Pólland: Land í Mið-Evrópu

Það á landamæri að Þýskalandi í vestri, Tékklandi og Slóvakíu í suðri, Úkraínu, Hvíta-Rússlandi og Litáen í austri og Rússlandi (Kalíníngrad) í norðri. Landið á strönd að Eystrasalti og renna þar árnar Odra og Visla í sjó. Pólland er landfræðilega fjölbreytt land sem nær að Súdetalandi og Karpatafjöllum í suðri. Pólland er 312.679 ferkílómetrar að flatarmáli og er níunda stærsta land Evrópu. Íbúar Póllands eru rúmlega 38 milljónir og það er sjötta fjölmennasta ríki Evrópusambandsins. Varsjá er höfuðborg landsins og stærsta borgin. Aðrar helstu borgir Póllands eru Kraká, Łódź, Wrocław, Poznań, Gdańsk og Szczecin.

Lýðveldið Pólland
Rzeczpospolita Polska
Fáni	Skjaldarmerki
Þjóðsöngur: Mazurek Dąbrowskiego
Höfuðborg	Varsjá
Opinbert tungumál	pólska
Stjórnarfar	Lýðveldi
Forseti	Andrzej Duda
Forsætisráðherra	Donald Tusk
Stofnun
• Kristnitakan	14. apríl 966
• Konungsríkið Pólland	1. maí 992
• Pólsk-litáíska samveldið	1. júlí 1569
• Skiptingar Póllands	24. október 1795
• Hertogadæmið Varsjá	22. júlí 1807
• Sameining Póllands	11. nóvember 1918
• Innrásin í Pólland	1. september 1939
• Alþýðulýðveldið Pólland	8. apríl 1945
• Lýðveldið Pólland	13. september 1989
Evrópusambandsaðild	2004
Flatarmál  • Samtals  • Vatn (%)	69. sæti 312.696 km² 1,48
Mannfjöldi  • Samtals (2020)  • Þéttleiki byggðar	38. sæti 38.268.000 123/km²
VLF (KMJ)	áætl. 2021
• Samtals	1.363 millj. dala (19. sæti)
• Á mann	35.957 dalir (39. sæti)
VÞL (2019)	0.880 (35. sæti)
Gjaldmiðill	Pólskt slot (zł) (PLN)
Tímabelti	UTC+1 (UTC+2 á sumrin)
Þjóðarlén	.pl
Landsnúmer	+48

Saga Póllands nær þúsundir ára aftur í tímann. Á síðfornöld settust ýmsir þjóðflokkar og ættbálkar að á Norður-Evrópusléttunni. Vestur-Pólanar lögðu hluta svæðisins undir sig og landið dregur nafn sitt af þeim. Stofnun ríkis í Póllandi má rekja til ársins 966 þegar Mieszko 1., fursti yfir landsvæði sem samsvarar nokkurn veginn núverandi ríki, tók kristni og snerist til rómversk-kaþólskrar trúar. Konungsríkið Pólland var stofnað árið 1025 og árið 1569 gekk það í konungssamband við Stórhertogadæmið Litáen með Lublinsamningnum. Pólsk-litáíska samveldið var eitt af stærstu og fjölmennustu ríkjum Evrópu á 16. og 17. öld með einstaklega frjálslynt stjórnkerfi sem tók upp fyrstu stjórnarskrá Evrópu.

Pólska gullöldin leið undir lok við skiptingar Póllands af hálfu nágrannaríkja undir lok 18. aldar. Landið fékk aftur sjálfstæði þegar Annað pólska lýðveldið var stofnað eftir Versalasamningana 1918. Eftir röð átaka um yfirráðasvæði komst Pólland til áhrifa í evrópskum stjórnmálum á ný. Síðari heimsstyrjöldin hófst með innrás Þjóðverja í Pólland og síðan innrás Sovétríkjanna í kjölfarið, samkvæmt Molotov-Ribbentrop-sáttmálanum milli ríkjanna. Um sex milljón Pólverjar, þar á meðal þrjár milljónir gyðinga, týndu lífinu í styrjöldinni. Eftir stríðið varð Pólland hluti af Austurblokkinni og Pólska alþýðulýðveldið var stofnað. Landið var einn af stofnaðilum Varsjárbandalagsins í Kalda stríðinu. Árið 1989 hófust mótmæli gegn kommúnistastjórninni og verkföll verkalýðsfélaga Samstöðu. Stjórn Sameinaða pólska verkamannaflokksins féll og Póllandi var breytt úr flokksræði í forsetaþingræði.

Pólland er með þróað markaðshagkerfi og telst til miðvelda. Hagkerfi Póllands er það sjötta stærsta í Evrópusambandinu að nafnvirði og það fimmta stærsta kaupmáttarjafnað. Póllandi situr hátt á lista yfir lönd eftir lífsgæðum, og skorar hátt fyrir öryggi og viðskiptafrelsi. Háskólamenntun og heilbrigðisþjónusta eru opinber og gjaldfrjáls. Pólland á aðild að Schengen-svæðinu, Evrópusambandinu, Evrópska efnahagssvæðinu, Öryggis- og samvinnustofnun Evrópu, Sameinuðu þjóðunum, Höfunum þremur, Visegrád-hópnum og NATO.

Á pólsku heitir landið Polska. Nafnið er dregið af heiti Pólana, vesturslavnesks þjóðarbrots sem bjó við Warta-á frá 6. til 8. aldar. Heiti þjóðarbrotsins er dregið af frumslavneska orðinu pole sem merkir „akur“ og er dregið af frumindóevrópska orðinu *pleh₂- „flatlendi“. Orðið vísar til landfræði svæðisins og flatlendrar sléttunnar í Póllandi hinu meira.

