Basa Jawa: Basa Austronésia

Basa Jawa kasebar wiwit pucuk kulon pulo Jawa, Banten, nganti pucuk wétan Banyuwangi déning kurang luwih 80 yuta panutur ibu. Kajaba iku, basané uga kasebar ing Indonésia, saka Sumatra nganti Papua, uga ing Timor Wétan, Malaysia, Singapura, Taiwan, Hong Kong, Walanda, Suriname, Curaçao, lan ing Kalédonia Anyar. Basa Jawa minangka basa resmi ing Daérah Istiméwa Yogyakarta, bareng karo basa Indonésia.

Basa Jawa
ꦧꦱꦗꦮ
	Aksara Jawa - basa.svg
Dituturaké ing	Jawa (Indonésia)
Gunggung panutur	100 yuta
Rumpun basa	Cithakan:Infobox Language/genetic2 Indo-Polinésia Indo-Polinésia Punjer Basa Jawa
Sistem tulisan	Aksara Latin Aksara Jawa Aksara Arab (Aksara Pégon)
Kodhe basa
ISO 639-1	jv
ISO 639-2	jav
ISO 639-3	variously: jav – Basa Jawa jvn – Basa Jawa Karibia jas – Basa Jawa Kalédonia Anyar kaw – Kawi
Ijo tuwa: papan basa Jawa minangka basa mayoritas. Ijo enom: papan basa Jawa minangka basa minoritas.

Basa Jawa dadi salah sawijining panyumbang kang gedhé dhéwé kanggo panuwuhaning basa Indonésia. Sanadyan dudu basa resmi ing pamrintahan, basa Jawa nduwé prabawa sing luwih akèh tinimbang basa-basa laladan liyané, kaya ta ing tetembungan, lan istilah-istilah kang kadhangkala nganggo tembung Jawa.

Basa Jawa iku péranganing sub-cabang Sundik saka kulawarga basa Indo-Polinesia Kulon saka pang basa Indo-Polinesia kang gilirané anggota basa Austronesia. Basa Jawa isih sadulur cedhak basa Malayu, basa Sundha, basa Bali, lan uga basa-basa ing pulo Sumatra sarta Kalimantan.

Basa Jawa digunakaké ing Jawa Tengah, Jawa Wétan, lan uga pasisir lor Jawa Kulon, banjur ing Madura, Bali, Lombok, lan Tatar Sundha ing Jawa Kulon. Basa Jawa uga diterapaké dadi basa sastra. Basa Jawa uga basa dalem ing karaton Palembang, Sumatra Kidul, sadurungé karaton iki dibedhah wong Walanda ing wusananing abad kaping 18.

Basa Jawa bisa kaanggep salah sawijining basa klasik ing donya. Basa iki nduwé sajarah kasusastran kang wis lawas banget, punjul 12 abad. Para nimpuna basa Jawa mérang sajarah basa Jawa ing patang urutan:

• Basa Jawa Kuna, saka abad kaping 9
• Basa Jawa Tengahan, saka abad kaping 13
• Basa Jawa Anyaran, saka abad kaping 16
• Basa Jawa Modhèren, saka abad kaping 20 (pratélan iki ora dienggo kanthi umum)

Basa Jawa bisa ditulis mawa aksara Jawa, (turunaning aksara Brahmi saka India), aksara Jawa-Arab (pégon) lan aksara Latin.

Sanadyan dudu basa resmi ing ngendi waé, basa Jawa basa Austronesia kang akèh dhéwé cacahing panutur ibuné. Basa iki dituturaké lan dingertèni déning kurang luwih 80 yuta wong. Kurang luwih 45% kang ndunungi nagara Indonésia tedhak turuning wong Jawa utawa manggon ing Tanah Jawa. Mèh kabèh présidhèn Indonésia wiwit taun 1945 iku keturunan Jawa (sajatiné kabèh keturunan Jawa, B.J. Habibie uga ngaku ibuné priyayi Jawa). Dadi, ora nggumunaké, basa Jawa mènèhi pangaribawa akèh ing pikembanganing basa Indonésia.

Basa Jawa Modhèrn bisa dipérang dadi telung carabasa utawa basawangsa (rumpun) utama: cara Jawa Kulon, cara Jawa Tengah, lan cara Jawa Wétan. Ing pulo Jawa, ana kang diarani dialect continuum (sasambunganing carabasa) saka Banten, ing ujung kulon, tekan Banyuwangi, ing pucuk wétan. Kabèh carabasa Jawa kurang luwih bisa dingertèni para panuturé (Ing: mutually intelligible).

Foném basa Jawa modhèren lan baku iku:

Swara (vokal)

Pangucapan swara-swara iki rada njlimet. Ciri utama iku yèn ing basa baku Mataraman, /a/ ing wanda mawa posisi kabukak ing posisi pungkasan lan sadurungé pungkasan, diucapaké kaya déné [ɔ].

Wyanjana (konsonan)

Pènget: Foném mawa tandha kurung iku alofon.

