იმერული დიალექტი

იმერული დიალექტი — ქარ­თული ენის დი­ა­ლექ­ტი, რომელზე­დაც მე­ტყვე­ლებს იმერეთის მო­სახ­ლე­ო­ბა.

„იმე­რე­თი“ თავ­და­პირ­ვე­ლად ეწოდა ლიხის ქედის იქი­თა (და­სავ­ლე­თის) მხა­რეს მთლი­ა­ნად, შე­სა­ბა­მი­სად, „იმე­რე­ლი“ იყო დასავლეთ სა­ქარ­თვე­ლოს ყველა მცხოვ­რე­ბი. შე­მდეგ „იმე­რე­თის“ მნიშვნელობა და­ვიწ­როვ­და და ერ­თი კუ­თხის სა­ხე­ლად იქ­ცა, ხო­ლო „იმერელმა“ ეთ­ნოგრაფიული ერ­თე­უ­ლის მნიშვნელო­ბა მიი­ღო.

იმერეთი ორ ნაწი­ლად იყო­ფა: ზე­მო და ქვე­მო იმერე­თად. ამის შე­სა­ბა­მი­სად იმე­რულ კი­ლო­ში გამო­ყო­ფენ ორ კი­ლო­კავს: ზემოიმერულს (ხარაგაული, საჩხერე, ჭიათურა, ზესტაფონი) და ქვემოიმერულს (თერჯოლა, ტყიბული, ბაღდათი, ვანი, წყალტუბო, ხონი, სამტრედია). კი­ლო­კა­ვებს შორის სხვაობა იმდენად დი­დია, რომ ზო­გი მკვლე­ვარი მათ ცალ-ცალ­კე დი­ა­ლექ­ტე­ბად მი­იჩ­ნევდა (კლარა კუბ­ლა­შვი­ლი), ზო­გი კი საჭიროდ თვლიდა შუაიმერულის ცალ­კე კი­ლო­კა­ვად გამო­ყოფას (ვლადიმერ ფან­ჩვი­ძე). კილოკავებში გამო­ი­ყო­ფა რამ­დენი­მე თქმა: ზემოიმერულ­ში: ხარაგაულური, საჩხერულ-ჭი­ა­თუ­რუ­ლი, ზეს­ტა­ფო­ნუ­რი; ქვე­მო­ი­მე­რულ­ში: თერჯოლური, ოკ­რი­ბუ­ლი, ბაღდა­თუ­რი, ვა­ნუ­რი, სამ­ტრე­დი­ული, ხონური.

იმერული დიალექტი გამო­ირ­ჩე­ვა რო­გორც ხმოვან­თა, ისე თან­ხმო­ვან­თა ფონეტიკური ცვლი­ლე­ბე­ბის მრავალფეროვნებით. მასში სპო­რა­დუ­ლად დასტურ­დება , 'უ̂' ბგერე­ბი, რომლებიც ამა თუ იმ ფო­ნე­მის პო­ზი­ცი­ურ ნა­ირ­სა­ხე­ო­ბას წარმო­ად­გე­ნენ (შაჭ­რა, ძმა, მო, ჩუ̂'ენ, მუ̂'აჭ­რა...). გავრცელებულია რო­გორც ხმოვან­თა, ისე თანხმოვანთა კონ­ტაქ­ტუ­რი ასი­მი­ლა­ცია (მი­უ­ტა­ნა → მუუტანა, შე­უყ­ვარდა → შოუყ­ვარ­და, ნემ­სი → ნეფსი, ტბა → ტპა...), დი­სი­მი­ლა­ცია (შე­აგ­დო → შიაგ­დო, ერ­თჯერ → ერ­თჯელ, წლე­ულს → წრეულს...), ხში­რია მე­ტა­თე­ზი­სის, აფ­რი­კა­ტიზა­ცი­ის, სუბსტიტუციის შე­დე­გად გამო­წვე­უ­ლი ცვლილებები.