Landið hét áður fyrr Pólínaland og íbúar þess Pólínar á íslensku, en frá miðri 19. öld var farið að notast við orðmyndina Pólland. Nafn landsins var þýtt sem „Sléttumannaland“ í 4. hefti Fjölnis. Latneska heitið Polonia var almennt notað í Evrópu á miðöldum.

Annað fornt norrænt heiti á íbúum landsins er Læsir, dregið af forna heitinu Lechia sem er uppruni heitis Póllands á ungversku, litáísku og persnesku. Nafnið er dregið af sagnkonungnum Lech sem átti að hafa stofnað ríki í Póllandi hinu minna. Orðið er skylt fornpólska orðinu lęda „slétta“. Bæði nöfnin Lechia og Polonia voru notuð af sagnariturum á miðöldum.

Forsögulegur tími

Elstu merki um mannabyggð (Homo erectus) á svæðinu eru um það bil 500.000 ára gömul, en ísaldir sem fylgdu í kjölfarið hafa gert varanlega byggð ómögulega. Vísbendingar eru um að hópar neanderdalsmanna hafi hafst við í suðurhéruðum Póllands á Eem-hlýskeiðinu (128.000-115.000 f.o.t.) og næstu árþúsund. Koma nútímamanna fór saman við lok síðustu ísaldar (10.000 f.Kr.) þegar Pólland varð byggilegt. Minjar frá nýsteinöld sýna umtalsverða þróun mannabyggða á svæðinu; elstu dæmi um ostagerð í Evrópu (5500 f.Kr.) fundust í Kujavíu, og Bronicice-potturinn er grafinn með mynstri sem gæti verið elstu þekktu myndir af hjóli (3400 f.Kr.).

Bronsöld hófst í Póllandi um 2400 f.Kr. en járnöld hófst um 750 f.Kr. Á þessum tíma varð Lúsatíumenningin, sem nær frá bronsöld til járnaldar, áberandi á svæðinu. Frægasti fornleifafundur frá forsögulegum tíma í Póllandi er víggirta byggðin í Biskupin (endurbyggð sem útisafn), sem er frá Lúsatíumenningunni á síðbronsöld, um 748 f.Kr.

Mörg aðskilin menningarsamfélög settust að á svæðinu á klassískri fornöld, sérstaklega Keltar, Skýþar, Germanar, Sarmatar, Slavar og Eystrasaltsbúar. Fornleifarannsóknir hafa auk þess staðfest að rómverskar herdeildir hafi komið til svæðisins. Þetta hafa líklega verið könnunarsveitir sendar til að verja flutninga rafs um Rafleiðina. Pólskir ættbálkar komu fram á þjóðflutningatímabilinu um miðja 6. öld. Þetta voru aðallega Vestur-Slavar og Lekítar að uppruna, en blönduðust öðrum hópum sem búið höfðu á svæðinu í þúsundir ára. Elstu ættbálkasamfélögin gætu tengst Wielbark-menningunni og Przeworsk-menningunni.

Piast-ætt

 

Ríki tók að myndast í Póllandi um miðja 10. öld þegar Piast-ætt barðist til valda. Árið 966 tók Mieszko 1. kristni og gerði að ríkistrú. Bréf um hann frá um 1080 sem ber titilinn Dagome iudex skilgreinir landamæri Póllands, segir höfuðborgina vera Gniezno og staðfestir að konungur landsins sé undir verndarvæng Páfadóms. Saga Póllands var fyrst sögð af sagnaritaranum Gallus Anonymus í ritinu Gesta principum Polonorum. Mikilvægur atburður á miðöldum var þegar Aðalbert af Prag var myrtur af heiðingjum árið 997 og líkamsleifar hans keyptar fyrir þyngd þeirra í gulli af eftirmanni Mieszkos, Bolesław 1.

Árið 1000 lagði Bolesław grunninn að því sem síðar varð sjálfstætt konungsríki. Hann fékk skrýðingarleyfi frá Ottó 3. keisara sem samþykkti stofnun biskupsdæma. Fyrstu pólsku biskupsdæmin voru stofnuð í Kraká, Kołobrzeg og Wrocław. Á þinginu í Gniezno gaf Ottó Bolesław konungstákn og eftirmynd af spjótinu helga fyrir krýningu hans sem fyrsta konungs Póllands í kringum 1025. Bolesław stækkaði ríkið umtalsvert með því að hertaka hluta af Lúsatíu, Mæri, Efra-Ungverjalandi og svæði sem Garðaríki réði yfir.

 

Umskiptin frá slavneskri heiðni til kristni í Póllandi urðu ekki umsvifalaus og leiddu til andspyrnu pólskra heiðingja á 4. áratug 11. aldar. Árið 1031 missti Mieszko 2. konungstitilinn og flúði eftir átök. Ófriðurinn leiddi til þess að höfuðborgin var flutt til Krakár af Kasimír 1. Árið 1076 endurreisti Bolesław 2. konungdæmið, en var síðan bannfærður árið 1079 fyrir að myrða andstæðing sinn, Stanislaus biskup. Árið 1138 var landinu skipt í fimm furstadæmi þegar Bolesław 3. skipti því milli sona sinna. Þessi furstadæmi voru Pólland hið meira, Pólland hið minna, Slésía, Masóvía og Sandomierz, sem stundum náði líka yfir Pommern. Árið 1226 bað Konráður 1. af Masóvíu Þýsku riddarana að hjálpa sér gegn hinum heiðnu baltnesku Prússum. Sú ákvörðun leiddi á endanum til stríðs gegn riddurunum.