Basa Jawa iku akèh banget cara pituturané. Ana carabasa parisaba kang dipara miturut hièrarkhi saka kasar tekan alus dadi:

• Ngoko
• Madya
• Krama

Ana basa kang mligi kanggo keprelon resmi karaton:

• Bagongan (dianggo ing kraton Ngayogyakarta adiningrat)
• Kedhaton (dianggo ing kraton Surakarta adiningrat)

Kajaba iku, ana carabasa kang didhasarké dening tlatahé, lan ora sakabèhé carabasa Jawa dimangarteni déning kabèh wong Jawa. Ing ngisor iki kapacak pamérangan miturut sawatara juru basawidya Jawa: Poerwadarminta lan Uhlenbeck. Kajaba iku, uga ditambah pamérangan Wurm lan Hattori. Wurm lan Hattori nggambar peta pamérangan carabasa Jawa. Pamérangan para nimpuna iki rada séjé, lan ora sarujuk siji lan sijiné.

Pamérangan Poerwadarminta

Miturut Poerwadarminta ing bukuné Sarining Paramasastra Djawa, carabasa-carabasa ana:

1. Carabasa Banten
2. Carabasa Cirebon
3. Carabasa Banyumas lan Tegal
4. Carabasa Bagelèn
5. Carabasa Ngayogyakarta lan Kedhu
6. Carabasa Surakarta, Madiyun lan Semarang
7. Carabasa Muria Agung (Pati, Kudus, Jepara, Rembang)
8. Carabasa Pasisir lor wétan (Tuban, Gresik, Surabaya)
9. Carabasa Malang-Pasuruhan
10. Carabasa Banyuwangi

Pamérangan Uhlenbeck

Carabasa-carabasa iku miturut juru basawidya Walanda E.M. Uhlenbeck ing bukuné A Critical Survey of Studies on the Languages of Java and Madura (1964), diklumpukaké dadi 3 (telung) wangsa (rumpun) yaiku:

• Basawangsa Jawa kulon:
  • Carabasa Banten (utawa Jawa Serang)
  • Carabasa Cerbon (Dermayu-Cerbon)
  • Carabasa Tegal (Brebes nganti Pemalang)
  • Carabasa Banyumasan (Purwokerto, Cilacap lan Banyumas)

Klumpukan ing nduwur iku lumrahé ingaran basa Jawa ngapak ngapak utawa basa penginyongan.

• Basawangsa Jawa Tengah:
  • Carabasa Pacitan
  • Carabasa Pekalongan
  • Carabasa Semarangan
  • Carabasa Kedhu
  • Carabasa Surakarta
  • Carabasa Ngayogyakarta
  • Carabasa Madiyun
  • Carabasa Blora

Kelompok ing nduwur kaé lumrahé ingaran basa Jawa baku.

• Basawangsa Jawa wétanan:
  • Carabasa Arèkan
  • Carabasa Malangan
  • Carabasa Lumajang
  • Carabasa Tengger
  • Carabasa Using Banyuwangèn

Kelompok ing ndhuwur iku lumrahé diarani basa Jawa wétanan.

Pamérangan Wurm lan Hattori

Wurm lan Hattori (1983:39) mérang carabasa-carabasa Jawa ing pulo Jawa dadi 7 pérangan:

1. Carabasa Banten
2. Carabasa Lor-Kulonan
3. Carabasa Manuk
4. Carabasa Cerbon
5. Carabasa Kulonan-Tengah
6. Carabasa Wétanan
7. Carabasa "Laladan Jawa ing Banyuwangi"

Basa Jawa iku bisa dipérang miturut unggah-ungguhé utawa uga diarani register. Manut undha usuk utawa unggah-ungguhé iku dadi

• Basa Ngoko
• Basa Madya
• Basa Krama

Banjur uga ana sawatara tetembungan krama inggil lan krama andhap kang bisa dienggo ing saben register.

Gunané krama lan kanggoné krama

Basa Ngoko

1. Dienggo wong tuwa marang anaké
2. Dienggo guru marang murid.
3. Dienggo déning sepadha-padha kang wis kulina
4. Dienggo ndhuwuran marang andhahan

Tuladha: Kowé gelem mangan sega lodèh mas?

Basa Ngoko Alus

1. Dienggo déning wong-wong sapadha-padha kang wis kulina nanging isih ngajèni.
2. Dienggo wong tuwa marang wong enom kang drajadé luwih dhuwur.

Tuladha: Sampeyan purun nedha sekul lodèh Mas?

Basa Krama

1. Dienggo déning wong kang durung raket banget.
2. Dienggo déning wong kang durung tuang.

Tuladha: Panjenengan kersa dhahar sega lodèh mas?

Basa Krama Inggil

1. Dienggo déning wong enom marang wong tuwa.
2. Dienggo déning murid marang guru.
3. Dienggo déning ngisoran marang dhuwuran.

Tuladha: Panjenengan kersa dhahar sekul lodhèh Mas?

Delengen uga: Wong Jawa

Basa Jawa dicaturaké ing saindhenging Indonésia, nagara-nagara tangga Asia Kidul-wétan, Walanda, Suriname, Kaledonia Anyar, lan nagara-nagara liyané. Populasi panutur gedhé dhéwé tinemu ing enem provinsi Jawa dhéwé, lan ing provinsi tangga Sumatra saka Lampung.

Sawijining tabèl kang nuduhaké gunggung panutur asli ing taun 1980, saka 22 provinsi ing Indonésia (saka total 27 ing wektu iku) kang nuturaké basa Jawa punjul 1%, yaiku: