Kalimantan: Pulo

Palemahaning pulo iki kapérang dadi wewengkoning telung nagara Brunei, Indonésia, lan Malaysia.

Pulo iki asring diarani Borneo déning mancanagara mligi Malaysia, kanggo ngarani palemahaning Sarawak lan Sabah, éwadéné diarani Kalimantan déning Indonèsia. Kajaba iku, uga madeg Kasultanan Brunei ana ing pulo iku..

Nalika kalaning Indhiya Nèderlan, Kalimantan misuwur minangka Bornéo. Nanging mangkono, iki ora ateges jeneng Kalimantan ora kawentar. Sajeroning layang-layanging Pangéran Tamjidillah saka Kraton Banjar taun 1857 dhateng Résidhèn Walanda ing Banjarmasin, Panjenengané wis nganggo jeneng Pulo Kalimantan, dudu Pulo Bornéo. Iki nuduhaké manawa ana ing kalangan pandunung, jeneng Kalimantan luwih kasuwur tinimbang jeneng Borneo kang dienggo ana ing administrasi pamaréntah kolonial Indhiya Nèderlan. Jeneng Kalimantan wiwit kondhang manèh watara taun 1940.

Rikala abad kaping 18, sapérangan gedhé palemahaning Kalimantan saka Nagara Sambas tekan Nagari Berau wujud kraton-kraton sangisoré Kasultanan Banjar, nanging wusana nyusut dadi sapérangan cilik waé kaya ta wewengkon Kalimantan Kidul saiki amarga prajanjèn kaliyan Walanda. Ing Prajanjèn Karang Intan ing mangsa papréntahan Pangéran Nata Dilaga (Susuhunan Nata Alam) (1808-1825), Kasultanan Banjar masrahaké sapérangan wewengkon taklukanné dhateng Indhiya Nèderlan ing antarané wewengkon Bulungan, Kutai, Pasir, Pagatan lan Kotawaringin. Laladan liyané kang uga wus dipasrahaké dhateng Walanda ya iku Landak, Sambas, Sintang lan Sukadana. Mung wewengkon inti Kasultanan Banjar kang durung tiba ing gegeman Walanda nganti taun 1860. Sabanjuré ing abad kaping 19, Walanda ngakèni madegipun kraton-kraton (laladan dhistrik) kang langsung dipréntah kepala bumiputera kang tundhuk ing sangisosoré kakuwasaan Walanda (Indirect Bestuur).

 

Ing abad XIV wewengkon Kalimantan ditaklukaké Gajah Mada. Saben nageri kang wujud sawijining laladan ilèn kali ing mangsa iku dipanggedhèni sawijining wong kanthi gelar Sakai. Majapahit mapanaké wakilé Maharaja Suryanata (1365) kang dadi ratu Nagara Dipa kang kedhudhukané ing Candhi Agung (Amuntai). Ing mangsa tuwuhing agama Islam sapérangan Karajan Hindhu malih dadi Karajan Islam kanthi ciri budaya Malayu. Sadurungé munculé agama Islam kabèh warga Kalimantan dilebokaké ing kategori budaya Dayak kang kapérang saka wong Dayak, Malayu Hindhu lan Jawa Hindhu. Kasultanan Banjar minangka wakil Kasultanan Demak ing Kalimantan marisi sapérangan wewengkon tilas taklukané Majapahit.

Kasultanan Banjar mérang wewengkon Kalimantan dadi wewengkon-wewengkon Kutha Raja, Nagara Agung, Manca Nagara lan Pesisiran. Kutha Martapura kutha krajan Kasultanan Banjar minangka ring sepisanan wujud wewengkon Kutha Raja. Ring kapindho laladan njaban kutha Martapura (Laladan Banjar) iku wewengkon Nagara Agung (laladan inti kraton Banjar). Ring katelu ing njaban laladan Banjar ingaran laladan Manca Nagara ya iku kawasan kulon tekan laladan Kotawaringin lan ing wétan tekan laladan Pasir. Ring paling njaba ya iku wewengkon ing sisih kulon Kotawaringin tekan nagari Sambas ingaran Pasisir Barat, ewadéné Pasisir Wétan iku kawasan ing sisih lor laladan Pasir tekan wewengkon Berau-Bulungan.

