიერ კონტროლირებად ტერიტორიებსაც მოინახულებდა. „ჩვენ ვფიქრობთ, რომ იმ შემთხვევაში, თუ ყოვლისმომცველი მიდგომა მიღებულუ იქნება პრობლემის მიმართ, რომელიც დასმულია“, – განაცხადა აზერბაიჯანის საგარეო საქმეთა სამინისტროს ოფიციალურმა წარმომადგენელმა თაჰირ თაღიზადემ, „შესაძლებელი იქნება ქრისტიანული ძეგლების შესწავლა აზერბაიჯანის ტერიტორიაზე, მათ შორის, ნახიჩევანის ავტონომიური რესპუბლიკის ტერიტორიაზეც“.

განახლებული მცდელობა იყო დაგეგმილი ევროპის საბჭოს საპარლამენტო ასამბლეის ინსპექტორების მიერ, 2007 წლის 29 აგვისტოდან 6 სექტემბრამდე, ბრიტანელი დეპუტატის, ედუარდ ოჰარას ხელმძღვანელობით. ნახიჩევანის გარდა, დელეგაციამ უნდა ესტუმრა ბაქოს, ერევანს, თბილისსა და მთიან ყარაბაღს. ინსპექტორები გეგმავდნენ მთიან ყარაბაღში შესულივნენ სომხეთის გავლით, თუმცა, 28 აგვისტოს ევროპის საბჭოს საპარლამენტო ასამბლეაში აზერბაიჯანის დელეგაციის ხელმძღვანელმა მოითხოვა, რომ ინსპექტორები შესულიყვნენ მთიან ყარაბაღში აზერბაიჯანის გავლით. 29 აგვისტოს, ევროპის საბჭოს საპარლამენტო ასამბლეის გენერალურმა მდივანმა მატეო სორინასმა განაცხადა, რომ ვიზიტი გაუქმდა, რადგან გაჩნდა მთიან ყარაბაღში წვდომის სირთულეები, აზერბაიჯანის მიერ შემოთავაზებული მარშრუტის გამოყენებით. სომხეთის საგარეო საქმეთა სამინისტრომ გაავრცელა განცხადება, სადაც განაცხადა, რომ აზერბაიჯანმა ვიზიტი შეწყვიტა „მხოლოდ იმის გამო, რომ შენიღბონ სომხური ძეგლების დანგრევა ნახიჩევანში“.

 

  მთავარი სტატია: აზერბაიჯანის კულტურა.

ნახიჩევანი აზერბაიჯანის ერთ-ერთი კულტურული ცენტრია. 1923 წელს, სახელმწიფო დრამატულ თეატრში (1962 წელს მას ეწოდა მამედგულუზადეს მუსიკისა და დრამის თეატრი) შეიქმნა მუსიკალური ქვეჯგუფი. არაქსის სიმღერისა და ცეკვის ანსამბლი (დაარსდა 1959 წელს) კიდევ ერთი ცნობილი ჯგუფია. ნახიჩევანში, XIX საუკუნეში დაიდგა დრამატული სპექტაკლები მოყვარული დასის მიერ. თეატრალურმა ხელოვნებამ, ასევე დიდი წვლილი შეიტანა ნახიჩევანის კულტურაში. ისეთი მოღვაწეების შემოქმედებამ, როგორიცაა ჯალილ მამედგულიზადე, ჰუსეინ ჯავიდი, მ.ს. გულუბეკოვი და ჰუსეინ არაბლინსკი (პირველი აზერბაიჯანული თეატრის დირექტორი), გაამდიდრეს ნახიჩევანის კულტურული მემკვიდრეობა. რეგიონი, ასევე ცნობილი სომეხი მხატვრების და მსახიობების სამშობლოა, როგორიცაა საბჭოთა კავშირის მსახიობი ჰასმიკ აკოპიანი. ნახიჩევანი, ასევე ნახსენებია ლიტერატურ ნაშრომებში. ნიზამი, რომელიც სპარსელი პოეტია, წერდა:

 

პოლიტიკური ლიდერები

• ჰეიდარ ალიევი — აზერბაიჯანის ყოფილი პრეზიდენტი (1993–2003) და ეროვნული ლიდერი.
• აბულფაზ ელჩიბეი — აზერბაიჯანის ყოფილი პრეზიდენტი (1992–1993).
• რასულ გულიევი — მილი მეჯლისის ყოფილი თავმჯდომარე (1993–1996) და ოპოზიციის ლიდერი.
• კრისტაფორ მიკაელიანი — დაშნაკცუთიუნის დამფუძნებელი წევრი.
• ჯაფარგული-ხან ნახიჩევანსკი — არაქსის რესპუბლიკის დამფუძნებელი.
• იბრაჰიმ აბილოვი — პირველი და ერთადერთი აზერბაიჯანის სსრ-ს ელჩი თურქეთში.
• გარეგინ ნჟდე — ცნობილი სომეხი რევოლუციური, სამხედრო ლიდერი და მოაზროვნე.

პოეტები და მწერლები

• ჰუსეინ ჯავიდი — პოეტი.
• ჯალილ მამედგულიზადე — მწერალი და სატირირსტი.
• ეკმულადინ ნახიჩევანი — შუა საუკუნეების ლიტერატურული ფიგურა.
• ჰინდუშაჰ ნახიჩევანი — შუა საუკუნეების ლიტერატურული ფიგურა.
• აბდურახმან ენ-ნეშევი — შუა საუკუნეების ლიტერატურული ფიგურა.
• მამედ საიდ ორდუბადი — მწერალი.
• ჰეირან ხანუმი — გვიანი შუა საუკუნეების პოეტი.
• ელშენ ჰუდიევი — თანამედროვე პოეტი და მწერალი.
• მამედ არაზი — პოეტი.

სხვა

• აჯამი ნახიჩევანი — არქიტექტორი და ნახიჩევანის არქიტექტურის სკოლის დამფუძნებელი.
• იბრაჰიმ საფი — თურქი მსახიობი.
• ნათავან გასიმოვა — ფრენბურთის მოთამაშე.

•  
  მომინე ხათუნის მავზოლეუმი ნახიჩევანში.
•  
  მომინე ხათუნის მავზოლეუმის გაფორმების ნიმუში.
•  
  მავზოლეუმის კიდევ ერთი ხედი.
•  
  შუა საუკუნეების პერიოდის ძეგლები, შეგროვებული მომინა ხათუნის მავზოლეუმთან ახლოს.
•  
  ვერძის ფორმის საფლავის ძეგლი.
•  
  შაჰბუზის ბათაბათის რეგიონი.
•  
  ქალაქ ორდუბადის საერთო ხედი, მაღალი მთების და მეზობელი ირანის ახლო მანძილის ფონზე.
•  
  ორდუბადის სახლების ფოტოები, ორდუბადჩაის აღმოსავლეთ ნაპირთან ახლოს (ასევე ცნობილია, როგორც დუბენდის ნაკადი).
•  
  ორდუბადის ცნობილი ვიწრო ქუჩები.
•  
  მეჩეთი ორდუბადში.
•  
  მდინარე არაქსი ჯულფა-ირანის საზღვარზე.
•  
  ნახიჩენანის მთიანი რელიეფი.
•  
  სომხური ხაჩქარები ჯულფაში.
•  
  იუსუფ იბნ-ხუსეირის მავზოლეუმი ქალაქ ნახიჩევანში.

• ნახიჩევანის მემორიალური მუზეუმი
• ნოე

 

არის გვერდი თემაზე:

ნახიჩევანის ავტონომიური რესპუბლიკა

• ნახიჩევანის ავტონომიური რესპუბლიკის ოფიციალური საიტი დაარქივებული 2009-09-18 საიტზე Wayback Machine.
• ნახიჩევანის გზამკვლევი