Holuhraun var lítið basalthraun sunnarlega í Ódáðahrauni milli Dyngjufjalla og Dyngjujökuls.
Hraunið var nánast óþekkt og lítið rannsakað þar til síðsumars 2014. Þá urðu þar eldsumbrot og hraungos sem stóðu yfir í hálft ár. Nýja hraunið sem kom upp í gosinu var síðan kallað sama nafni og gamla hraunið. Flatarmál þess er nokkru stærra en Þingvallavatn.
Holuhraun hið eldra er unglegt en þó er aldur þess ekki þekktur með vissu. Líklegast er að það hafi orðið til í smágosi um eða eftir aldamótin 1800. Í bókum sínum um Ódáðahraun leiðir Ólafur Jónsson líkur að því að hraunið hafi komið upp í eldgosi við jaðar Dyngjujökuls árið 1797. Því til rökstuðnings vitnar hann í Árbækur Jóns Espólín en þar segir m.a. um þetta ár: „Þá sá Jón bóndi Jónsson í Reykjahlíð norður, réttorður maður, eldsloga nokkura suður á fjöllum tvö kvöld um veturinn, og varð vart við öskufall; þess urðu og fleiri varir“. Hjörleifur Guttormsson hefur ritað grein um Holuhraun og bent á að menn sem fóru öræfaleiðir norðan Vatnajökuls sumarið 1797 urðu einskis varir. Árið 1807 kemur til álita, þá urðu Þingeyingar varir við mistur í lofti og brennisteinskeim í úrkomu. Gátan um aldur Holuhrauns hins eldra var enn óráðin.
Þorvaldur Thoroddsen gaf hrauninu nafn og nefnir það bæði í Ferðabókum sínum og í Landfræðisögunni. Hann skoðaði hraunið á ferð sinni um Ódáðahraun 1884: „Miðja vegu milli Urðarháls og Jökulsár er allmikið hraun á miðjum söndunum. Nær það fast upp að jökli og langt norður, og er ákaflega illt yfirferðar. Kölluðum við það Holuhraun. Hraun þetta hefur komið úr gígahrúgu rétt við jökulröndina. Gígar þessir standa í óreglulegri hrúgu og eru úr gjalli, sumir blóðrauðir. Þar eru margar sprungur og gjár“. Ólafur Jónsson lýsir hrauninu ýtarlega í bókum sínum: „Holuhraun er ákaflega úfið og stórbrotið sunnan til, allt sundur sprungið og umhverft, yfir að líta sem ægilegar borgarrústir, þar sem brot af turnum og múrveggjum standa enn og hallast á ýmsa vegu. Innan um þennan óskapnað eru djúpar kvosir og sprungur, en svo mikill sandur er kominn í hraunið að allt er það sæmilegt yfirferðar, þótt úfið sé. Norðurhluti hraunsins er miklu sléttari og að engu frábrugðinn venjulegu helluhrauni“.
Aðalupptakagígur Holuhrauns (frá 1797) er skammt utan við ystu jökulgarða Dyngjujökuls og ekki er að sjá að gos hafi orðið undir jöklinum sjálfum. Nokkrum kílómetrum norðar er síðan stutt gígaröð á sömu sprungu. Í heild er gígaröðin 6,5 km með stefnu til NNA. Hraunið sjálft er um 23 km2 að flatarmáli. Lengd hraunsins frá syðsta gíg út á hrauntunguna sem lengst hefur runnið er 10 km. Hraunið fór yfir sanda Jökulsár á Fjöllum en upptakakvíslar hennar koma undan Dyngjujökli á fjölmörgum stöðum á þessum slóðum. Þetta er basalthraun og hefur einkenni sem benda til tengsla við megineldstöðina í Bárðarbungu. Ólafur Jónsson og fleiri hafa bent á að Holuhraun hafi hugsanlega orðið til í tveimur gosum á mismunandi tíma og að syðsti gígurinn sé þá frá yngra gosinu.
Mikil skjálftahrina hófst í Bárðarbungu um miðjan ágúst 2014. Til að byrja með var skjálftavirknin mest innan öskjunnar í fjallinu. Síðan tók virknin að færast til norðausturs, yfir Dyngjujökul og í átt að Holuhrauni. Jafnframt mældist stöðugur skjálftaórói innan Bárðarbunguöskjunnar. Mörg hundruð skjálftar voru skráðir á hverjum sólarhring, sá stærsti 5,7 stig, en hann átti sér stað 26. ágúst. Talið er að bergkvika hafi streymt úr kvikuhólfi undir Bárðarbungu og út í sprungusveim sem leiddi hana um 40 km leið að Holuhrauni.
Samfellt gos stóð frá 31. ágúst til 27. feb. eða í rétta 6 mánuði.
