Озанаькъан Исмаӏалий Салман: гIалгIай оазархо, таржамхо, йоазонхо

Нохч-ГӀалгӀай АССР халкъа оазархо. ГӀалгӀай меттала йоазуви, дешари, литературни кхоллами эггара хьалха дӀадоладаьрашта юкъе хинна ва. Хьалхара Ӏарбий-эрсий-гӀалгӀай дошлорг оттадаьр ва. Ваьв 1902-ча шера Саькур бетта 1-гӀча дийнахьа Дошлакъий-Юрта. Веннав 2002-ча шера.

Озанаькъан ИсмаӀалий Салман
БӀарчча цӀи	О́занаькъан Исма́Ӏалий Салма́н
Ваь таьрахь	1 саькура 1902(1902-02-01)
Ваь моттиг	Дошалкъий-Юрта
Кхелха таьрахь	5 лайчилла 2002(2002-11-05) (100 шу)
БӀорахол	→  Россе Федераци
Леладу гӀулакх	йоазонхо, оазархо, таржамхо
Кхолламий мотт	гӀалгӀай
СовгӀаташ	«КарагӀдаьннарех» яха орден, Нохч-ГӀалгӀай АССР Лакхерча Совета Президиума Сийлен грамота

 

Дешара ха

Цун да — Озанаькъан Эке ИсмаӀал – Даькъасте лаьттача бӀорахой тӀем тӀа дакъа лоацаш хиннав. Цул совгӀа, гӀалгӀай арабисташта юкъе бусулба дина дешар кӀоаргга дайзача нахах а хиннав. 1895 шера нохчий мехка цӀи хеза волча Ӏалам-сага, Ӏилманхо-арабист хиннача Новрера Ӏусман-Хьажий бусулба дешара лакхера курсаш яьха а хиннав из. 1898 шера денз 1919 шерага кхаччалца гӀалгӀай мехка кхаь юрта хиннача маьждигий имам хиннав ИсмаӀал-Хьажа. 1898 шереи 1901 шереи – шозза Макка ХьажцӀа ваха, ИсмаӀал-Хьажа аьле цӀи йоаккхаш хиннай цох гӀалгӀай бусулба наха. Эрсий йоазув-дешар довзаш хиннавеце а, из дика бовзаш хиннав эрсий меттала болча дешара мах. Из ваьхача замах таро йоацача гӀалгӀачунга кхача йиш йолаш хиннадац светски дешар. Цудухьа цар юрта 1911 шера кхаь шерара хьалкъа дешара ишкола хьайийллача, цу школе хьалхарча берашца ший воӀ Салман деша хоаваьв цо.

1914 шера дешарах дика кхеташ чакхъяьккхай ишкола Салмана. Эрсий дешар дешарца цхьана Ӏарбий мотт Ӏомабе а декхарийла ваь хиннав из дас.

Цу шерашка  ГӀалгӀай мехка цаӀ мара хиннаяц 1868 шера Наьсарен гӀапковна чу хьайийла хинна пхе шера дешара школа. Ший юртарча школе дийша ваьлча, цу пхе шерарча ишколе кхоалагӀча классе деша дӀаэттийтав Салман. Салмана дийцад:

1917 шера цига дешаш волаш, са безам тӀабахар эрсий меттала долча дешара. Сай лоӀамах деша ваьлар эрсий классикий литература: Лермонтова, Чехова, Л.Толстойя, Тургенева, Пушкина, кхы дуккха барий байташи, дувцараши, поэмаши.

Наьсарен буро тӀарча ишколе  дийша ваьлча, гӀовттама шерашка йиш йолаш дацар дӀахо деша. ДӀакъайлар школаш. Цу ханага диллача, дика библиотека вашагӀкхийтта хиннай Салмана. Цудухьа делкъелца ший даьца Ӏарбий дешар Ӏомадеш хул из, хӀаьта делкъел тӀехьагӀа эрсий меттала дола книжкаш деш цӀагӀа. Пушкинеи Лермонтовеи оазараш дагахьа Ӏомаеш хиннав.

1918-1919 шерашка гӀалгӀай мехка бӀорахой тӀом латташ, лазар кхийтта метта виса хиннав цун да ИсмаӀал. Цу шера Дошалкъий-юрта хьайийла болх беш хиннай Ӏарбий дешар Ӏомаду хьужаре. МутъӀаламашта из дешар хьехаш  хул Салмана даь-воша –  Илез. Илез цу хана гӀалгӀай берригача мехка къаьда хиннав. Салмана дийцачох:

Цу хьужаре арабистика дешар Ӏомадарал совгӀа, кхыдола Ӏилмаш а Ӏомадора: логика, лексика, таржамаш дара говзал, кхы дуккха а. Цига дешаш хул Салман. Уж  Ӏилмаш Ӏомадарал совнагӀа, кхы тӀа, чувеча дарсаш телаш хиннай цунна даь-вошас Илеза.