მახ­ვი­ლი იმერულ დიალექტში მკვეთ­რად განსხვა­ვე­ბუ­ლია კი­ლო­კა­ვე­ბი­სა და ზოგ­ჯერ თქმე­ბის მი­ხედ­ვი­თაც, მაგ­რამ ხერ­ხდე­ბა მეტ-ნაკ­ლე­ბად სა­ერ­თო ტენ­დენ­ცი­ის და­დგე­ნაც. ივა­რა­უ­დე­ბა, რომ ზე­მო­ი­მე­რულ­ში გვაქვს დი­ნა­მიკური მახ­ვი­ლი ტო­ნუ­რი მახ­ვი­ლის ელე­მენ­ტე­ბით. ფრაზაში შე­მა­ვალ რო­მე­ლი­მე სიტყვაში, ხან­და­ხან ყო­ველ სი­ტყვა­შიც კი, ხმოვანი გა­გრძე­ლე­ბუ­ლად წარმოით­ქმის და ტო­ნიც მაღ­ლდე­ბა: „ვისვავ ხო­მე წა­მალს და მი­რჩება“. ქვე­მო­ი­მე­რულ­ში მახ­ვი­ლი მოუ­დის წი­ნა­და­დე­ბის ბო­ლო­კი­დუ­რი სი­ტყვის ბო­ლო­დან მე­ო­რე ხმოვანს, ხო­ლო მომდევნო ხმო­ვა­ნი სუს­ტდე­ბა: „იმან არ იცო­და თხოვა“. თა­ვი­სე­ბუ­რად გამო­ხა­ტუ­ლი მახვი­ლი ახა­სი­ა­თებს ოკ­რი­ბულს: წინა­და­დე­ბის ბო­ლო­კი­დუ­რი სი­ტყვის ბო­ლო­დან პირ­ვე­ლი ხმო­ვა­ნი ტონუ­რი მახ­ვი­ლის გამო გრძელდე­ბა, ბო­ლო­დან მე­ო­რე ხმო­ვანს კი მკვეთ­რი მახ­ვი­ლი მო­უ­დის: „ძლივს არ ამო­ვა­წიე ამ სი­ცხეში“.

იმერულ დიალექტში სა­ხელ­თა ბრუ­ნე­ბი­სას თავს იჩენს რი­გი თა­ვი­სე­ბუ­რე­ბანი: სა­ხე­ლო­ბით­ში ხმო­ვან­ფუ­ძი­ან სა­ხე­ლებ­თან გვაქვს - (ძმაი, ვინმეი...), ნა­თესაობითი და მო­ქმედებითი ბრუნ­ვის -ის, -ით ნიშ­ნე­ბი ფუ­ძეს ვერ კვე­ცენ და არც თა­ვად რე­დუ­ცირ­დე­ბი­ან (და-ის, ღე­ლე-ით...), მავ­რცობ ხმოვ­ნად გა­მო­ი­ყე­ნე­ბა - (ძმა­სა, ძმი­სა...) და - (ძმი­სი, ძმი­თი...), რომლებიც შეიძ­ლე­ბა და­ერ­თოს თანდებულსაც (მაღ­ლი­და­ნა, მაღ­ლი­და­ნი...). თავი­სე­ბუ­რად იწარ­მო­ე­ბენ მრავლობითი რიცხვის ფორ­მებს პი­რის ნაც­ვალ­სახე­ლე­ბი: ქვე­მო­ი­მე­რულ­ში გვაქვს: ეგე­ნი, ამ­გენ­მა, ამ­გენს და ა.შ., ზემო­ი­მე­რულ­ში — ესე­ნი, ამათ­მა // ემათ­მა, ამათ და სხვა. შე­ი­ნიშ­ნე­ბა მრავ­ლო­ბი­თის ორ­მა­გი წარ­მო­ე­ბის შე­მთხვე­ვე­ბიც: აგე­ნე­ბი, ეგე­ნე­ბი...

