Тӏой-Юрт: ГӀалгӀай Мехка Наьсарен шахьара юрт

Таханарча дийнахьа мехка йоккхагӀйола юрт я, Экажакъонгий-Юрт яьлча. ХӀанзара ТӀой-Юрти Долакха-Юрти я́дача лаьттех Къозашке я́ха́д хьалха.

Юрт
ТӀой-Юрт
Кантышево
HGЯOL
Паччахьалкхе	Россе Федераци
Федерацен субъект	ГӀалгӀайче
Муниципальни шахьар	Наьсарен
Юрт	ТӀой-юрт
Юртда	Зурабанаькъан Исроапала Мухьмад
Тархьари географии
Йиллай	XIX бӀаьшера
ХьалхагӀа хинна цӀераш	1944 кхачч. — ТӀой-Юрт (Кантышево) 1958 кхачч. — Нартово
Лакхал	542 м
Ӏалама лоаттам	юккъера
Сахьата оаса	UTC+3:00
Бахархой
Бахархой	↗18 834 саг (2022)
Къамаш	гӀалгӀай
Динаш	сунний бусалба
Катойконим	тӀойюртхо, тӀойюртхой
Паччахьалкхен мотт	гӀалгӀай, эрсий
Дагарга идентификатораш
Телефоний код	+7 8732
Пошта индекс	386120
Код ОКАТО	26220830001
Код ОКТМО	26605425101
Номер в ГКГН	0146712
ТӀой-Юрт Москоа Магас ТӀой-Юрт 0 ТӀой-Юрт

ТӀой-Юрт лакхача шувна тӀа улл. КӀала гӀолла ГӀалми Ӏодода. ТӀой-Юрта гӀай (доазув) малхбузехьа Долакха-Юртаца да, зӀилбухехьа — ХӀирий Республикаца.

ТӀой-Юрт уллача метте гӀалгӀай баьхаб эзараш шераш хьалха денз. Укхаза Ӏилманхошта кораяьй хьалха нах баьха хинналга белгалонаш. Юрта йисте, ГӀалмен атагӀа гӀолла кираш уха никъ бодаш хиннаб хьалха.

Наьсаре йилла дукха ха ялалехьа, 1812 шера ТӀой-Юрт уллача метте баха Ӏохайшаб нах. Эггара хьалхагӀа цига бах Ӏохайшараш СурхотӀара хьабаьхка хиннаб. Царна юкъе Коазой а, Мерашканаькъан а, кхыча тайпан нах а хиннаб. ХӀанз доккха маьждиг латтача Ӏохайшаб уж ба́ха, юрт Ӏо а йилла, гонахьа саьргаьх йийза карт а яь. Эггара хьалха кхалнах хи тӀа болхача хана, къонахаша хьалха мангал а хьокхаш, никъ мукъа а боаккхаш, ГӀалме чура хий да́ ӀокӀалбайнаб кхалнах дика .

ТӀехьагӀа кхы нах хьатӀаухаш массехк зӀамига юрташ (отараш) хьахиннай хӀанз ТӀой-Юрт уллача метте. Цу хана хинначарех хӀанз диса́ долаш да Гиренаькъан отараш. ХӀанз духхьала Гиренаькъан баьха ца Ӏеш, кхыча тайпаех хьабаьнна нах а бах цига.

1858 шера денз зӀамига отараш доха а деш, ГӀалгӀай мехка йоккхий юрташ ехка доладеннад Ӏаьдал. Цу хана укхаза хинна массехк отар вӀашагӀ а теха, юрт-да оттаваьв эпсар волаш хинна ТӀумхой (Далганаькъан) КӀанташа ТӀой. ТӀой КӀанташа воӀ хиларга хьежжа, цун тайпан цӀи дӀаязъяь хиннай эрсий Ӏаьдало «Кантышев» аьнна. Цун цӀерах эрсий меттала «Кантышево», аьнна, цӀи тиллай юртах. ХӀаьта гӀалгӀай меттала ТӀой-Юрт, аьнна, цӀи дӀаяхай.