Annar fylgifiskur gossins var gasmengun sem birtist eins og bláleit móða. Sólin var eldrauð við upprás og sólarlag og geislamagn hennar dauft. Styrkur mengunarinnar kom mönnum á óvart. Mest er um brennisteinsdíoxíð en einnig eru brennisteinsvetni, koldíoxíð og kolmónoxíð í mengunargasinu. Þann 26. október fór styrkur brennisteinsdíoxíðs (SO2) á Höfn í Hornafirði í 21.000 µg/m³ (míkrógrömm á rúmmetra). Mengunin stóð í skamman tíma. Þetta er það hæsta sem mælst hefur í byggð á Íslandi. Í Reykjavík fór gasstyrkurinn upp undir 3400 µg/m³. Mengunin stafaði af afgösun í hrauninu. Alls er talið að um 11 milljón tonn af brennisteinsdíoxíði hafi losnað úr Holuhraunskvikunni. Almannavarnir og Veðuratofan sendu út aðvaranir og spár vegna þessa ástands. Fólk var hvatt til að hafa varann á og halda sig innandyra þegar gasmengunin var mikil. Á gosstöðvunum sjálfum var talið að lífshætta gæti skapast við ákveðin skilyrði. Vísindamenn á vettvangi voru því búnir gasmælum og gasgrímum.
Gosið í Holuhrauni er með stærri hraungosum sem orðið hafa hérlendis á sögulegum tíma. Um mánaðamótin september-október 2014 var það farið að nálgast 50 km² að flatarmáli. Þá var það sambærilegt við Tröllahraun á Tungnáröræfum en það rann á árabilinu 1862-4 og er ættað frá goskerfi Bárðarbungu. Í fyrstu viku október náði Holuhraun Tröllahrauni að stærð og var þar með orðið mesta hraun landsins frá því Skaftáreldahraun rann. Þann 1. desember var flatarmálið komið yfir 75 km² og þann 1. febrúar 2015 var það 85 km². Í töflunni hér að neðan eru talin 12 víðáttumestu hraun sem runnið hafa frá landnámstíð og flatarmál þeirra. Þar sést að Holuhraun er í 5. sæti en er töluvert langt frá því að komast í eitt af toppsætunum.
Meðalþykkt hraunsins er um 16 m. Þykktin er yfir 20 m á stórum svæðum og næst gígunum er hún yfir 40 m. Flatarmálið er 85 km² og rúmmál hraunsins þar af leiðandi 1,36 km³.
Hraun/eldstöð | Ár | km² | Heimild |
---|---|---|---|
Eldgjá | 934 | 800 | Árni Hjartarson 2011 |
Skaftáreldahraun | 1783-4 | 589 | Árni Hjartarson 2011 |
Hallmundarhraun | 10. öld | 205 | Árni Hjartarson 2014 |
Fjallsendahraun | 13. öld | 191 | Guðmundur E. Sigvaldason 1992 |
Holuhraun | 2014-15 | 85 | Jarðvísindastofnun 22. jan. 2015 |
Hekla | 1766-8 | 65 | Sigurður Þórarinsson 1968 |
Tröllahraun | 1862-4 | 51 | Elsa G. Vilmundardóttir o.fl. 1999 |
Húsfellsbruni | 10. öld | 43 | Helgi Torfason o.fl. 1999 |
Hekla | 1947 | 40 | Sigurður Þórarinsson 1968 |
Krísuvíkureldar | 1151 | 36,5 | Sigmundur Einarsson og Haukur Jóhannesson 1991 |
Kröflueldar | 1975-84 | 35 | Kristján Sæmundsson 1991 |
Mývatnseldar | 1724-29 | 33 | Kristján Sæmundsson 1991 |
Menn voru lengi vel ekki á eitt sáttir um nafn nýja hraunsins enda dróst á langinn að gefa því heiti. Um miðjan desember 2015 ákvað hreppsnefnd Skútustaðahrepps að hraunið skyldi heita Holuhraun eins og hraunið sem fyrir var.
Algengast var í byrjun að nefna hraunið Holuhraun eftir gosstöðvunum í Holuhrauni. Ýmsir bentu þó á að Holuhraun væri nafnið á hrauninu frá 1797 og eðlilegt væri að gefa nýja hrauninu nýtt og sjálfstætt nafn. Fljótlega var stungið upp á heitinu Nornahraun. Aðalástæðan fyrir því nafni er að í upphafi gossins bar talsvert á nornahári umhverfis gosstöðvarnar sem myndast hafði í kvikustrókunum. Einnig var stungið upp á nafninu Flæðahraun eftir flæðum Jökulsár á Fjöllum (Jökulsárflæðum eða Flæðum) sem hraunið rann yfir og þekur nú. Það nafn er notað á nýju jarðfræðikorti af Ódáðahrauni sem kom út áður en endanlegt nafn var valið. Margar aðrar uppástungur komu fram en niðurstaða Örnefnanefndar og sveitastjórnar Skútustaðahrepps var sú að nafnið Holuhraun skyldi haldast. Eðlilegast er að líta svo á að eldstöðin beri sama nafn og heiti því Holuhraun og gosið heiti Holuhraunsgos.
This article uses material from the Wikipedia Íslenska article Holuhraun, which is released under the Creative Commons Attribution-ShareAlike 3.0 license ("CC BY-SA 3.0"); additional terms may apply (view authors). Efnið er aðgengilegt undir CC BY-SA 4.0 nema annað komi fram. Images, videos and audio are available under their respective licenses.
®Wikipedia is a registered trademark of the Wiki Foundation, Inc. Wiki Íslenska (DUHOCTRUNGQUOC.VN) is an independent company and has no affiliation with Wiki Foundation.