ზმნებ­ში მაზმნის­წი­ნი და­სტურ­დე­ბა -ს წინ (გა­მა­მიგ­ზავ­ნა, გამა­მი­ტა­ნა); რთუ­ლი ზმნის­წი­ნის შე­მად­გენ­ლო­ბა­ში შე-ს ნაცვლად გვაქვს შა- (შა­მე­ი­ტა­ნა). შე­ი­ნიშ­ნება III სუ­ბი­ექტური პი­რის ნიშ­ნე­ბის უნი­ფი­კა­ცი­ის ტენ­დენ­ცია: წერ-ენ, წერდ-ენ, და­წერ-ენ; ჭრი-ენ, ჭრიდენ, დაჭრ-ენ. ქვე­მო­ი­მე­რულ­ში მრავ­ლო­ბი­თობის გამო­სა­ხა­ტა­ვად გამო­ყე­ნე­ბულია -ყე (//-ყენ //-კენ, მო­რფე­მათა ზღვარ­ზე – -სკენ //-წყენ) და -არი­ენ //-ლა­რი­ენ ფორ­მან­ტე­ბიც (- ნა­რევ ფუ­ძე­ებ­თან -არი­ენ მეშვე­ლი ზმნის და­რთვი­სას ხდე­ბა დისიმილაცია: დამჟდა­რა­რი­ენ → დამჟდა­ლა­რი­ენ. -ლა­რი­ენ ელე­მენტი სხვა ფუ­ძე­ებ­თა­ნაც გამოვლინდება, რაც შე­დე­გია მი­სი და­მო­უ­კიდე­ბელ ფორ­მან­ტად გა­აზ­რე­ბი­სა: მო­დი-ლა­რი­ენ). ამ ფორ­მან­ტე­ბით გამო­ი­ხა­ტე­ბა მრავ­ლო­ბი­თო­ბა: ა) ობი­ექ­ტი­სა (გე­კუთ­ვნის­ყენ „გე­კუთვნით“, გიც­დი­ლა­რი­ენ „გიც­დით“); ბ) პირ­და­პი­რი ობი­ექ­ტი­სა (ღმერთმა გა­ცო­ცხლოს­ყენ „გა­ცო­ცხლოთ“); გ) რე­ა­ლუ­რი სუ­ბ­ი­ექ­ტი­სა (უყ­ვარსყენ, უყ­ვარ­ლა­რი­ენ „უყ­ვართ“); დ) რე­ა­ლუ­რი ობი­ექ­ტი­სა (უყ­ვარ­ლარი­ენ „უყ­ვარს მას ისი­ნი“). გვაქვს და­მთხვე­ვე­ბი: „უყ­ვარ­ლა­რი­ენ“ ნიშნავს – მათ ის, მას ისი­ნი, მათ ისი­ნი... იმერულ დიალექტს ახა­სი­ა­თებს თა­ვი­სე­ბუ­რება­ნი ზმნის დრო-კი­ლო­თა წარმოე­ბის მხრივ. აწ­მყო­ში თავს იჩენს ფუ­ძის გა­ერ­თფორ­მი­ა­ნე­ბის ტენდენცია, ფუ­ძე რთულ­დე­ბა თე­მის ნიშ­ნე­ბით: წერ-ავ-ს, ტეხ-ავ-ს... ქარ­თლის მო­მიჯ­ნა­ვე რე­გი­ონში -ავ → -ამ, -ევ → -ემ პა­უ­ზი­სა და თან­ხმოვ­ნის წი­ნა პოზიციაში (თიბ-ამ-ს, ყეფ-ამ-ს, აძლ-ემ-ს...) და სა­პი­რის­პი­როდ, -ამ→ -ავ (ჩა­ასხავ-ს, იზ-ავ-ს...). ფუ­ძე­ში ხმო­ვან­მონაც­ვლე ზმნე­ბი პა­რა­ლე­ლურ ვა­რიან­ტებს გვიჩ­ვე­ნე­ბენ (კრეფ-ავ-ს // კრიფ-ავ-ს, კპეჩ-ავ-ს // კპიჩ-ავ-ს...). ფართო გამო­ყე­ნე­ბი­საა მი­მღე­ო­ბის ფუ­ძი­სა­გან -ობ → -ოფ თე­მის ნიშნით ნა­წარ­მო­ე­ბი ზმნე­ბი (ხმა­რუ­ლოფ-ს, ტა­ნუ­ლ-ოფ-ს...).