1919 шера ТӀой-Юртарча на́ха Деникина эскара́ духьала чӀоагӀа тӀом баь хиннаб, цхьабакъда Деникина низ цига кот а баьнна, еррига юрт йоагаяь ӀотӀехьаваьннав из. Цу ханах ТӀой-Юртарча наха тӀехьагӀа «юрташ яьга́ ха» аьнна цӀи яхийтай. ТӀом дӀабаьнначул тӀехьагӀа юрт юха меттаоттаяьй.

1944 шера, гӀалгӀай СибарегӀа бахийта́чул тӀехьагӀа, хӀираша ТӀой-Юрта цӀи хийцай — «Нартовское», аьнна, цӀи тиллай цох. 1957 шера гӀалгӀай цӀабаьхкачул тӀехьагӀа юха меттаоттаяй юрта цӀи.

Къамий лоаттам Ерригроссе 2010 шера бахархой дӀаязбара́ тӀатайжача, ишта ба:

ТӀой-Юрта бах Коазой, Беканаькъан, Йовлой, Овшанаькъан, ТӀумхой (Олиганаькъан, Мерашканаькъан, ГӀантышанаькъан, Тийрканаькъан, Дугинаькъан, Албаканаькъан, Охашканаькъан), Гийнбухой (Гаданаькъан, Осменаькъан), Оздой, Дударанаькъан, Ӏарчакханаькъан, Гиренаькъан, Зовранаькъан, Гелатхой (ГӀазакъанаькъан, Хучинаькъан, Къуркъанаькъан), Кхоартой, Моашхой (Зурабанаькъан), Хамхой, Янданаькъан, Гарбакханаькъан (Гарбакханаькъан, Гасаранаькъан), Баркинхой, кхы а дукхача тайпан нах.

Юрта керттера ши никъ ба: къаьнареи кердеи трасса. Къаьнара трасса (ЖабагӀийнаькъан урам) мехка бовзаш ба дукха лаьтта хьахийца шерра гаьнаш Ӏо а е́гӀа́ цу урама тӀа ба́хача на́ха Ӏояхьийтандаь. Из урам Шерипова урамга дӀатӀабоалл. ДукхагӀа мел йола юрта лоадам болаш йола моттигаш цу кхаь урама тӀа йоахк.

Ди

ТӀой-Юрта иттнел совгӀа маьждиг доалл, царех шиъ рузбан маьждиг да: цаӀ кашамашта ӀотӀехьаваьлча доалл къаьнарча трасса тӀа, шоллагӀдар кхы йоккха башхало йоацаш цун нийсса доалл кердача трасса тӀа. Кхыдола маьждигаш:

• Коазой Тимура цӀерагӀа йолча урама тӀара маьждиг (Коазой маьждиг)
• Кашамашка доалла маьждиг
• ТӀой-Юртара жӀарникъ болчара (эрс: Кантышевский перекрёсток) маьждиг
• ЖабагӀийнаькъан урама тӀа (Гиренаькъан отарашкара маьждиг)
• Ӏарчакханаькъан урама тӀара маьждиг (ПМК доалла маьждиг)
• Тихая урама тӀара маьждиг (Новостройкашка Коазой маьждиг)

Дуккхача маьждигашка хьужаренаш йоахк.

Ӏаьдала дешар

Юрта болх беш 4 юкъерча дешара ишкол я, царех шиннех дӀахетта берий беш а я паччахьалкхен, из йоацаш адамий кара йолаш а я берий бешамаш. Цул совгӀа къаьнарча рузба маьждига тӀехьашка, шувна гаьна доацаш «восьмилетка» оалаш йола 9 шера́ дешар луш йола дешарче а я.