• Sepisan Borneo saka tembung Kasultanan Brunei Darussalam sung sadurungé wujud kraton gedhé lan wiyar (njangkep Serawak lan sabagéan Sabah amarga sabagéan Sabah iki duwèkané kasultanan Sulu-Mindanao. Para pedagang Portugis nyebut Borneo lan digunakaké déning wong-wong Éropah. Nanging penduduk asli nyebut minangka pulo Klemantan.
• Kapindo miturut Crowfurd ing Descriptive Dictionary of the Indian Island (1856), tembung Kalimantan iku jeneng sejinis pelem saéngga pulo Kalimantan iku pulo pelem nanging panjenengané nambahaké yèn tembung iku mambu dongèng lan ora populèr.
• Katelu miturut Dr. B. Ch. Chhabra ing jurnal M.B.R.A.S vol XV part 3 hlm 79 nyebutaké kabiyasaan bangsa India kuna nyebutaké jeneng papan selaras asil bumi kaya jewawut ing basa sanksekerta yawa saéngga pulo iku ingaran yawadwipa kang kaloka minangka Pulo Jawa saéngga kanthi dhasar analogi mau pulo iku kang kanthi jeneng Sansekerta Amra-dwipa utawa pulo pelem.
• Kapapat miturut C.Hose lan Mac Dougall nyebutaké yèn tembung Kalimantan asalé saka 6 golongan suku-suku setempat ya iku Dayak Laut (Iban), Kayan, Kenya, Klemantan, Munut, lan Punan. Ing karangané, Natural Man, a Record from Borneo (1926), C Hose njelasaké yèn Klemantan iku jeneng anyar kang digunakaké déning bangsa Malayu.
• Kalima miturut W.H Treacher ing British Borneo ing jurnal M.B.R.A.S (1889), pelem liyar ora kaloka ing Kalimantan lor. Apa manèh Borneo ora naté kaloka minangka pulo kang ngasilaké pelem malah mungel waé saka sebutan Sago Island (pulo Sagu) amarga tembung Lamantah iku jeneng asli sagu mentah.
• Kaenem miturut Prof. Dr. Slamet Muljana ing bukuné Sriwijaya (LKIS 2006), tembung Kalimantan dudu tembung melayu asli nanging tembung silihan kaya déné tembung malaya, melayu kang asalé saka India (malaya ateges gunung). Kalimantan utawa Klemantan asalé saka basa Sanksekerta, Kalamanthana ya iku pulo kang udharané panas banget utawa ngobong (kal[a]: usum, wektu lan manthan[a]: ngobong). Amarga vokal a ing kala lan manthana miturut kabiyasaan ora diucapaké, mila Kalamanthana diucap Kalmantan kang sabanjuré ingaran penduduk asli Klemantan utawa Quallamontan kang pungkasané diturunaké dadi Kalimantan.

Kalimantan dipérang dadi patang provinsi:

• Kalimantan Tengah kanthi kutha krajan Palangkaraya
• Kalimantan Wétan kanthi kutha krajan Samarinda
• Kalimantan Kidul kanthi kutha krajan Banjarmasin
• Kalimantan Kulon kanthi kutha krajan Pontianak
• Kalimantan Lor kanthi kutha krajan Tanjung Selor

 

Sawisé njupuk alih Kalimantan saka tanganné Jepang, NICA meksa kaum Federal Kalimantan supaya rikat ngedegaké Nagara Kalimantan nyusul Nagara Indonésia Wétan kang wis ngadeg. Mula banjur diwangun Dhéwan Kalimantan Kulon tanggal 28 Oktober 1946, kang dadi Laladan Istiméwa Kalimantan Kulon ing tanggal 27 Mèi 1947; kanthi Kepala Laladan, Sultan Hamid II saka Kasultanan Pontianak kanthi pangkat Mayor Jendral. Wewengkoné kapérang saka 13 kraton minangka swapraja.

