Portugal

Portugal
República Portuguesa
Standardo di Portugal	Blazono di Portugal
Nacionala himno:
A Portuguesa
Urbi:
Chefurbo:	Lisboa
· Habitanti:	564 477 (2004)
Precipua urbo:	Lisboa
Lingui:
Oficala lingui:	Portugalana, Mirandana (en Miranda do Douro)
Guvernerio:
Tipo:	Republiko
· Prezidanto:	Marcelo Rebelo de Sousa
· Chefministro:	António Luís Santos da Costa
Surfaco: (110ma maxim granda)
· Totala:	92 090 km²
· Aquo:	0,5 %
Habitanti: (81ma maxim granda)
· Totala:	10 223 150 (2023)
· Denseso di habitantaro:	111 hab./km²
Plusa informi:
Valuto:	Euro
Veho-latero:	dextre
ISO:	PT
	PRT
	620
Reto-domeno:	.pt*

Lu havas kom vicini Hispania, norde ed este. Sude e weste jacas Oceano Atlantiko. Ol esas membro dil Europana Uniono e di NATO.

Bazala fakti pri Portugal.

Iberi komencis habitar la regiono pos la yaro 10.000 aK. Kelti, Greki e Feniciani establisis kolonii en la regiono dum l'unesma yarmilo aK. Feniciani fondis la nuna urbo Lisboa kun la nomo Olisipo. En 45 aK, Romani konquestis komplete la regiono e nomizis ol kom Lusitania. Li fondis la nuna urbo Porto, kun la nomo «Portus-Galliae» o «Portus-Cale», origino dil moderna nomo di Portugal.

Dum la Reconquista en 868 Portugalana Komtio (Condado Portucalense) formacesis. Ol divenis parto di rejio Galisia en 1078. Ye la 25ma di julio 1139 pos la Batalio di Ourique, Afonso Henriques deklaris la nedependo di Portugal e divenis rejulo Afonso la 1ma. En 1143, rejulo Alfonso la 7ma di Leon e Kastilia agnoskis Portugal kom nedependanta rejio. En 1179 anke la papo Alexander la 3ma agnoskis la rejio.

En 1373 Anglia e Portugal komencis federuro qua duras til nun, la maxim anciena federuro di Europa. En 1383, rejulo Fernando la 1ma di Portugal mortis, e Juan la 1ma, rejulo di Kastilia, mariajita kun la filiino di Fernando la 1ma, postulis la Portugalana trono. Portugalana nobeli e la habitantaro ne aceptis ol, e João, Maestro di Aviz, kombatis e vinkis la Kastiliani en la batalio di Aljubarrota. Ta vinko grantis Portugalana nedependo.

 

En 1415 la Portugalani konquestis Ceuta, en la nordo di nuna Maroko, e komencis explorar e deskovrar regioni en Afrika, pose en Azia ed en Amerika. En 1418 la Portugalani rideskovris Madeira ed en 1427, Acori. En 1460 li atingis nuna Sierra Leone. En 1487 Bartolomeu Dias navigis en la regiono dil Kabo di Bon Espero. En 1498 Vasco da Gama atingis Calicut, nun Kozhikode en India. Ye la 22ma di aprilo 1500 Pedro Álvares Cabral atingis la litoro di Brazilia.

En 1578 rejulo Sebastião la 1ma di Portugal desaparis - posible mortinta ye la 4ma di agosto 1578 - en la batalio di Ksar El Kebir en Maroko. Lua onkulo, la katolika kardinalo Henrique, asumis la trono e guvernis til lua morto ye la 31ma di januaro 1580. Quoniam Henrique esis submisita a celibeso pro esar katolika kleriko, il ne havis filiulo, e la maxim proxima heredinto dil trono esis la rejulo Felipe la 2ma di Hispania, qua divenis Filipe la 1ma di Portugal. Du altra Hispana reji guvernis Portugal til 1640, kande la lando itere nedependanteskis: Felipe la 3ma di Hispania (kom Filipe la 2ma di Portugal), e Felipe la 4ma di Hispania (kom Filipe la 3ma di Portugal).

 

Pos milito kun Hispania, en 1640 Portugal itere nedependanteskis, e João la 4ma di Portugal asumis la povo. To esis la komenco di la dinastio di Bragança, qua regnis til 1910.

 

En 1755 Lisboa subisis ter-tremo, qua produktis mili de morti. En 1762 Hispania invadis Portugalana teritorio dum la Sep-yara milito, ma en 1763 la paco riestablisesis. Dum la tota 18ma yarcento cirkume 400.000 Portugalani ekmigris a Brazilia.