Спорт

Юрт-юкъе ФОК латт, из йоацаш ишколашка а я тайп-тайпарча спортех йола секцеш. Берашта а, кагийча наха а хьехаш ГӀалгӀай Мехка цӀихеза бола спортсменаш ба.

Лорал

ТӀой-Юрта дарбанче йоалл (паччахьалкхен булама унахцӀенал лораяра учреждени «ТӀой-Юртара даькъа тӀара дарбанче»). 1933 шера йиллай из. 1996 шерага кхаччалца Наьсарерча юкъерча шахьара дарбанченна юкъе а йодаш баьб ший болх. 2023 шера керда гӀишло хьалъетта яларца дийнахьа 100 саг тӀаэцаш график а йолаш, 60 сага́ лаьрхӀа, Ӏовижа́ дарба де таро а йолаш, хургья.

Доал

Советий Ӏаьдала хана денз сельсовет оалаш Юрта администраци я юртда Ӏеш вола. Цунна йисте полице участок а йоалл. Уж шаккхе къаьнарча рузба маьждига гаьна доацаш йоахк.

Юртбоахам

Юрта йисте дӀадувш лаьтташ да, дукхагӀа наха шоай коа а, Ачалкхегахьа йолча оагӀорахьа а. Цига, кердача трассага гӀолла я латташ фермаш а, теплицаш а. ЗӀилбухерча оагӀорахьа, шу йисте бахача наха атагӀа жа а доахан а доажаду.

Базар

Юрта массехк таьрга юкъарче (эрс: Торговый центр) я, вешта тикаш а я моллагӀча тайпара, кафеш а я. Цул совгӀа машений оаттхалаш йохкаш а, машенаш тоаеш а, цӀенаеш а моттигаш я, доагам дувтта моттигаш а я.

ТӀой-юрта йисте ГӀалмен аьттача берда тӀа биъсаьна ши метр лакха бола кхера корабаь хиннаб кхаь баьречун сурт тӀа а латташ. Ӏилманхоша 1581 шерага биллаб из. Гаданаькъан Умалата тахкар бахьан долаш, из кхера карарча хана Москверча Тархьаран музее болга гучадаьннад.

• Аьлданаькъан Ӏалима Руслан — суртанча, ГӀалгӀай Мехка тамагӀа да.
• Гаданаькъан Умалат — Ӏилманхо-тархьархо.
• Зовранаькъан ЧӀожа Ӏаба — бӀаьра ваьнна хинна ТӀой-Юртара воккха саг. Бера хана, царгаш дӀа а яьле, кердаяраш, даимленна хургьяраш тӀайоагӀа, хӀаьта ЧӀожа БаӀийна цу тайпара царгаш тӀаяьнна хиннай бӀаь шу даьнначул тӀехьагӀа. Цох даьча йоазонца да укх тайпара мугӀараш:

  Из мехка къонах боккхача дезала да а хиннав. Дунен чу вахаш, цхьа бӀаь ах бӀаь шу а даьккхад цо, бӀаьра ваьлча царгаш а хаьрцай, керта мос а Ӏаьржъеннай Ӏабий, оалар вай къоаноша… Цунах хьабаьннараш ТӀой-Юрта бах. Из цу юртарча кашамашка дӀавеллав

• Коазой Ахьмада Тимур — гӀалгӀай йоазонхо.
• Коазой Аюпа Ӏийса — гӀалгӀай къаман йоазонхо. 1962 шера денз ТӀой-юрта вахаш ва.
• Коазой Дауда Нурдин — гӀалгӀай тархьархо, йоазонхо, Ӏилманхо.
• Коазой Илеза Башир — Россе Федераце III-чеи IV-чеи созывий паччахьалкхен думан каь. ТӀой-Юрта ваьв.
• Коазой Илеза Тимур — бизнесмен;
• Мерашканаькъан Мухьмад-Гире Яхьья — дзюдои самбои ГӀалгӀай мехка доладаьр.
• Осменаькъан Сосе Хьамзат — гӀалгӀай оазархо, йоазонхо.