იმერულ დიალექტში აწ­მყო-მყო­ფა­დის ფორმებ­ში ხში­რია თე­მის ნი­შან­თა შენაც­ვლე­ბის შე­მთხვე­ვე­ბი: - ებ → - (აძა­ლის, აბ­რა­ლის), -  → -ობ (შეფე­რობს → შე­ფე­როფს), - ებ → -ობ (ღრი­ა­ლობს, ფრი­ა­ლობს), ფონეტიკურ სა­ფუძ­ველ­ზე - ევ → -ოვ (ამ­ტროვ-ს)... თა­ვი­სე­ბუ­რე­ბე­ბით ხა­სი­ათ­დე­ბა სტა­ტ. ზმნე­ბის ფორ­მა­თა წარმოე­ბა ზე­მო­ი­მე­რულ­სა (ჯდია, წვია, დვია) და ქვე­მო­ი­მე­რულ­ში (ჯდანა, დე­ნა „დევს“...). ფარ­თო­დაა გა­ვრცე­ლე­ბუ­ლი მეშ­ველზმნი­ა­ნი წარმო­ე­ბა (ვჯდან­ვარ, ვგდი­ვარ, ვყვი­რი­ვარ, ვშვე­ნი­ვარ, ვგო­რა­ვარ, ვჩქარობ­ვარ...). ნამ­ყო ძი­რი­თადში ზოგ ზმნას­თან I და II პი­რის ფო­რ­მებ­ში -  სუ­ფიქ­სის ნაც­ვლად გვხვდე­ბა -  (და­ვა­პი, დააპი...) ან - ევ-ი → - -ი, უპი­რა­ტე­სად ზე­მოი­მე­რულ­ში (ვი­ყი­დე­ვი // ვი­ყი­დეი, მო­ვიყ­ვა­ნე­ვი // მო­ვიყ­ვა­ნეი...). II კავშირებითის წარმო­ე­ბა­ში ჩნდე­ბა უნი­ფი­კა­ცი­ის ტენ­დენ­ცია. ქვე­მო­იმე­რულ­ში უპი­რა­ტე­სო­ბა ენი­ჭე­ბა -  ფორ­მანტს (დე­იხ­ჩვეს „და­იხჩოს“, დე­იდ­ვეს „და­ი­დოს“), ზე­მოი­მე­რულ­ში – -ს (წა­ხვი­დო „წახვი­დე“, გე­დე­ვი­დოს „გადა­ვი­დეს“). უნიფიკაცია თავს იჩენს III სე­რი­ის ფორმათა წარმო­ე­ბის დრო­საც. I შე­დე­გო­ბით­ში ძი­რი­თა­დია -  დაბო­ლო­ე­ბი­ა­ნი წარმო­ე­ბა (მო­უკ­ლია, დო­უ­ბია...). ქვე­მო­ი­მე­რუ­ლი­სა­თვის და­მა­ხა­სია­თე­ბე­ლია ე. წ. IV სე­რი­ის ფორ­მა­თა წარმო­ე­ბა, რაც ძი­რი­თადად III პირ­ში გა­მო­ი­ყე­ნე­ბა (მი­ნავა­ლა, მი­ნა­ვა­ლი­ყო, მი­ნა­ვა­ლი­ყოს, ნაყვარება, ნაგ­დე­ბა, ნათ­ბო­ბა...).

იმერული დიალექტისთვის და­მა­ხა­სი­ა­თე­ბე­ლი ძი­რი­თა­დი სინ­ტაქ­სუ­რი მო­ვლე­ნები­დან აღ­სა­ნიშ­ნა­ვია მსა­ზღვრელის სახელობითი ბრუნვის ფორ­მით გამოყე­ნე­ბა ყვე­ლა ბრუნ­ვა­ში (დი­დი ბოვშ­მა, დი­დი ბოვშს..). ზოგ­ჯერ მსა­ზღვრე­ლი გვხვდე­ბა ფუ­ძის სახითაც (დიდ ბოვშ­მა). აქ­ტ. სე­მანტი­კის გა­მო­მხატ­ველ გარდა­უ­ვალ ზმნათა II სე­რი­ის ფორ­მებ­თან სუბი­ექ­ტი წარ­მო­დგე­ნი­ლია ­მოთხრობითი ბრუნ­ვის ფორმით (ბიჭ­მა მე­ვი­და; გა­მე­ემ­შვი­დო­ბა ამ კაც­მა...). ეს მოვლე­ნა უფ­რო ხში­რად ქვე­მო­ი­მერულ­ში იჩენს თავს და მეგ­რულთან უშუ­ა­ლო კონტაქტის შე­დე­გი უნ­და იყოს.

იმერულ დიალექტში უხ­ვა­დაა წარმო­დგე­ნი­ლი სა­ყო­ფა­ცხოვ­რე­ბო და სა­მე­ურ­ნეო და­რგობ­რი­ვი ლექ­სი­კის დი­ა­ლექტუ­რი ნა­ირ­სა­ხე­ო­ბა­ნი. გამო­ი­ყო­ფა არ­ქაული ფე­ნა, ეთნოგრაფიული თა­ვი­სე­ბუ­რებე­ბის ამ­სახ­ვე­ლი ლექ­სი­კა, ზა­ნიზმე­ბი. იმერული დიალექტის თა­ვი­სე­ბუ­რე­ბა­ნი ასა­ხულია XV–XVI საუკუნეების სი­გელ-გუ­ჯ­რებ­ში, რაც დი­ა­ლექ­ტის ისტორიული თვალ­საზრი­სი­თ შე­სწავ­ლის შე­საძ­ლებ­ლობას იძლე­ვა.

იხილეთ აგრეთვე

ლიტერატურა

  • ქართული ენა : ენციკლოპედია, 2008;
  • გაჩეჩილაძე პ., იმე­რუ­ლი დი­ა­ლექ­ტის ხა­ნურ-ზეგ­ნუ­რი მე­ტყვე­ლება, – „იბერიულ-კავკასიური ენათმეცნიერება", 1956, ტ. 8;
  • გიგინეიშვილი ი., თოფურია ვ., ქავთარაძე ი., ქარ­თუ­ლი დი­ა­ლექ­ტო­ლო­გია, I, თბ., 1961;
  • კახაძე ო., ოკრიბულის თავისებურებანი, „­იბერიულ-კავკასიური ენათმეცნიერება", 1954, ტ. 6;
  • კუბლაშვილი კ., ქარ­თუ­ლი ენის ქვე­მო­ი­მერუ­ლი დი­ა­ლექ­ტი, თბ., 1985;
  • ნოზაძე ლ., კავ­ში­რე­ბი­თის ფორ­მა­თა წარმო­ებისა­თვის ზე­მო­ი­მე­რულ­ში, «იკე», XXV, თბ., 1986;
  • ფანჩვიძე ვ., მრავლობითი რიცხვის აღნიშვნისათვის ზმნაში იმერუ­ლი კილოს მიხედვით, „საქართვ. მეცნ. აკადემიის მოამბე", 1945, ტ. 6, N10;
  • ძიძიგური შ., იმე­რუ­ლი დია­ლექ­ტი, წგ.: ქარ­თუ­ლი დი­ალექ­ტო­ლო­გი­უ­რი ძი­ე­ბა­ნი, თბ., 1970;
  • ძოწენიძე ქ., ზე­მო­ი­მე­რუ­ლი კი­ლო­კავი (ენობ­რი­ვი მიმო­ხილ­ვა და ტექ­სტე­ბი), თბ., 1973;
  • ჯორბენაძე ბ., ქართუ­ლი დი­ა­ლექ­ტო­ლო­გია, I, თბ., 1989.

Tags:

იმერეთილიხის ქედიქართული ენა

🔥 Trending searches on Wiki ქართული:

ჰაერის დაბინძურებაქვევრი (ფილმი)გიორგი I (საქართველოს მეფე)თავისუფლება (ფილოსოფია)საქართველოს დამოუკიდებლობის დღებაროკოუკრაინაპორტრეტისიყვარულიგიორგი ანწუხელიძეპარიზიჟანგვა-აღდგენითი რეაქციებისაქართველოს კონსტიტუციაიოსებ სტალინიიოჰან სებასტიან ბახიმერაბ დვალიშვილისაფრანგეთის რევოლუციაბერძნული მითოლოგიაინდონეზიური სამზარეულოქართული ხალხური ცეკვებისიურრეალიზმიდავით სარაჯიშვილინიუტონის კანონებიაფხაზეთის ეპიგრაფიკული ძეგლებიკვადრატიჟიული შარტავაC ჰეპატიტიალექსანდრე ყაზბეგიოქროს საწმისირესპუბლიკაარაგვიზოლებიანი აფთარისილიციუმიფუტკრებიალტრუიზმისიმსივნემერწყულიმონღოლთა იმპერიაელექტრონული მუსიკაპლანეტამუსიკათეიმურაზ Iისლანდიახეოფსის პირამიდაკონსტანტინოპოლის დაცემაიაკობ გოგებაშვილისაქართველოს სამოციქულო ავტოკეფალური მართლმადიდებელი ეკლესიააუტიზმიალავერდიდიოკლეტიანეღეროვანი უჯრედიმიტოზიმაიკლ ჯექსონიტიციან ტაბიძეაფხაზებიხემარწყვაბახტრიონი (პოემა)ირანითეთნულდიცილებიადამიანინიუესაქართველოს პარლამენტირამადანისაქართველოს მთათაშორისო ბარიეგვიპტეიგავ-არაკიგაზაფხულიკონსტანტინე I დიდიპანკრეასიფილიპინებიხევისბერი გოჩათევზებიბაგრატიონებისაქართველო XVIII საუკუნეში🡆 More