თელავი: ქალაქი საქართველოში

თელავი
ქალაქი
	თელავი;
	; თელავის ხედი. უკან - ალაზნის ველი და კავკასიონი; ზვიად ავალიანის ფოტო
დროშა	გერბი
ქვეყანა	საქართველო
მხარე	კახეთის მხარე
მუნიციპალიტეტი	თელავის მუნიციპალიტეტი
კოორდინატები	41°55′00″ ჩ. გ. 45°29′00″ ა. გ. / 41.91667° ჩ. გ. 45.48333° ა. გ.
დაარსდა	893
პირველი ხსენება	II საუკუნე
ამჟამინდელი სტატუსი	1801
ფართობი	16,85 კმ²
ცენტრის სიმაღლე	722 მეტრი
ოფიციალური ენა	ქართული ენა
მოსახლეობა	19 629 კაცი (2014)
სიმჭიდროვე	1164,9 კაცი/კმ²
ეროვნული შემადგენლობა	ქართველები 96,1 %; ეზიდები 1,5 %; სომხები 0,5 %; რუსები 0,5 %; აზერბაიჯანელები 0,4 %
სასაათო სარტყელი	UTC+4
სატელეფონო კოდი	+995 350
საფოსტო ინდექსი	2200
ოფიციალური საიტი	telavi.gov.ge
	თელავი ვიკისაწყობში

სხვა მნიშვნელობებისთვის იხილეთ თელავი (მრავალმნიშვნელოვანი).

მოსახლეობა 19 629 (2014 წ.) ადამიანი.

გეოგრაფია

მდებარეობს გომბორის ქედის ჩრდილო-აღმოსავლეთი კალთის ძირას და ალაზნის ვაკეზე, ზღვის დონიდან 550-800 მეტრზე. თბილისიდან დაშორებულია 147 კმ-ით. ჰავა ზომიერად ნოტიოა, იცის ზომიერად ცივი ზამთარი და ცხელი ზაფხული. საშუალო წლიური ტემპერატურაა 9 °C, იანვრისა 0,5 °C, ხოლო აგვისტოსი 23 °C. ნალექები 770 მმ წელიდადში.

ისტორია

ახლანდელი თელავის ტერიტორიაზე პირველი დასახლება გვიანდელი ბრინჯაოს ხანაში გაჩნდა, ელინისტურ ხანაში განვითარდა, ხოლო გვიანდელ ანტიკურ ხანაში მის ბაზაზე წარმოიქმნა ქალაქის ტიპის დასახლება. პირველად მოხსენიებულია ძველი ბერძენი გეოგრაფის პტოლემეს (II ს.) „გეოგრაფიაში“ „Teleda-ს“ ფორმით.

ქართულ წყაროებში გვხვდება XI საუკუნიდან, როდესაც კვირიკე III-მ გააერთიანა კახეთ-ჰერეთის სამეფო, მიიღო მეფის ტიტული და დედაქალაქი თელავში დააფუძნა. XII საუკუნეში იგი საქართველოს ერთ-ერთი მნიშვნელოვანი ქალაქი იყო განვითარებული ვაჭრობითა და ხელოსნობით. თელავზე გადიოდა სავაჭრო-საქარავნო გზები. XIII საუკუნის II ნახევრიდან, მონღოლთა ლაშქრობების შემდეგ მისი მნიშვნელობა დაეცა. შემდგომში იგი მონღოლი მოხელის სადუნ მანკაბერდელის საკუთრება გახდა. XV-XVI საუკუნეებში თელავი ისევ დაწინაურდა. XVII საუკუნეში ქალაქის შემდგომი განვითარება შეაფერხა ირანის შაჰის აბას I-ის ლაშქრობებმა. XVII საუკუნის II ნახევარში კახეთის მეფე არჩილ II-მ თავისი რეზიდენცია გრემიდან თელავში გადმოიტანა. ამ პერიოდიდან თელავი მწიგნობრობის კერად იქცა. აქ სხვადასხვა დროს მოღვაწეობდნენ არჩილ II, დავით II (მამყული-ხანი), თეიმურაზ II, საიათნოვა და სხვა. XVIII საუკუნის შუა პერიოდიდან თელავი ითავსებდა ციხე-გალავნის ფუნქციას ლეკებისგან თავდასაცავად. გვიანფეოდალურ ხანაში თელავი აღმოსავლეთ საქართველოში თავისი მნიშვნელობითა და მოსახლეობის რაოდენობით, ტფილისის (20 000 მოსახლე) შემდეგ მეორე ქალაქი იყო - 1770 წელს მისი მოსახლება 3700 აღწევდა, მაშინ როდესაც მესამე ქალაქში — გორში — 2500 ადამიანი ცხოვრობდა. XVIII საუკუნის II ნახევარში თელავი ფეოდალური ტიპის ქალაქი იყო. მის არქიტექტურას განსაზღვრავდა ოთხი ნაგებობა: ძველი გალავანი, ბატონის ციხე, ყორჩიბაშვილებისა და ვახვახიშვილების ციხეები. 1758 წელს ააგეს კარის ახალი ეკლესია, ხოლო 1766 წელს საზარბაზნე ბურჯი. თეიმურაზ II-ისა და ერეკლე II-ის ოჯახში დამკვიდრებულ ლიტერატურულ ტრადიციებზე აღიზარდა ქართველ ბატონიშვილთა მთელი თაობა. 1758 წელს თელავში დაარსდა საფილოსოფოსო-საღვთისმეტყველო სკოლა, რომელიც 1782 წელს თელავის სემინარიად გადაკეთდა. აქ საგანმანათლებლო და შემოქმედებით საქმიანობას ეწეოდნენ ფილიპე ყაითმაზაშვილი, გაიოზ რექტორი, დავით რექტორი და სხვა. თელავის სემინარიამ 1801 წლამდე იარსება.

ქართლ-კახეთის სამეფოს რუსეთის იმპერიასთან შეერთების (1801) შემდეგ თელავი ახალი ადმინისტრაციულ-ტერიტორიული ერთეულის თელავის მაზრის ცენტრი გახდა და ქალაქის სტატუსი მიიღო. 1834 წელს დიუბუა დე მონპერეს ცნობით ქალაქის მოსახლეობა შეადგენდა 3272 ადამიანს. XIX საუკუნეში დაიწყო თელავის სხვა ქალაქებთან დამაკავშირებელი გზების მშენებლობები 1851-1880 წლებში შენდებოდა ტფილისი-ვაზიანი-გომბორი-თელავის გზა. 1871 წელს დაიწყო თელავი-ახმეტა-თიანეთის და თელავი-გურჯაანი-ანაგას გზების მშენებლობები, 1871-1904 წლებში აშენდა თელავი-ლაგოდეხის გზა. 1863 წელს თელავის მოახლეობა შეადგენდა 7003 ადამიანს. 1892 წელს თელავმა საქალაქო თვითმმართველობის უფლება მიიღო. XIX საუკუნის მეორე ნახევარში თელავში გაცხოველებული მშენებლობა დაიწყო. შეიქმნა ხელოსანთა სავაჭორებით მჭიდროდ განაშენიანებული ახალი ქუჩა („ზემო ბაზარი“). ქალაქი გაიზარდა და გაიშალა ციხის კედლებს გარეთ. ძველმა ციხეებმა დაკარგა მნიშვნელობა, მოიშალა კედლები, ხოლო ბურჯები შეერწყა საცხოვრებელ სახლებს. საგრძნობლად გადაკეთდა ბატონის ციხის შიდა ტერიტორიაც.

1913-1915 წლებში აშენდა კახეთის რკინიგზა და თელავი გახდა თბილისი-თელავის სარკინიგზო ხაზის ბოლო სადგური. 1918 წლის მაისში თელავში აშენდა თეატრი.ამავე წლის 7 მაისს გაიხსნა ქალაქის პირველი საავადმყოფო. ამ პერიოდში თელავში მოქმედებდა რამდენიმე სკოლა: ქალთა გიმნაზია, ვაჟთა გიმნაზია, სასულიერო სასწავლებელი და სხვ. ქალაქის თავი იყო კოტე ანდრონიკაშვილი.