Um miðja 13. öld reyndu Hinrik hinn skeggjaði og Hinrik hinn frómi að sameina hertogadæmin, en innrás Mongóla í Pólland og lát Hinriks fróma í orrustunni við Legnica komu í veg fyrir sameiningu. Eyðilegging og mannfækkun í kjölfar innrásanna og eftirspurn eftir faglærðu vinnuafli leiddu til innflutnings þýskra og flæmskra handverksmanna til Póllands, sem pólsku hertogarnir studdu. Árið 1264 fengu Gyðingar mikið sjálfstæði með Kalisz-sáttmálanum. Árið 1320 varð Vladislás 1. af Póllandi fyrsti konungur sameinaðs Póllands frá 1296 og var sá fyrsti sem var krýndur í Wawel-dómkirkju í Kraká.

Kasimír 3. hóf að reisa net kastala, bæta herinn og laga- og dómskerfi landsins og efla alþjóðatengsl. Undir hans stjórn gerðist Pólland stórveldi í Evrópu. Hann lagði Rúþeníu undir pólska stjórn árið 1340 og setti reglur um sóttkví sem komu í veg fyrir útbreiðslu svarta dauða. Árið 1364 stofnaði hann háskóla í Kraká sem er ein af elstu háskólastofnunum Evrópu. Andlát hans árið 1370 markaði endalok valdatíðar Piast-ættar. Eftirmaður hans var næsti karlkyns ættingi hans, Loðvík af Anjou, sem ríkti yfir Póllandi, Ungverjalandi og Króatíu með konungssambandi. Yngri dóttir Loðvíks, Jadwiga, varð fyrsta ríkjandi drottning Póllands árið 1384.

Jagiellon-ætt

 

Árið 1386 gekk Jadwiga af Póllandi að eiga Władysław 2. Jagiełło, stórhertoga af Litháen. Þar með tók Jagiellon-ætt við völdum í konungssambandi sem nefndist Pólsk-litháíska sambandið og ríkti frá lokum síðmiðalda til upphafs árnýaldar. Stórhertogadæmið var þá miklu stærra en Litháen er í dag og átti seinna eftir að verða enn stærra. Pólsk-litháíska sambandið varð þannig eitt af stærstu og fjölbreyttustu ríkjum Evrópu á þeim tíma.

Átök Pólverja og Litháa við þýsku riddarana héldu áfram og náðu hámarki í orrustunni við Grunwald árið 1410, þar sem sameinaður her gersigraði riddarana. Árið 1466, eftir þrettán ára stríðið, gekk Kasimír 4. Jagiellon að Thorn-friðnum sem leiddi til stofnunar hertogadæmis í Prússlandi undir pólska konungdæminu og neyddi ráðamenn í Prússlandi til að greiða skatt. Jagiellon-ættin náði líka yfirráðum yfir konungsríkjum í Bæheimi og Ungverjalandi. Í suðri barðist ríkið gegn Tyrkjaveldi og Krímkanatinu, og í austri gegn Rússlandi.

Pólland breyttist í lénsveldi sem byggðist á landbúnaði með sífellt valdameiri lendan aðal þar sem bændur unnu sem leiguliðar á stórjarðeignum. Árið 1493 samþykkti Jóhann 1. Albert stofnun þings í tveimur deildum: Sejm (neðri deild) og öldungadeild. Nihil novi voru lög sem pólska þingið samþykkti árið 1505 og fólu í sér að löggjafarvald fluttist frá konungi til þingsins. Sá atburður markar upphaf svokallaðs gyllts frelsis, þegar landið breyttist í samveldi pólskra aðalsmanna sem voru jafningjar að nafninu til.

 

Á 16. öld náðu siðaskiptin til Póllands og leiddu til aukins trúfrelsis, sem var einstakt í evrópsku samhengi. Það varð til þess að landið slapp við trúarátök og styrjaldir sem á þeim tíma einkenndu aðra hluta Evrópu. Pólska bræðralagið boðaði andþrenningartrú og skildi sig frá kalvínskum rótum sínum. Bræðralagið átti seinna þátt í stofnun únítarahreyfingarinnar.

Í valdatíð Sigmundar gamla og Sigmundar 2. barst endurreisnin til Póllands og leiddi til upphafs pólsku gullaldarinnar þegar efnahagur og menningarlíf blómstraði í landinu. Eiginkona Sigmundar gamla, Bona Sforza, dóttir hertogans af Mílanó, Gian Galeazzo Sforza, hafði mikil áhrif á pólskan arkitektúr, pólska matargerð, tungumál og hirðsiði í Wawel-kastala.

Pólsk-litháíska samveldið

 

Pólsk-litháíska samveldið var stofnað með Lublin-samningnum árið 1569. Þetta var sameinað lénsveldi með kjörkonung, sem aðallinn ríkti yfir að mestu. Stofnunin fór saman við uppgangstíma í sögu landsins sem varð leiðandi afl og menningarmiðstöð með mikil áhrif um alla Mið-, Austur- og Suðaustur-Evrópu. Innanlands fór fram pólskuvæðing sem mætti andstöðu, sérstaklega í löndum sem nýlega höfðu verið innlimuð í ríkið og meðal trúarlegra minnihlutahópa.

