მრავალთავი

სახელწოდება, რომელიც პირველად დადასტურებულია „სინურ მრავალთავში“ (864), შეერქვა „ოთხთავის“ ანალოგიით. მრავალთავის ბერძნული მოდელია „პანეგირიკონი“, რომელიც თითქმის ყოველთვის შეიცავს ქრისტესა და ღვთისმშობლისადმი მიძღვნილ ჰომოლიებს. მოგვიანებით ქართული მრავალთავი გამდიდრდა ჰაგიოგრაფიული მასალითაც.

ჩვენამდე მოღწეულია მრავალთავის 10 ხელნაწერი, მათ შორის აღსანიშნავია უძველესი მრავალთავის ფრაგმენტები (ხელნაწერი S-3902, ა. შანიძემ, 1927), „სინური მრავალთავი“ (გამოსცა ა. შანიძემ, 1959), „უდაბნოს მრავალთავი“ (ხელნაწერი A -1109), „სვანური მრავალთავი“ (X საუკუნე, ხელნაწერი A-19), „პარხლის მრავალთავი“ (X საუკუნე, ხელნაწერი A-95), „კლარჯული მრავალთავი“ (ხელნაწერი A-144) და სხვა. მრავალთავის ყველა ნუსხა ნაკლულია. სავარაუდოა, რომ მრავალთავი თავდაპირველად შეიცავდა 228 დასახელების 480 ტექსტს. ი. აბულაძისა და აკაკი შანიძის გამოკვლევების მიხედვით, მრავალთავის საკითხავთა კოლექცია ეკუთვნის ქართულ თარგმანთა უძველეს ფენას. მრავალთავი თარგმნილია ბერძნულიდან, ნაწილი სომხურიდან, უფრო მცირე ნაწილი — სირიულიდან და არაბულიდან. მრავალთავების ენობრივ-ტექსტოლოგიური ანალიზი და ვარიანტთა დიდი სახესხვაობა მოწმობს, რომ VI-VII საუკუნეებში საქართველოში დიდი რაოდენობით უნდა ყოფილიყო გავრცელებული ამ ტიპის კრებულები. ქართულმა მრავალთავებმა რიგ შემთხვევაში ბერძნულზე უკეთ შემოგვინახა ორიგინალის სახე, ზოგჯერ კი მხოლოდ ქართული ძეგლების მიხედვით შეიძლება დაკარგული ბერძნული მოდელის აღდგენა (მაგ., პეტრე იერუსალიმელის, ბარნაბა იერუსალიმელის, ეპიფანე კვიპრელის, იუსტინე კეისრის, კირილე იერუსალიმელის, იოანე ოქროპირის საკითხავები, წინდა ნინოს სახელით ცნობილია ჰომილიები და სხვა). კრებულის იერუსალიმურ წარმომავლობას გვიდასტურებს როგორც საკითხავების ავტორთა ვინაობა, ისე მრავალთავებში დაცული ლიტურგიკული წელიწადის რიგი, რომელიც დიდ მსგავსებას ავლენს უძველესი ქართულ იადგარების, ლექციონარისა და იოანე-ზოსიმეს კალენდრებთან. ჩანს, V საუკუნეში არსებობდა ერთიანი იერუსალიმური კალენდარული წესი, რომელიც აისახა ძველ ლიტურგიკული ძეგლების ქართულ ტარგმანებში უახლესი გამოკვლევების მიხედვით, მრავალთავების ქართულად თარგმნისა და გავრცელების ხანად ვახტანგ გორგასლის ეპოქა უნდა ვივარაუდოთ და, ამდენად, თვით მრავალთავი ქართული თარგმნით ლიტერატურის ერთ-ერთ უძველეს ძეგლად მივიჩნიოთ.

• მ. ვან ესბროკი, ქართული საბჭოთა ენციკლოპედია, ტ. 7, თბ., 1984. — გვ. 162.

• კლარჯული მრავალთავი