1930 წლიდან თელავის მაზრა გაუქმდა და მის ნაცვლად შეიქმნა რამდენიმე რაიონი, მათ შორის ერთ-ერთი იყო თელავის რაიონი, რომლის ადმინისტრაციული ცენტრი გახდა ქალაქი თელავი. 1947 წელს შედგა თელავის გენერალური გეგმა (არქიტექტორი: ა. ნიკოლაიშვილი, ზ. მინდორაშვილი). ბატონის ციხე დარჩა ქალაქის ცენტრად, მის ირგვლივ მოეწყო მოედნები. ცენტრალურ ქუჩაზე აშენდა მრავალსართულიანი საცხოვრებელი სახლები, ადმინისტრაციული შენობები. აშენდა თელავის დრამატული თეატრის შენობა, სასტუმროები „თელავი“ და „კახეთი“, დაიდგა ლენინის, ერეკლე II-ის და ილია ჭავჭავაძის ძეგლები, ომში დაღუპულთა მემორიალი. საბჭოთა პერიოდში თელავში ფუნქციონირებდა რკინაბეტონის ქარხანა, ძაფსაღები ფაბრიკა, მარმარილოს კომბინატი, ღვინის და რძის ქარხნები, ხორცკომბინატი, მეაბრეშუმეობის სადგური.

2014-2017 წლებში თელავს მუნიციპალიტეტის სტატუსი ჰქონდა მინიჭებული.

მოსახლეობა

აღწერის წელი	მოსახლეობა	კაცი	ქალი
1770	3 700
1834	3 272
1897	13 929
1922	9 176
1926	9 697
1939	14 459
1959	15 328
1970	21 179
1979	25 272
1989	28 325
2002	21 805
2014	19 629

ეკონომიკა

თელავი არის მეღვინეობის რეგიონის სამრეწველო და კულტურული ცენტრი. ქალაქიდან ჩრდილოეთით ორ კილომეტრში მდებარეობს თელავის აეროპორტი, რომელიც ამჟამად უქმომედოა. მოქმედებს საფეხბურთო კლუბი „კახეთი“.

განათლება და კულტურა

ქალაქში არის თელავის სახელმწიფო უნივერსიტეტი, თელავის დრამატული თეატრი, თელავის ცენტრალური ბიბლიოთეკა, თელავის ისტორიულ-ეთნოგრაფიული მუზეუმი, 9 საჯარო სკოლა, რომელთაგან ყველაზე ძველია თელავის პირველი საჯარო სკოლა. თელავში არის ალავერდის ეპარქიის რეზიდენცია.

არქეოლოგია

თელავის არქეოლოგიური შესწავლა დაიწყო 1962 წლიდან (ხელმძღვანელები გ. ლომთათიძე, ც. ჩიკოიძე). გაითხარა თელავის ისტორიული უბნები: ზუზუმბის გორა, ძველი გალავანი, ღვთაების ბორცვი, ბატონის ციხე. ზუზუმბის გორაზე აღმოჩნდა გვიანდელი ბრინჯაოს ხანის ნამოსახლარი, სადაც აღმოჩენილ იქნა რკინის მასრაგახსნილი შუბისპირები, ბრინჯაოს რგოლები, რკინის სამაჯურები, თიხის ჭურჭელი და სხვა. გორის ჩრდილოეთით, მაწანწრის უბანში გაითხარა ძველი და ახალი წელთაღრიცხვის I საუკუნეების ქვევრსამარხები, ხოლო ძველ გალავანში, გორიჯვრის ბორცვზე, აღმოჩნდა რამდენიმე არქიტექტურული კომპლექსი, მათ შორის XI საუკუნის კახეთის ქორეპისკოპოსთა სამეფო სახლის ნაშთი. ძველ გალავანში სამხრეთ ნაწილში გამოვლინდა ადრინდელი და შუა ფეოდალური ხანის ქალაქის ხელოსანთა უბანი, საცხოვრებელი ნაგებობანი, მეთუნის სახელოსნო, ქურა და მრავალი არქეოლოგიური მასალა. კერამიკული ნაწარმო მოწმობს ადგილობრივი ხელოსნური წარმოების მაღალ დონეს. ღვთაების ბორცვზე არქეოლოგიური დაზვერვის შედეგად აღმოჩნდა შუა ფეოდალური ხანის ნამოსახლარი, ქვის სამარხები და ყორჩიბაშვილების გვიანდელი ფეოდალური ხანის ციხის ნანგრევები. ბატონის ციხის გათხრების დროს გამოვლინდა ციხის მშენებლობის ორი ეტაპი. პირველი, XVII საუკუნის მეორე ნახევარში აშენებული, შესაძლოა უკავშირდებოდეს არჩილ II-ს, ხოლო მეორე, ძველ ნაგებობაზე დაშენებული გალავანი XVIII საუკუნის II ნახევარს მიეკუთვნება და ერეკლე II-ის სახელთანაა დაკავშირებული.