Árið 1573 fullgilti fyrsti kjörkonungurinn, Hinrik af Valois, Hinriksgreinarnar sem skuldbundu framtíðarkonunga landsins til að virða réttindi aðalsins. Eftirmaður hans, Stefán Báthory, gerði innrás í Lífland í Líflandsstríðinu og stækkaði þannig ríkið norður eftir strönd Eystrasalts. Stjórn ríkisins var að mestu í höndum kanslarans, Jan Zamoyski. Árið 1592 tók Sigmundur 3. af Póllandi við af föður sínum, Jóhanni Vasa, sem konungur Svíþjóðar. Pólsk-sænska bandalagið stóð til 1599 þegar Svíar settu hann frá völdum.

 

Árið 1609 gerði Sigmundur innrás í Rússaveldi þar sem rósturtímarnir stóðu yfir. Ári síðar hertóku vængjaðir húsarar, undir stjórn Stanisław Żółkiewski, Moskvu, og héldu henni í tvö ár eftir ósigur Rússa í orrustunni við Klusjino. Sigmundur barðist líka gegn Tyrkjaveldi í suðaustri. Jan Karol Chodkiewicz vann afgerandi sigur gegn Tyrkjum í orrustunni um Khotyn árið 1621, sem flýtti fyrir falli soldánsins Ósmans 2.

Löng valdatíð Sigmundar í Póllandi var kölluð „silfuröld“. Hinn frjálslyndi konungur Vladislás 4. Vasa náði að viðhalda yfirráðum Póllands yfir löndum sínum, en eftir lát hans tóku innri átök og stöðugur hernaður að draga úr mætti ríkisins. Árið 1648 var Kmelnitskíjuppreisnin gerð í Úkraínu og þar á eftir fylgdi Sænska syndaflóðið sem olli mikill eyðileggingu. Prússland varð sjálfstætt 1657 með Brombergsáttmálanum. Árið 1683 sýndi Jóhann 3. Sobieski fram á hernaðarmátt ríkisins að nýju þegar hann stöðvaði innrás Tyrkjaveldis í orrustunni um Vín. Eftir hans tíð tók Wettin-ætt við völdum og í valdatíð Ágústusar 2. og Ágústusar 3. efldust nágrannalönd Póllands eftir Norðurlandaófriðinn mikla (1700) og Pólska erfðastríðið (1733).

Upplausn

 

Konungskjör í Póllandi 1764 varð til þess að Stanislás 2. Ágústus varð konungur. Framboð hans var styrkt af fyrrum ástkonu hans, Katrínu miklu keisaraynju Rússlands. Nýi konungurinn sveiflaðist milli þess að koma á nútímalegri stjórnháttum og halda frið við nágrannaríkin. Umbætur hans leiddu til uppreisnar aðalsmanna í Barbandalaginu gegn honum og erlendum áhrifum almennt, sem sóttust eftir að viðhalda sérréttindum aðalsins. Misheppnaðar tilraunir til umbóta í stjórnkerfinu og innanlandsófriður urðu til þess að nágrannaríkin kusu að grípa inn í.

Árið 1772 var fyrsta skipting Póllands samþykkt af Prússlandi, Rússlandi og Austurríki. Pólska þingið samþykkti hana sem orðinn hlut eftir mikinn þrýsting. Árið 1773 var gerð áætlun um róttækar umbætur í landinu þar sem meðal annars var stofnuð fyrsta opinbera menntastofnun Evrópu, Menntaráð Póllands. Líkamlegar refsingar gegn börnum voru bannaðar með lögum árið 1783. Stanislás var leiðandi í pólsku upplýsingunni, hvatti til iðnþróunar og studdi við byggingarlist í nýklassískum anda. Vegna þessa var hann gerður að félaga í Konunglega breska vísindafélaginu.

Árið 1791 samþykkti stórþingið Maístjórnarskrána, fyrstu stjórnarskrá landsins sem kom á þingbundinni konungsstjórn. Targowica-bandalagið, samtök aðalsmanna sem voru andsnúnir stjórnarskránni, sneri sér til Katrínar miklu sem hóf stríð Póllands og Rússlands 1792. Rússar og Prússar óttuðust vaxandi styrk Pólverja og framkvæmdu því aðra skiptingu Póllands 1793. Eftir það var landið rúið sínum mikilvægustu landsvæðum og í reynd ófært um að viðhalda sjálfstæði sínu. Eftir þriðju skiptingu Póllands 24. október 1795 var landið ekki lengur til. Síðasti konungur Póllands, Stanislás Ágústus, sagði af sér þann 25. nóvember 1795.

Uppreisnir

 

Pólverjar gerðu nokkrar uppreisnir gegn hernámsliðum ríkjanna sem höfðu skipt landinu milli sín. Árið 1794 var Kościuszko-uppreisnin gerð, þar sem vinsæll herforingi, Tadeusz Kościuszko, sem hafði áður barist með George Washington í frelsisstríði Bandaríkjanna, leiddi uppreisnarmenn. Þrátt fyrir sigur í orrustunni við Racławice varð ósigur hans á endanum til þess að vonin um endurheimt sjálfstæðis dó.

Árið 1806 leiddi Jan Henryk Dąbrowski uppreisn rétt fyrir innrás Napóleons inn í Rússland í fjórða bandalagsstríðinu. Með Tilsitsáttmálanum lýsti Napóleon yfir stofnun hertogadæmisins Varsjár 1807. Hertogadæmið var leppríki undir stjórn bandamanns hans, Friðriks af Saxlandi. Pólverjar studdu franska herinn í Napóleonsstyrjöldunum, sérstaklega lið undir stjórn Józef Poniatowski sem varð hermarskálkur skömmu fyrir andlát sitt í orrustuna um Leipzig 1813. Eftir að Napóleon var hrakinn í útlegð var hertogadæmið Varsjá lagt niður á Vínarþinginu 1815 og landi þess skipt milli Kongresskonungsríkisins Póllands undir stjórn Rússlands, Stórhertogadæmisins Posen undir stjórn Prússlands, og Austurríska Pólland með fríríkinu Kraká.