Dhéwan Dayak Gedhé diwangun tanggal 7 Dhésèmber 1946, lan sabanjuré tanggal 8 Januari 1947 diwangun Dhéwan Pagatan, Dhéwan Pulo Laut lan Dhéwan Cantung Sampanahan kang banjur nggabung dadi Fèdherasi Kalimantan Kidul-Wétan. Banjur tanggal 18 Fèbruari 1947 diwangun Dhéwan Pasir lan Fèdherasi Kalimantan Wétan, kang pungkasané ing tanggal 26 Agustus 1947 nggabung dadi Dhéwan Kalimantan Wétan. Sabanjuré Laladan Kalimantan Wétan dadi Laladan Istiméwa Kalimantan Wétan kanthi Kepala Laladan, Aji Sultan Parikesit saka Kasultanan Kutai kang pangkaté Kolonél. Laladan Banjar kang wis kajepit laladan fèdheral pungkasané diwangun Dhéwan Banjar tanggal 14 Januari 1948.

Gubernur Kalimantan ing papréntahan Pamaréntah RI ing Yogyakarta, ya iku Pangéran Muhammad Noor, ngirim Cilik Riwut lan Hasan Basry ing misi perjuwangan mempertahankan kamardikan kanggo ngadhepi kekuwatan NICA. Ing tanggal 17 Mèi 1949, Lètkol Hasan Basry minangka Gubernur Wadya ALRI Wewengkon IV Pertahanan Kalimantan mroklamirké sawijining Proklamasi Kalimantan kang isiné yèn "Laladan Kalimantan Kidul" (laladan-laladan sanjaban Laladan Istiméwa Kalimantan Kulon lan Laladan Istiméwa Kalimantan Wétan) tetep minangka pérangan ora kapisahaké saka Nagara Républik Indonésia kang wis diproklamasikké tanggal 17 Agustus 1945. Pamaréntah Gubernur Militér iki wujud upaya tandhingan dhateng kawanguné Dhéwan Banjar kang diyasa Walanda.

Ing mangsa Républik Indonésia Sarékat, Kalimantan dipérang dari limang laladan ya iku:

1. Laladan Istiméwa Kalimantan Kulon
2. Laladan Istiméwa Kalimantan Wétan
3. Dayak Gedhé
4. Laladan Banjar
5. Fèdherasi Kalimantan Kidul-Wétan

Pratélan jeneng-jeneng résidhèn Inggris lan Walanda kanggo wewengkon Bornéo-Walanda:

• Alexander Hare (1811), résidhèn Inggris
• I.N. Nieuwen Huyzen (1860), résidhèn Walanda
• C.A. Kroesen (1898), résidhèn Walanda
• C.J. Van Kempen (1924), résidhèn Walanda
• J. De Haan (1924-1929), résidhèn Walanda
• R. Koppenel (1929-1931), résidhèn Walanda
• W.G. Morggeustrom (1933-1937), résidhèn Walanda

Wiwit taun 1938, Bornéo-Walanda (Kalimantan) wujud siji kasatuan laladan administratif sangisoré gubernur, kang duwé kedhudhukan ing Banjarmasin:

• Dr. A. Haga (1938-1942), gubernur Bornéo
• Pangéran Musa Ardi Kesuma (1942-1945), Ridzie
• Ir. Pangeran Muhammad Noor (2 September 1945), gubernur Kalimantan kanthi kedhudhukan ing Yogyakarta
• dr. Moerjani, (14 Agustus 1950), gubernur Kalimantan kanthi kedhudhukan ing Banjarmasin

Taun 1957 Kalimantan dipérang dadi 3 provinsi, ya iku Kalimantan Kidul, Kalimantan Wétan, Kalimantan Kulon. Sabanjuré taun 1958, kawangun provinsi Kalimantan Tengah minangka pamekaran saka Kalimantan Kidul.