არქეოლოგიურად შესწავლილია თეავის შემოგარენიც: ფოხორაულები (სოფ. კურდღელაურთან), არტიზანი (სოფ. რუისპირთან), მარკაანი (სოფ. შალაურთან), სადაც გამოვლინდა ადრინდელი, შუა და გვიან ფეოდალური ხანის ხუროთმოძღვრული და არქეოლოგიური ძეგლები: სამონასტრო ანსამბლი, ნამოსახლარები, მარანი, სამარხები და სხვა. ეს ნასოფლარები იყო ქალაქის მასაზრდოებელი სასოფლო-სამეურნეო რაიონი.

არქიტექტურული ძეგლები

თელავის არქიტექტურულ ძეგლთაგან უმთავრესია ღვთაების ეკლესია (V-VI საუკუნეები), რომელიც ქალაქის სილუეტის არქიტექტურულ დომინანტს წარმოადგენს. შემორჩენილია XI საუკუნის ციხის ზღუდის ნანგრევები, ე.წ. ძველი გალავანი. ქალაქის ცენტრში შემორჩენილია კოშკისებრი შენობა (XVIII-XIX საუკუნეები), რომლის პირველ სართულზე სამლოცველოა, ზემოთ კი თავდასაცავ-შესახიზნი დამოუკიდებელი შესასვლელითა და სათოფურებით. ქალაქის ცენტრში დგას ბატონის ციხე. ჩოლოყაშვილი, ახვლედიანის, ჭავჭავაძის, თეიმურაზ ბაგრატიონის, კვირიკე დიდის, ბარათაშვილის, ნადიკვრის ქუჩებზე შემორჩენილია XVIII-XIX საუკუნეების განაშენიანება, საცხოვრებელი სახლები და სახელოსნოები.

გალერეა

კოშკი თელავის სასახლის გალავანში
თელავის ისტორიულ-ეთნოგრაფიული მუზეუმის შიდა ეზო
თელავის სამხატვრო სკოლა
ერეკლე მეფის ძეგლი

იხილეთ აგრეთვე

ლიტერატურა

ჯაოშვილი ვ., ჩიკოიძე ც., მენაბდე ლ., საღარაძე შ., ქართული საბჭოთა ენციკლოპედია, ტ. 4, თბ., 1979. — გვ. 644-645.

საღარაძე, შ., ჩიკოიძე ც., ჯაოშვილი ვ., ენციკლოპედია „საქართველო“, ტ. 4, თბ., 2018. — გვ. 22.
საქართველოს ისტორიის ნარკვევები, ტ. V-VI, თბილის, 1970-1972
რჩეულიშვილი, ლ. თელავი, თბილისი, 1963

რესურსები ინტერნეტში

რეგიონის ოფიციალური საიტი

სქოლიო

-1'>↑ ^1.0 ^1.1 ^1.2 http://heraldika.ge/index.php?m=41&arms_id=800

[[:ru:s:ЭСБЕ/Телав|Телав]]_//_''[[:d:Q23892972|Энциклопедический_словарь]]''_—_[[:სანქტ-პეტერბურგი|СПб]]:_[[:ru:Брокгауз_—_Ефрон_(издательство)|Брокгауз_—_Ефрон]],_1901._—_Т. XXXIIа._—_С. 775–776.

-2">↑ Телав // Энциклопедический словарь — СПб: Брокгауз — Ефрон, 1901. — Т. XXXIIа. — С. 775–776.

↑ Кавказский календарь на 1865 год გვ. 305

↑ გაზეთი „საქართველო“, № 103. 29 მაისი

↑ გაზეთი „საქართველო“ № 96 21 მაისი 1918

↑ გაზეთი „საქართველოს რესპუბლიკა“ № 104 — 29 ნოემბერი 2018

↑ ^7.0 ^7.1 ^7.2 ^7.3 ^7.4 Cities and towns of Georgia pop-stat.mashke.org

[1]