Árið 1830 hófu foringjaefni úr herforingjaskóla í Varsjá Nóvemberuppreisnina. Eftir að hún var brotin á bak aftur missti Kongressríkið Pólland sjálfstæði sitt, her og löggjafarþing. Byltingarárið 1848 gerðu Pólverjar enn uppreisn gegn þýskuvæðingu vesturhéraðanna. Í kjölfarið varð stórhertogadæmið Posen að einföldu héraði sem var innlimað í Þýska keisaradæmið 1871. Í Rússlandi var Janúaruppreisnin 1863-1864 barin niður með hörku og leiddi til brottflutnings Pólverja og pólskra gyðinga. Undir lok 19. aldar átti sér stað mikil iðnvæðing í Kongress-Póllandi og helstu útflutningsafurður urðu kol, sink, járn og textíll.

Annað pólska lýðveldið

 

Eftir fyrri heimsstyrjöldina samþykktu bandamenn að endurreisa Pólland með Versalasamningunum í júní 1919. Alls börðust 2 milljónir pólskra hermanna með hernámsliðunum þremur, og yfir 450.000 létu lífið. Eftir undirritun vopnahlés við Þýskaland í nóvember 1918 lýstu Pólverjar yfir stofnun annars pólska lýðveldisins. Næstu ár var sjálfstæði þess staðfest í röð stríðsátaka, sérstaklega stríði Póllands og Sovétríkjanna þar sem Pólverjar gersigruðu rauða herinn í orrustunni um Varsjá árið 1920. Á þessum tíma tókst pólska lýðveldinu að sameina löndin sem áður höfðu skipst milli þriggja ríkja, í eitt þjóðríki.

Á millistríðsárunum fór í hönd nýtt tímabil í pólskum stjórnmálum. Áratugina á undan höfðu pólskir stjórnmálaleiðtogar mátt þola ritskoðun, og nú þurfti að skapa nýja stjórnmálaumræðu. Margir útlægir pólskir aðgerðasinnar, eins og Ignacy Paderewski (sem síðar varð forsætisráðherra), sneru nú aftur heim og margir þeirra gegndu lykilstöðum í stjórnkerfinu. Árið 1922 var fyrsti forseti Póllands, Gabriel Narutowicz, myrtur í Varsjá af hægriöfgamanninum Eligiusz Niewiadomski.

Árið 1926 leiddi herforinginn og þjóðhetjan Józef Piłsudski valdarán og fól Sanacja-hreyfingunni stjórn landsins til að koma í veg fyrir að róttækar stjórnmálahreyfingar til hægri og vinstri næðu völdum. Seint á 4. áratugnum varð óttinn við rótttækar hreyfingar svo mikill að stjórnvöld beittu sífellt meiri hörku og bönnuðu marga stjórnmálaflokka, þar á meðal kommúnista og þjóðernissinnaða flokka sem þau töldu ógna stöðugleikanum.

Seinni heimsstyrjöld

 

Síðari heimsstyrjöld hófst þegar Þriðja ríkið gerði innrás í Pólland 1. september 1939. Í kjölfarið fylgdi innrás Sovétmanna í Pólland 17. september. Þann 28. september féll Varsjá. Samkvæmt Mólotov-Ribbentrop-samningnum var Póllandi skipt í tvennt milli hernámsliðanna. Frá 1939 til 1941 flutti Sovétherinn þúsundir Pólverja burt. Sovéska innanríkisráðuneytið NKVD myrti þúsundir pólskra stríðsfanga í Katyn-fjöldamorðunum áður en Þjóðverjar réðust á Sovétríkin í Barbarossa-aðgerðinni. Í þýskum áætlunum var talað um „útrýmingu Pólverja“ árið 1939 og Generalplan Ost fól í sér þjóðarmorð.

 

Pólverjar lögðu til fjórða stærsta herlið Evrópu og pólskir hermenn börðust fyrir bæði útlagastjórn Póllands í vestri og Póllandsher undir stjórn Sovétríkjanna í austri. Pólskir hermenn léku stór hlutverk í Overlord-aðgerðinni, Ítalíuherförinni og Norður-Afríkuherförinni, og er sérstaklega minnst fyrir framgöngu sína í orrustunni um Monte Cassino. Pólskir njósnarar reyndust bandamönnum ómetanleg uppspretta upplýsinga innan úr Evrópu og pólskum dulmálssérfræðingum tókst að ráða í Enigma-dulmálið. Í austri barðist pólski fyrsti herinn með Sovéthernum í orrustum um Varsjá og Berlín.

Pólska andspyrnuhreyfingin og Armia Krajowa („heimaherinn“) börðust gegn hernámi Þjóðverja og störfuðu eins og neðanjarðarríki, með virku menntakerfi og dómskerfi. Andspyrnan leit á útlagastjórnina sem réttmæta stjórn landsins og hafnaði hugmyndinni um kommúnistastjórn yfir Póllandi. Af þeim orsökum hóf hún Stormaðgerðina 1944, en uppreisnin í Varsjá er þekktasti angi þeirrar aðgerðar.

 

Samkvæmt skipunum Hitlers reistu Þjóðverjar sex útrýmingarbúðir á hernámssvæðinu í Póllandi, þar á meðal Treblinka, Majdanek og Auschwitz. Þjóðverjar fluttu milljónir gyðinga alls staðar að úr Evrópu til búðanna þar sem þeir voru myrtir. Talið er að um 3 milljónir pólskra gyðinga – um 90% af öllum gyðingum í Póllandi - og milli 1,8 og 2,8 aðrir Pólverjar hafi verið myrtir meðan á hernámi Póllands stóð, þar á meðal voru milli 50 og 100.000 pólskir menntamenn (háskólakennarar, læknar, lögfræðingar, aðalsmenn og prestar). Í uppreisninni í Varsjá einni voru 150.000 pólskir borgarar drepnir, flestir myrtir af Þjóðverjum í Wola og Ochota. Um 150.000 pólskir almennir borgarar voru myrtir af Sovétmönnum milli 1939 og 1941 meðan á hernámi Sovétríkjanna í austurhluta Póllands stóð, og eins er talið að um 100.000 Pólverjar hafi verið myrtir af Uppreisnarher Úkraínu milli 1943 og 1944 í Volhynia og Austur-Galisíu. Talið er að Pólland hafi misst hæsta hlutfall íbúa sinna í stríðinu, um 6 milljónir, yfir 1/6 af íbúafjöldanum fyrir stríð. Helmingur þeirra voru gyðingar.

Árið 1945 voru bæði austur- og vesturlandamæri Póllands flutt í vesturátt. Yfir 2 milljónir pólskra íbúa Kresy voru reknir yfir Curzon-línuna af Jósef Stalín. Vesturlandamærin voru sett við Oder-Neisse-línuna. Afleiðingin var að Pólland minnkaði um 20% eða 77.500 km². Þessi breyting leiddi til stórfelldra fólksflutninga Pólverja, Þjóðverja, Úkraínumanna og Gyðinga.

Kommúnistastjórnin

 

Samkvæmt kröfum Stalíns á Jaltaráðstefnunni var mynduð ný samsteypustjórn í Póllandi sem var hliðholl kommúnistum, en pólska útlagastjórnin í London hunsuð. Margir Pólverjar litu á þetta sem svik Vesturveldanna. Árið 1944 hafði Stalín heitið Winston Churchill og Franklin D. Roosevelt að virða fullveldi Póllands og heimila lýðræðislegar kosningar, en eftir að sigur vannst 1945 stóðu sovésk hernámsyfirvöld fyrir fölsun kosningaúrslita til að réttlæta yfirráð Sovétríkjanna yfir Póllandi. Sovétríkin komu á nýrri kommúnistastjórn í Póllandi eins og annars staðar í Austurblokkinni. Vopnuð andspyrna gegn hernámi Sovétmanna stóð fram á 6. áratuginn.

Þrátt fyrir mótmæli samþykkti pólska stjórnin innlimun austurhéraða Póllands í Sovétríkin (sérstaklega borgirnar Wilno og Lwów) og samþykkti varanlegar herstöðvar rauða hersins í Póllandi. Með Varsjárbandalaginu í kalda stríðinu voru hernaðarlegir hagsmunir Póllands og Sovétríkjanna sameinaðir.

Nýja kommúnistastjórnin tók upp litlu stjórnarskrána þann 19. febrúar 1947. Pólska alþýðulýðveldið (Polska Rzeczpospolita Ludowa) var formlega stofnað árið 1952. Árið 1956, eftir andlát Bolesław Bierut, tók stjórn Władysław Gomułka við völdum sem var eilítið frjálslyndari um tíma, lét marga lausa úr fangelsi og jók einstaklingsfrelsi. Stjórnin batt líka enda á hina misheppnuðu samyrkjuvæðingu í pólskum landbúnaði. Svipað gerðist í valdatíð Edward Gierek á 8. áratugnum, en lengst af héldu ofsóknir gegn stjórnarandstöðu áfram. Þrátt fyrir það var Pólland oft talið minnsta alræðisríkið í Austurblokkinni.

Vinnudeilur árið 1980 leiddu til stofnunar verkalýðsfélagsins Samstöðu (Solidarność) sem varð með tímanum að stjórnmálaafli. Þrátt fyrir ofsóknir og setningu herlaga árið 1981, gróf hún undan stjórn Sameinaða pólska verkamannaflokksins og árið 1989 voru fyrstu frjálsu kosningarnar haldnar í landinu frá lokum seinni heimsstyrjaldar. Leiðtogi Samstöðu, Lech Wałęsa, sigraði forsetakosningar árið 1990.

Eftir 1989

 

Snemma á 10. áratugnum hóf Leszek Balcerowicz lostmeðferð til að breyta efnahagslífi landsins úr sósíalískum áætlunarbúskap í markaðsbúskap. Líkt og önnur fyrrum kommúnistaríki gekk Pólland í gegnum tímabil þar sem lífsgæði, efnahagur og félagsleg þjónusta drógust saman eftir fall kommúnistastjórnarinnar, en landið varð síðan það fyrsta sem endurheimti verga landsframleiðslu frá því fyrir 1989 út af miklum hagvexti strax árið 1995. Pólland gerðist aðili að Visegrád-hópnum árið 1991 og gekk í NATO árið 1999. Pólska þjóðin kaus síðan að ganga í Evrópusambandið í þjóðaratkvæðagreiðslu 2003 og landið varð fullgildur meðlimur 1. maí 2004 eftir stækkun Evrópusambandsins 2004.

Pólland gekk í Schengen-samstarfið árið 2007 og opnaði landamæri sín að öðrum Evrópusambandsríkjum. Þann 10. apríl 2010 fórst forseti Póllands, Lech Kaczyński, ásamt 89 hátt settum pólskum ráðamönnum í flugslysi nærri Smolensk í Rússlandi.

Árið 2011 sigraði Borgaralegur vettvangur þingkosningarnar. Árið 2014 varð forsætisráðherra Póllands, Donald Tusk, forseti Evrópska ráðsins og sagði af sér embætti forsætisráðherra í kjölfarið. Íhaldsflokkurinn Lög og réttlæti með formanninum Jarosław Kaczyński sigraði þingkosningarnar árin 2015 og 2019. Það hefur leitt til vaxandi andstöðu við stefnu Evrópusambandsins og gagnrýni frá sambandinu fyrir að vega að rétti kvenna, samkynhneigðra og dómskerfinu. Í desember 2017 varð Mateusz Morawiecki nýr forsætisráðherra. Forsetinn Andrzej Duda rétt náði endurkjöri í forsetakosningum 2020. Innrás Rússlands í Úkraínu 2022 olli því að yfir 5 milljón flóttamenn frá Úkraínu komu til Póllands.

 

Pólland er stórt land, og nær yfir um 312.696 ferkílómetra. 98,52% af þeim eru þurrlendi og 1,48% eru ár og vötn. Landið er það 9. stærsta í Evrópu og í 69. sæti á heimsvísu. Pólland er landfræðilega fjölbreytt land með aðgang að sjó í norðri, fjöll í suðri og flatlenda sléttu í miðið. Megnið af miðhlutanum er flöt slétta, en annars staðar eru mörg stöðuvötn, ár, hæðir, mýrar og skógar.

Pólland á strönd við Eystrasalt í norðri, sem nær frá Pommernflóa að Gdańsk-vík. Út frá ströndinni liggja margar eyrar, strandlón og sandöldur. Ströndin er að mestu bein, en Szczecin-lón, Puck-flói og Vistula-lón ganga inn í hana.

Mið- og norðurhluti landsins eru á Norður-Evrópusléttunni. Ofan við hana eru hæðótt svæði mynduð úr jökulruðningum og jökullón sem mynduðust eftir síðustu ísöld, einkum í vatnasvæðinu í Pommern, vatnasvæðinu í Stóra-Póllandi, vatnasvæðinu í Kassúbíu og Masúríuvötnum. Stærst þessara fjögurra vatnasvæða er Masúríuvatnasvæðið sem nær yfir megnið af norðausturhluta Póllands. Vatnasvæðin mynda röð jökulgarða meðfram suðurströnd Eystrasalts.

Sunnan við Norður-Evrópusléttuna eru héruðin Lúsatía, Slesía og Masóvía, sem eru breiðir ísaldardalir. Syðsti hluti Póllands er fjalllendur; hann nær frá Súdetafjöllum í vestri að Karpatafjöllum í austri. Hæsti hluti Karpatafjalla eru Tatrafjöll við suðurlandamæri Póllands. Hæsti tindur Póllands er á fjallinu Rysy, 2.499 metrar.

Pólland er lýðveldi með fulltrúalýðræði þar sem forseti Póllands er þjóhöfðingi. Ráðherraráð Póllands fer með framkvæmdavaldið og forsætisráðherra Póllands er stjórnarleiðtogi. Ráðherrar í ráðherraráðinu eru valdir af forsætisráðherra, skipaðir af forseta með fulltingi þingsins. Forsetinn er kosinn í almennum kosningum til fimm ára í senn. Núverandi forseti er Andrzej Duda og Donald Tusk er forsætisráðherra.

Pólska þingið kemur saman í tveimur deildum, með neðri deild (Sejm) með 460 þingmönnum, og efri deild (öldungadeild) með 100 þingmönnum. Þingmenn eru kosnir í Sejm með hlutfallskosningu þar sem þingsætum er úthlutað með d'Hondt-aðferðinni. Öldungadeildarþingmenn eru kosnir með meirihlutakosningu í einmenningskjördæmum. Öldungadeildin getur breytt eða hafnað lögum sem Sejm samþykkir, en Sejm getur fellt þá ákvörðun úr gildi með einföldum meirihluta.

 

Fyrir utan þjóðernisminnihlutahópa þurfa listar stjórnmálaflokka í Póllandi að fá minnst 5% atkvæða á landsvísu til að fá þingfulltrúa á Sejm. Þingmenn beggja deilda eru kosnir til fjögurra ára í senn og njóta þinghelgi. Samkvæmt núverandi lögum þarf frambjóðandi að hafa náð 21 árs aldri til að verða þingmaður, 30 til að verða öldungadeildarþingmaður og 35 til að bjóða sig fram til forseta.

Báðar deildir mynda saman þjóðþing Póllands. Þjóðþingið kemur saman af þrennu tilefni: þegar nýr forseti tekur við embætti, ef forseti sætir ákæru fyrir landsrétti, og ef því er lýst yfir að forseti geti ekki uppfyllt skyldur sínar vegna heilsufars.

Héruð

Við endurreisn Póllands eftir heimsstyrjöldina síðari var landinu skipt upp í 14 héruð (pl: województwo - þýðir upphaflega hertogadæmi). 1950 var þeim fjölgað í 17. Árið 1975 var stjórnkerfinu breytt og stjórnstigum fækkað um eitt. Héruðin urðu þá 49 talsins og hélst svo til næstu stjórnkerfisbreytingar árið 1999. Var héruðum þá aftur fækkað, að þessu sinni í 16:

Hagkerfi Póllands mælt í vergri landsframleiðslu er nú það sjötta stærsta innan Evrópusambandsins að nafnvirði og það fimmta stærsta með kaupmáttarjöfnuði. Það er líka það hagkerfi innan sambandsins sem er í örustum vexti. Um 61% mannaflans starfa innan þriðja geirans, 31% í framleiðsluiðnaði og 8% í landbúnaði. Pólland er hluti af innra markaði Evrópusambandsins, en hefur þó ekki tekið upp evruna og opinber gjaldmiðill er enn pólskur złoty (zł, PLN).

Pólland er leiðandi efnahagsveldi í Mið-Evrópu með um 40% af 500 stærstu fyrirtækjum heimshlutans (miðað við tekjur) og háa hnattvæðingarvísitölu. Stærstu fyrirtæki landsins eru hlutar af hlutabréfavísitölunum WIG20 og WIG30 í Kauphöllinni í Varsjá. Samkvæmt skýrslum til Seðlabanka Póllands var andvirði beinna erlendra fjárfestinga í Póllandi næstum 300 milljarðar pólsk zloty undir lok árs 2014. Tölfræðistofnun Póllands áætlaði að árið 2014 hefðu 1.437 pólsk fyrirtæki átt hlut í 3.194 erlendum fyrirtækjum.

Bankakerfið í Póllandi er það stærsta í Mið-Evrópu með 32,3 útibú á 100.000 fullorðna íbúa. Pólska hagkerfið var það eina í Evrópu sem komst hjá alþjóðlegu fjármálakreppunni 2008. Landið er 20. stærsti útflytjandi á vörum og þjónustu í heiminum. Útflutningur á vörum og þjónustu var talinn vera 56% af vergri landsframleiðslu árið 2020. Í september 2018 var atvinnuleysi áætlað 5,7% sem var með því lægsta sem gerðist í Evrópusambandinu. Árið 2019 voru sett lög í Póllandi sem gáfu launafólki undir 26 ára aldri undanþágu frá tekjuskatti.

Íbúar Póllands voru rúmlega 38 milljónir árið 2021 og landið er því níunda fjölmennasta land Evrópu og fimmta stærsta aðildarríki Evrópusambandsins. Íbúaþéttleiki er 122 á ferkílómetra. Frjósemishlutfall var talið vera 1,42 börn á konu árið 2019, sem er með því lægsta sem gerist í heiminum. Að auki eru íbúar Póllands að eldast töluvert og miðaldur er um 42 ár.

 

Um 60% af íbúum búa í þéttbýli eða stórborgum og 40% í sveitahéruðum. Árið 2020 bjó yfir helmingur Pólverja í einbýlishúsum og 44,3% í íbúðum. Fjölmennasta sýsla Póllands er Masóvía og fjölmennasta borgin er höfuðborgin, Varsjá, með 1,8 milljón íbúa og aðrar 2-3 milljónir á stórborgarsvæðinu. Stærsta þéttbýlissvæðið er stórborgarsvæði Katowice þar sem íbúar eru milli 2,7 milljón og 5,3 milljón. Íbúaþéttleiki er meiri í suðurhluta landsins og er mestur milli borganna Wrocław og Kraká.

Í manntali árið 2011 töldu 37.310.341 sig vera Pólverja, 846.719 sögðust vera Slesíubúar, 232.547 Kasúbíubúar og 147.814 Þjóðverjar. Aðrir minnihlutahópar töldu 163.363 manns (0,41%) og 521.470 (1,35%) gáfu ekki upp neitt þjóðerni. Opinberar tölur um íbúa innihalda ekki farandverkafólk án dvalarleyfis eða Karta Polaka (ríkisborgaraskírteini). Yfir 1,7 milljón úkraínskir ríkisborgarar störfuðu löglega í Póllandi árið 2017. Fjöldi aðfluttra fer ört vaxandi og ríkið samþykkti 504.172 atvinnuleyfisumsóknir útlendinga árið 2021.

Borgir og bæir

Bielsko-Biała, Białystok, Bydgoszcz, Częstochowa, Gdańsk, Gdynia, Gniezno, Goleniów, Karpacz, Katowice, Kielce, Kołobrzeg, Koszalin, Kraká, Lublin, Łowicz, Łódź, Malbork, Nowe Warpno, Olsztyn, Opole, Police, Poznań, Radom, Sopot, Stargard Szczeciński, Szczecin, Świnoujście, Toruń, Varsjá, Wolin, Wrocław, Zakopane

 

Matargerð

Pólsk matargerð hefur breyst í gegnum tíma vegna breytilegra aðstæðna í landinu. Hún er svipuð öðrum eldunarhefðum sem er að finna annars staðar í Mið-Evrópu og Austur-Evrópu og jafnvel í Frakklandi og á Ítalíu. Áhersla er lögð á kjöt, sérstaklega svínakjöt, nautakjöt og kjúkling (mismunandi eftir svæðum), og vetrargrænmeti svo sem kál, ásamt kryddi. Ýmiss konar núðlur er líka að finna í mörgum réttum, meðal þeirra helstu eru kluski, auk kornplantna eins og kasza. Pólsk matargerð er almennt vegleg og mikið er notað af eggjum og rjóma. Hefðbundnu réttirnir krefjast mikils undirbúnings. Margir Pólverjar eyða miklum tíma í að undirbúa og borða hátíðarrétti sína, sérstaklega um jól og páska. Þá getur tekið nokkra daga til að búa til alla réttina.