 

• "Waruna Pura"
• "Tanjungpura" (Bakulapura) artiné pulo kang akèh duwé tanjung (bakula).
• "Tanjung Nagara" iku sebutan kanggo pulo Bornéo déning Karajan Majapahit, minangka salah siji laladan saka wolung taklukan Karajan Majapahit.
• "Hujung Lemah" utawa "Ujung Lemah" iku sebutan pulo Kalimantan ing Hikayat Banjar lan Hikayat Raja-ratu Pasai, katoné iki jeneng kang dipigunaaké déning penduduk Sumatra lan sekitaré kanggo nyebut pulo Kalimantan.
• "Pulo Kencana" iku sebutan pulo Kalimantan ing Ramalan Prabu Jayabaya saka Majapahit ngenani bakal dikuwasani Tlatah Jawa déning bangsa Jepang kang teka saka arah pulo Kencana (Kalimantan).
• "Jaba Daje" artiné "Jawa ing Lor (saka Pulo Madura) sebutan suku Madura dhateng pulo Kalimantan.

• Sarékat Kalimantan, fusi saka Persatuan Pemuda Marabahan kanthi organisasi nom-noman lokal ing Kalimantan Kidul.
• Kalimantan Raya, layang kabar kang diterbitaké ing Banjarmasin déning A.A Hamidhan tanggal 5 Maret 1942.
• Zuider en Ooster Afdeeling van Borneo, laladan Kidul lan Wétan Kalimantan ya iku Kalimantan Kidul, Kalimantan Tengah lan Kalimantan Wétan, kang dipréntah sawijining Résidhèn tekan taun 1942 kang kutha krajané ing Banjarmasin.

Pratélan kraton-kraton lan sabagéan isih èksis ing Pulo Kalimantan, ing antarané ya iku:

• 8000 SM: Manungsa ras Austrolomelanesia lumebu pulo Bornéo.
• 2500 SM: Migrasi bangsa Malayu Proto saka Yunnan menyang pulo Bornéo kang dadi nénék moyang suku Dayak.
• 1500 SM: Migrasi bangsa Malayu Deutero menyang pulo Bornéo.
• 400: Mulawarman, ratu angka 3 saka Karajan Kutai, katurunan saka Kudungga saka suku Dayak Tunjung, wujud kraton Hindhu sepisanan ing Nuswantara.
• 600: Suku Dayak Maanyan nglakoni migrasi menyang pulo Bangka banjur menyang Madagaskar.
• 1362: Pulo Bornéo ditaklukaké déning Majapahit.
• 24 September 1526: Pangéran Samudera, ratu Banjarmasih angka 1 nganut Islam lan gadhah gelar Sultan Suriansyah. Sawisé olèh panjurung Kasultanan Demak kanggo uwal saka Karajan Nagara Daha.
• 7 Juli 1607: Èkspèdisi Walanda dipanggedhèni Koopman Gillis Michaelszoon tekan ing Banjarmasin.
• 1612: Walanda nembak lebur Banjar Lama kutha krajan kraton Banjar, saéngga kutha krajan kraton Banjar dipindhahaké menyang Martapura.
• 25 Juni 1689: Kapal Portugis kang dipanggedhèni Kaptén Cotingo lumebu laladan Pulo Petak, Kapuas.
• 14 Mèi 1787: Pangéran Amir (éyang kakungé Antasari) dicekel Walanda, banjur diasingaké menyang Srilangka, sawisé ngonoaké perlawanan marang Walanda kaliyan 3000 pangikuté.
• 1857: layang Pangéran Tamjidillah saka Karajan Banjar dhateng pihak Résidhèn Walanda ing Banjarmasin, panjenengangé nyebutaké pulo Kalimantan, dudu pulo Bornéo.
• 11 November 1858: Sepisanan dumadiné Perang Banjar, dipanggedhèni Pangéran Antasari.
• 1859: Sultan Tamjidullah Alwasikh Billah kang disarujuki Walanda minangka ratu Banjar, didhunaké saka singgasana lan diasingaké ing Bogor.
• 11 Juni 1860: Rhésidhèn Walanda, I. N. Nieuwen Huyzen mbiwara pambusakkan kraton ing saindhenging Kalimantan, kalebu (papréntahan) Kasultanan Banjar.
• 14 Maret 1862: Pangéran Antasari didadèkaké Panembahan déning Kiyai Adipati Jaya Raja, adipati (gubernur) wewengkon Tanah Dusun, Kapuas lan Kahayan sarta para kepala suku Dayak.
• 1895: Penduduk Zuider en Ooster Afdeeling van Borneo iku: 598 wong Éropah, 4.525 wong Cina, 1.534 wong Arab, 116 wong Wétan Asing sarta 803.013 wong Bumiputera.
• 1899: Résidhèn C.A Kroesen mimpin Zuider en Ooster Afdeeling van Borneo.
• 24 Januari 1905: Sultan Muhammad Seman, putra Pangéran Antasari palastra nglawan Walanda ing pedhalaman kali Barito.
• 1919: Banjarmasin kutha krajan Zuider en Ooster Afdeeling van Borneo olèh otonom papréntahan dadi Gemeente Bandjermasin.
• 1923: Nasional Borneo Konggrès angka 1.
• 29-31 Maret 1924: National Borneo Congres angka 2, ditekani wakil-wakil Perserikatan Dayak lan Sarékat Islam lokal.
• 1938: Wester Afdeeling van Borneo lan Zuider en Ooster Afdeeling van Borneo dadi sawijining provinsi ing Indhiya Nèderlan kanthi dr. A. Haga minangka gubernur. Gemeente Bandjermasin ditingkataké dadi Stads Gemeente Bandjermasin.
• 25 Dhésèmber 1941: Jepang ngebom Lapangan Terbang Ulin, Banjarbaru.
• 21 Januari 1942: Jepang nembak tiba pesawat Catalina-Walanda ing kali Barito perairan Alalak, Barito Kuala.
• 8 Fèbruari 1942: Jepang lumebu Muara Uya, Tabalong, Gubernur Haga ngungsi menyang Kuala Kapuas nuju Puruk Cahu, Murung Raya.
• 10 Fèbruari 1942: Wadya Jepang lumebu Banjarmasin, kutha krajan Bornéo (Kalimantan).
• 12 Fèbruari 1942: Wadya Jepang ngetokaké maklumat kutha Banjarmasin lan laladané diwènèhaké PPC (Pimpinan Papréntahan Civil).
• 5 Maret 1942: A.A Hamidhan nerbitaké layang kabar Kalimantan Raya ing Banjarmasin.
• 18 Maret 1942: Kiyai Pangéran Musa Ardi Kesuma ditunjuk Jepang minangka Ridzie, panguwasa penuh lan paling dhuwur pamaréntah sipil ngambah wewengkon Banjarmasin, Hulu Kali lan Kapuas-Barito (Dayak Gedhé).
• 17 April 1945: Rakyat Banjarmasin wiwit diwajibaké mènèhi pakurmat kanthi mbungkukaké awaké marang saben wadya Jepang, kang nitih pit, mobil lan liya-liyané.
• 6 Mèi 1945: Pambentukan TRI wadyabala MN 1001, MKTI (MN=Muhammad Noor)
• 2 September 1945: Papréntahan Sukarno-Hatta nglantik Ir. H. Pangéran Muhammad Noor minangka gubernur Kalimantan.
• 17 Mèi 1949: Proklamasi Gubernur Wadya ALRI Divisi IV Pertahanan Kalimantan déning Letkol. Hasan Basry (Pahlawan Nasional).
• 9 November 1949: Peperangan ing Banjarmasin nglawan Walanda.
• 18 April 1950: Pambubaran Dhéwan Dayak Gedhé, Dhéwan Banjar lan Fèdherasi Kalimantan Kidul-Wétan.
• 14 Agustus 1950: Pambentukan 10 provinsi, salah sijiné Kalimantan kanthi gubernur dr. Moerjani. Tanggal mau dipèngeti minangka Dina Dumadiné Provinsi Kalimantan Kidul.
• 23 September 1953: Sédané Ratu Zaleha, putri Sultan Muhammad Seman, tokoh émansipasi wanita Kalimantan, sadurungé diasingaké ing Cianjur.
• 7 Dhésèmber 1956: Kabentuké provinsi Kalimantan Kidul.
• 23 Mèi 1957: Pambentukan provinsi Kalimantan Tengah.