Lor l'invado di Portugal da Franca trupi sub l'impero da Napoléon la 1ma, la Portugalana rejala familio fugis a Brazilia. L'urbo Rio de Janeiro divenis la chefurbo dil imperio, rinomizita a Unionita Rejio di Portugal, Brazilia ed Algarvo en 1815. Ye la 7ma di septembro 1822 la princulo Pedro proklamis la nedependo di Brazilia e divenis l'unesma Brazilian imperiestro sub la titulo Pedro la 1ma di Brazilia. Pedro abdikis la trono Portugalana por lua filiino, Maria. Lua fratulo Miguel ne aceptis, e proklamis su rejulo Miguel la 1ma di Portugal en 1828. Por defensar la yuro di lua filiino a la trono e por rikrear konstitucala monarkio en Portugal, Pedro lansis la nomizita "liberala militi" kontre lua fratulo. La milito finis en 1834 kun la vinkeso di Miguel e la promulgo di nova konstituco.

Portugal duris esar monarkio til la 5ma di oktobro 1910, kande la republiko proklamesis e Manuel la 2ma di Portugal renversesis del povo. Pos dizastroza partopreno en l'unesma mondomilito, komencis serioza nestabileso qua kulminis kun armeala stato-stroko en 1926. En 1932 António de Oliveira Salazar asumis la povo kom chefo di la konsilistaro di ministri. Quankam il havis simpatio por fashismo, Portugal restis neutra dum la duesma mondomilito. Pos la fino di la milito, Salazar subisis presi por adoptar demokratio en lando.

Salazar guvernis til 1968, kande ilu sufris cerebrala stroko. Lua sucedanto, Marcelo Caetano, guvernis til 1974, kande ilu revokesis del povo lor la Dianto-revoluciono.

 

 

Portugal esas parlamentala republiko. La chefo di stato esas la prezidanto, elektata dal populo por 5-yara periodo. La prezidanto nominas la chefministro, ordinare homo del precipua politikala partiso di la parlamento. La chefministro selektas la cetera ministri.

La Parlamento ("Assembleia da República") havas unika chambro kun 230 membri, elektata dal populo por 4-yara periodo. La nuna konstituco adoptesis en 1976.

Judiciala povo en Portugal esas sistemo kompozata ek 4 korti. La konstitucala korto (Tribunal Constitucional) konsistas ek 13 judiciisti qui judicias se la legi aprobita ne kontredicas la Konstituco di la lando. La judiciala korti judicias civila, kriminala, laborala e komercala aferi. La Korti Administrala ed Impostala judicias questioni pri imposti ed administrala agadi. La Kontokontrolera korto (Tribunal de Contas) judicias la legaleso di publika spensi, por helpar la parlamento decidar pri ol.

 

Ponto Vasco da Gama, super fluvio Tago.

 

 

Fluvio Tago dividas la kontinentala teritorio di Portugal en du. Norde, la regioni doplanda esas montoza kun fertila vali ube agrokultivo povas developesar. Ibe, an la montaro Serra da Estrela, jacas la maxim alta monto de la kontinentala teritorio di portugal, havanta 1 993 metri di altitudo. La tereni sude de la lando esas plu basa kam la norda. Sude, la maxim alta monto esas Foia, havanta 902 metri di altitudo. Tamen, la maxim alta monto di Portugal esas Pico, en Acori, havanta 2 351 metri super la marala nivelo.

Ultre Tago, altra importanta fluvii en Portugal esas Durio (entote 938 km, di qui 200 km esas en Portugalana teritorio), Minho, Vouga, Zêzere, Sado e Guadiana.

La litoro di Portugal havas 943 km en la kontinento, 667 en Acori e 250 km en Madeira, Porto Santo e l'Insuli Sovaja (Ilhas Selvagens). La duni di Porto Santo atraktas multa turisti. En la kontinento, proxim l'urbo Aveiro, un delto longa de 45 km e larja de 11 km esas richa en fishi e marala uceli.

La klimato di la lando esas mediteraneala, kun varma e sika someri e kolda e pluvoza vintri. Dum somero ofte eventas granda incendii en la sika vejetantaro. La mezavalora pluvo-quanto varias de min kam 300 mm omnayare en Massueime til 450 mm en Faro, 1.700 mm en Guarda e plu kam 3.000 mm en la montaro Serra da Estrela. En Acori la mezvalora yarala pluvo-quanto povas superirar 6.250 mm. La minima temperaturi di Portugal - ofte infre -20°C - enrejistresas dum la vintro en Serra da Estrela, l'unika regiono di Portugal ube nivas dum vintro. Ja en Alentejo la temperaturi povas superirar 40°C dum somero.

 

 

L'ekonomio di Portugal diversigesis pos ke la lando eniris l'Europana Ekonomiala Komunitato - precedinto di nuna Europana Uniono - en 1986. Dum la sequanta yari, la guvernerio privatigis multa kompanii kontrolita dal stato e liberaligis importanta sektori ekonomiala, nome telekomuniki e financala sektoro. La lando juis rapida kresko ekonomiala, nome de 1986 til la komenco dil yari 2000a. Tamen, la lando duras havar la min granda TNP po persono del Europana Uniono.

La terciara sektoro, nome turismo, esas nun la maxim importanta del ekonomio Portugalana. L'industriala sektoro duras diminutar de la yari 1980a til nun, pro la klozado di multa fabrikerii, note en la nordo di la lando. L'agrokultivo esis la maxim importanta ekonomiala sektoro di la lando til la yari 1960a, ma nun ol reprezentas cirkume 2.3% de la TNP.

 

 

Segun statistiki de The World Factbook por 2023, Portugal havis 10 223 150 habitanti, di qui 67,9% rezidis en urbi. La maxim multa habitanti esas Portugalani, populo Mediteraneala, etniale homogenea e blanka. Decendanti de Afrikani qui enmigris dum e pos kolonial epoko esas min kam 100 mil personi. De 1990 til nun, Portugal recevis multa enmigranti de Estal Europa,ma anke de Brazilia, de lua ex-kolonii en Afrika, e de altra Sud-Amerikana landi. L'ekmigro di Portugalani vers altra landi diminutis multe pos la Dianto-revoluciono e pos l'eniro di la lando en l'Europana Uniono.

Lua oficala linguo esas Portugalana, qua originis de la Latina. La linguo Mirandana ank esas oficala en la loki ube ol parolesas.

 

Segun statistiki pri 2021, 95,9% de la habitataro savis lektar e skribar Malgre existar privata skoli, publika eduko esas la maxim uzata. Tota la skoli di la lando ofras eduko primara e sekundara. La maxim granda universitato di la lando esas l'Universitato di Porto, kun 31 mil studenti. L'universitato di Coimbra, fondita en 1290, esas un ek la maxim anciena de Europa.

Katolikismo esas la dominacanta religio, pos l'ekpulso di islamana mauri e judi Segun statistiki de 2011, 81% de la habitantaro esas katoliki. Altra kristani esas 3,3%, altra religii (inkluzite Judaisti e Mohamedani) esas 0,6%, sen religio esas 6,8%, e 8,3% ne informis pri religio.

La maxim granda urbo segun la nombro de habitanti esas Lisboa, qua havas plu kam 500 mil habitanti. Altra importanta urbi esas Porto, Vila Nova de Gaia, Funchal e Braga.

 

 

La muziko e la dansi di Portugal esas multe variata. La dansi vira (de regiono apud fluvio Minho), le pauliteiros en Miranda do Douro, corridinhos de regiono Algarve, e bailinhos del insulo Madeira esas exempli pri folklorala dansi. La tipala instrumenti esas tale nomizita "Portugalana gitaro", akordeono, violino e diversa tamburi.

La maxim konocata muzikala stilo kreita en Portugal esas Fado, e la maxim famoza Fado-kantistino esis Amália Rodrigues, qua ank esis aktorino. Plu recente, muzikala grupo Madredeus e lua kantistino Teresa Salgueiro, e kantistini Mariza (Marisa dos Reis Nunes), Mísia, Mafalda Arnaut, Cristina Branco e Dulce Pontes. La maxim famoza kantistuli di Fado esas Carlos do Carmo, Alfredo Marceneiro, e Camané. Ultre Fado, existas kantisti e bandi di rock Portugalana qui fameskis exterlande, exemple kantisto Rui Veloso, e bandi Xutos & Pontapés, Moonspell e Blasted Mechanism. Kantistino Sara Tavares havas muzikala stilo kun Afrikana influi.

 

Poeto Luís Vaz de Camões (c. 1524 til 1580) esas un del maxim importanta poeti dil Portugalana linguo. Ilu skribis Os Lusíadas ("La Portugalani"), epikala poemo pri Portugalana navigadi e deskovraji dum la 15ma e 16ma yarcenti. Ultre Camões, Gil Vicente (c. 1465 til c. 1536) esas un del maxim importanta dramatisti di Portugal.

Dum la komenco dil 20ma yarcento, Fernando Pessoa (1888 til 1935) divenis un del maxim importanta poeti dil Portugalana modernismo. Yen altra importanta nomi en la Portugalana literaturo (dum la 19ma e 20ma yarcenti): Almeida Garrett, Camilo Castelo Branco, Eça de Queiroz, Sophia de Mello Breyner Andresen e António Lobo Antunes. Precipue eminenta esas José Saramago, skriptisto qua recevis la Nobel-premio pri Literaturo en 1998.

Ultre la Portugalana, Portugal anke agnoskas kom oficala la Mirandana linguo, parolata en kelka urbeti en la nord-esto di Portugal, exemple Miranda do Douro e Sendim. La Mirandana linguo divenis oficala en 1999.

Sporto

Futbalo esas la maxim populara sporto di la lando. Multa futbalo-konkursi eventas inter lokala amatora o profesionala klubi. Portugalana futbalisti Eusébio, Luís Figo e Cristiano Ronaldo divenis mondale konocata.