Hekla: Eldfjall á Suðurlandi

Hekla
Hekla frá Haga, Gnúpverjahreppi
Hæð	1.491 metrar yfir sjávarmáli
Staðsetning	Rangárvallasýsla
Fjallgarður	Enginn

Hekla er 1.491 m hár eldhryggur og er eitt virkasta og þekktasta eldfjall á Íslandi og gjarnan kölluð Drottning íslenskra eldfjalla.

Fjallið er í Rangárvallasýslu og sést víða að og er auðþekkjanlegt – eins og bátur á hvolfi með breiðar axlir og háan toppgíg. Síðast gaus Hekla í febrúar 2000. Þá var spáð fyrir um eldgosið 15 mínútum áður en það hófst.

Hekla er fremur ungt eldfjall og er meginhluti hennar, þ.e. allt háfjallið, talinn vera yngri en 7.000 ára. Fjallið stendur á fremur þykkri jarðskorpu þar sem Suðurlandsbrotabeltið og Suðurlandsgosbeltið mætast. Þarna er því mikil virkni í jarðskorpunni, spenna er hlaðinn í brotbeltinu en undir gosbeltinu liggja kvikuhólf og -þrær.

Allstór sprungurein er undir fjallinu sem bendir til þess að gosið hafi á gossprungum áður en fjallið hlóðst upp og kvikuhólf þess myndaðist. Þessi sprunga sést vel á yfirborðinu og hefur oft gosið úr henni, en þó líka úr öxl fjallsins, s.s. utan sprungunnar. Þessari Heklugjá tengjast fleiri gígar sem hafa gosið í áranna rás, sumir einu sinni, aðrir oftar.

Fjallið sker sig frá öðrum íslenskum eldfjöllum að því leyti að kvikuhólf hennar er mun dýpra en í öðrum fjöllum landsins, eða á um 11 km dýpi í jarðskorpunni.

Einhver mestu hamfaragos á Íslandi áttu sér stað í Heklu fyrir 7000, 4500 og 2900 árum. Þá var gosvirkni í Heklu öðruvísi en nú er. Lengra leið á milli gosa og sprengivirkni þeirra var mun meiri, en eingöngu kom upp kísilrík (súr) gjóska og að öllum líkindum runnu engin hraun í þessum gosum. Ummerki um þessi gos má finna í formi gjóskulaga sem dreifðust yfir stóran hluta landsins, einkum í norðurátt.

Það var jarðfræðingurinn Sigurður Þórarinsson sem gaf þessum gjóskulögum nöfn og nefndi þau H5, H4 og H3, en af þeim er H3 mesta og útbreiddasta gjóskulagið. Ummerki hafa einnig fundist um fjórða sprengigosið sem líklega varð fyrir um 3500 árum en það er þó mörgum stærðargráðum minna en hin. Vikurinn frá þessu gosi nefndi Sigurður Þórarinsson upphaflega H2 þar sem hann taldi hann vera yngri en H3 gjóskuna. Síðar kom í ljós að svo var ekki og hefur vikurinn sem myndaðist í þessu gosi síðan gengið undir nafninu Selsundsvikurinn. Eina gos Heklu á sögulegum tíma sem sambærilegt er við þessi forsögulegu gos, er gosið árið 1104 sem einnig var sprengigos, en gjóskufallið frá því gosi lagði t.a.m. byggð í Þjórsárdal í eyði.

Hekla hefur gosið árið 1104, 1158, 1206, 1222, 1300, 1341, 1389, 1510, 1597, 1636, 1693, 1766, 1845, 1947, 1970, 1980, 1991 og 2000.

Mikil hjátrú hefur verið tengd fjallinu í gegnum aldirnar. Töldu menn lengst af að Hekla væri inngangur að helvíti eða jafnvel helvíti sjálft. Náttúrufræðingarnir Bjarni Pálsson og Eggert Ólafsson vildu afsanna þetta og voru fyrstir manna til að ganga á fjallið árið 1750.

Segir reyndar í Íslandslýsingu Odds Einarssonar að á 16.öld hafi hafi maður einn reynt uppgöngu en þegar hann sá hvernig umhorfs var á toppnum hafi hann orðið vitskertur og ekki lifað lengi eftir það.

• Í heklugosinu 1104 eyddist öll byggð í Þjórsárdal og Hrunamannafrétti.

• Þann 2. nóvember 1947 lést Steinþór Sigurðsson í Hekluhrauni, er hann var við rannsóknarstörf og kvikmyndaði hraunstraum. Valt þá glóandi hraunsteinn úr hraunbrúninni, hæfði Steinþór og lést hann samstundis.

• Ari Trausti Guðmundsson, Íslenskar eldstöðvar.
• Árni Hjartarson (1995). Á Hekluslóðum. Árbók Ferðafélags Íslands 1995.
• Árni Hjartarson (2004). Hæðarmælingar á Heklu. Náttúrufræðingurinn 74, 65-68.
• Gils Guðmundsson (ritstj.), (1975). Öldin okkar 1931-1950.
• Oddur Einarsson, (1971). Íslandslýsing - Qualiscunque descriptio Islandiae, (ísl. þýð. Sveinn Pálsson). Reykjavík: Bókaútgáfa menningarsjóðs.
• Njörður Helgason, (2000). Sálir í vítiseldi, eldgos hafa eytt heilu byggðunum og valdið búsifjum.

 

 

Wikiorðabókin er með skilgreiningu á orðinu

Hekla

 

Wiki Commons er með margmiðlunarefni sem tengist Hekla.

• Hekluvöktun; af Veður.is
• Hekla (jarðfræði og gos); af Islandia.is
• „Hversu gömul er Hekla?“. Vísindavefurinn.
• „Hvaða ár mun Hekla gjósa næst?“. Vísindavefurinn.
• „Af hverju gaus Hekla árið 2000?“. Vísindavefurinn.
• „Hvers vegna er Hekla ílöng en ekki keila?“. Vísindavefurinn.
• „Af hverju heitir fjallið Hekla kvenkynsnafni?“. Vísindavefurinn.
• „Hversu mörg eru Heklugosin?“; grein í Náttúrufræðingnum 1953
• „Flýta uppistöðulón fyrir Heklugosum?“; grein í Lesbók Morgunblaðsins 1980
• „Heklugos fyrr á öldum“; grein í Lesbók Morgunblaðsins 1995
• Duttlungar í drottningu eldfjallanna; grein í Morgunblaðinu 2000

erlendir

• Stutt um Heklu^{[óvirkur tengill]} (á ensku)
• Hekla (stutt um jarðfræði) (á ensku)