Цу хьужаре итт шера дийшад Салмана. 1929 шу хьатӀаотташ арабистика еррига курс, 58 жай, чакхъяьккхай цо. Цхьабакъда бӀорахой тӀом латташ яь хиннача човнаша новкъарле яьй Салмана балха тӀа а вахаре а.

БӀорахой тӀема шерашка дӀайхача лазарах нана еннай Салмана, тӀаккха 1923 шера кхайкорах да́ венна висав из. Цу хана денз ший ши йиша а кхоабаш къахьега волавеннав из.

Салмана дийцад:

Бера хана денз оазарца чӀоагӀа хьашт долаш вар со. Цудухьа дукхагӀа безам тӀабодар эрсий классикий стихаш ешара

Дагахь халахеташ хиннав Салман ший къаман меттала байташ язъе ший таро ца хиларах, хӀаьта эрсий меттала уж  язъяра тоъал эрсий мотт хацар. 20-гӀча шерашка эрсий алапашца гӀалгӀай меттала оазараш язъе оттарах хӀама хилацар цун. ГӀалгӀай метта оазаш дӀаоалалацар. Цига цунна долча гӀо-новкъосталла, гӀалгӀай цӀихезача просветитела Малсаганаькъан Кураза Зоврбика гӀалгӀай йоазув хьакхеллад латиницай ларда тӀа. Вешта аьлча, абат. 1923 шера Села хьалхарча дийнахьа цох пайда эца могаду гӀалгӀай доалачено – араяьнна хиннай гӀалгӀай къаман метта «Сердало» газета хьалхара номер. Цу хана денз гӀалгӀай алапаш Ӏомаде волавеннав Салман. Лоаццача юкъа уж алапаш а Ӏомадаь «Сердало» газета тӀа кепатоха  дӀалу цо ший хьалхара статья – тӀахьехам. «ГӀалгӀай берригача боккхийча а кагийча а нахага» яхаш корта а болаш «Сердало» газета тӀа араяьннача цу статья тӀа Салмана тӀахьехам бу берригача гӀалгӀашка шоай меттала язде а деша а Ӏомале яхаш. Из статья 1923 шера Этинга 17-гӀча дийнахьа араяьлча денз Салмана хьинарца къахьег гӀалгӀай меттала дола йоазув наха могадеш. 1923 шера, из статья араяьнна бутт баьлча, Наьсарен гӀапкоа хьаелл 3 бетта йола хьехархой курсаш. Цига деша дӀаотт Салман а. Уж дийша чакхъяхачул тӀехьагӀа, гӀалгӀай къаман литература хьакхоллара къахьега волалу из.

Кхоллама никъ

1924 шера гӀалгӀай меттала ший хьалхара массекх оазар язъю Озанаькъан Салмана. Царца я «ГӀалгӀай халкъи просвещении» яхар. Исбахьлен куцага диллача, уж эсала а хеташ, шийх нах белар кхераш, кепатохийтац цо. Хьужаре деша вагӀаш волча цо мишта язъю динца ювзаенза оазараш, аьнна алар кхерар ше, йоах цо. ХӀаьта а уж араяьха хиннай газето. Цу ханналца саго язъяь хиннаяц ший меттала йола оазараш. Цу хана Ӏарбий меттала назмаши нохчий меттала зикраши мара хиннадац гӀалгӀашта юкъе лелаш. Цул тӀехьагӀа, 1928 шера «На подъеме» яхача ростова журнала тӀа Пролетарски йоазонхой Даькъастен Ассоциаце правлене Тхьамада хиннача В.И.Ставске яздеш хиннад: «Озанаькъан Салмана 1924-ча шера массекх оазар язъяьй. Уж  дика я, аьнна, лархӀа йиш я, цхьабакъда цар исбахьлен куцага диллача автора эсала а хийтта, 1928 шера мара араяьха дӀаенна хиннаяц цо уж.» 1924 шера гӀалгӀай меттала «Урдуви Тамареи» яха поэма язъю Озанаькъанчо. Дукхача наха (цу хана а хӀанз а) еза лаьрхӀаб из болх.

1928 шу долалуш гӀалгӀай литератораши йоазонхойи эггара хьалхарча конференце гулбенна хиннаб г. Владикавказе. Цу конференце вӀашагӀъеллай пролетарски йоазонхой ГӀалгӀай Ассоциаци. Цу конференце хержа хиннай пхе сагах латта правлени. Т.Д.Беков председатель а волаш, правленена юкъе хиннаб М.Д.Аушев, Х.С. Осмиев, С. И. Озиев, К.Ежский. Конференце дакъа лоацаш хиннаб И.Зязиков юкъе а волаш областа кулгалхой. ШоллагӀа гӀалгӀай оазанхой конференци гулъенна хиннай Владикавказе 1930 шера. Цу вӀашагӀтеха хиннай керда «Литературни тоаба». Цун правлени хержай пхи саг юкъе волаш: З.К.Мальсагов (председатель), О.А.Мальсагов, Л.П.Семенов (казначей), Х.Б.Ахриев (художник), С.Озиев. Цига тӀаийцай «Литературни общества» балха программа а Устав а. 1934 шера еррига йоазанхой организацеш дӀа а яха СССР йоазанхой Союз хьаяь хиннай. Цунна кулгалдеш хиннав А.М.Горький. 1934 шера из хьайича денз СССР йоазанхой Союза юкъе волаш хьавенав Озиев Салман. Цун членски билета кӀала кулг  яздаьд М.Горьке, СССР йоазанхой Союза Председатель из хиларах. Укхаза белгалде деза 1934 шера, СССР йоазаонхой Союза доакъашхой гӀалгӀаех кхо саг мара ца хинналга: Базоркин Идриси, Муталиев Хьаж-Бийкари, С.Озиеви, хӀаьта нохчех ворхӀ хиннав: Ш.Айсханов, С.Бадуев, А.Дудаев, М.Исаева, М.Мамакаев, Н.Музаев, А.Ножаев.

ГӀалгӀай литература  дегӀакхувлара дукха къахьийгад Салмана. Ший оригинальни произведенеш кхолларал совгӀа, цо таржамаш деш хиннад эрсий литература классикий прозаи поэзенеи, дешара учебникаш оттадеш дакъа лаьцад. Иштта цо таржамаш даь хиннад А. Пушкина, М. Лермонтова, И. Крылова, Н. Некрасова, Ф. Тютчева, В. Короленко, С. Михалкова, иштта дуккха кхыбарий прозаи поэзеи произведенешта.

Болх бар

1931 шера Владикавказерча педтехникумера дешар чакхдаьлча, Озанаькъан Салман балха хьожаву Наьсарен района Аьлта-юртарча школа заведующела. Цун педагогически балха тӀара къахьегам дӀаболалу вай мехка бахача наха йоазув-дешар Ӏомадайтара дӀайолаенна хиннача кампанеца цхьана. Школа заведующи ше хиларах Салман керте отт культштабана. Кхийнача наха йоазув-дешар Ӏомадара болх дӀаболабу, хӀаьта школе аха деза бераш дешара чуозара школа массекх филиал хьаел юххьанцарча классашка дешара. ХӀаьта кхийнача наха дешар Ӏомадара массекх итт ликпункт хьаел. Культурни болх хьокхам луш вӀаштӀяхьбаккхарах, 1933 шера январь бетта Назрановски РайОНО школашта тӀахьожам лоаттабеча инспектора балха тӀа хьожаву. Цу шерашка дешара грамматика учебникаш оттаданза хиларах, школа занятешка пайда эцаш хиннаб 1925 шера Мальсагов Зоврбика яздаь хиннача Ӏилман граматиках. Цудухьа РайОНО балха  тӀара мукъа а валийта, 1933 шера ОблОНО вӀашагӀтехача авторски коллективана юкъе хьожаву Салман. Из юкъе а волаш кхаь сагах латтача тоабас учебникаш  яздара болх  дӀаболабу. ГӀалгӀай йоазон исторе эггара хьалха 1-2 классашта лаьрхӀа  дешара программа оттаю цу авторски тоабас. Из болх баь ваьлча Галашкарча РайОНО школашта тӀахьожам лоаттабеча инспектора балха хьожаву. Цу хана цига РайОНО заведующи волаш болх беш хиннав цунца педтехникуме ваьгӀа Осмиев Хьамзат. Цига болх беш волаш, Галашкарча РайОНО а школай а болх мишта лелабу тахкара цига йоагӀа РСФСР Наркомпроса Урхален (эрс: управление) инспектор йола Кронгауз  тайпан цӀи лелаю кхалсаг. Цар болх тахка а техка ше Москве цӀайодаш, цо тӀадилла хиннадар ГӀалгӀай областа ОблОНО кулгалхошта, Салман РСФСР Наркомпроса Урхалено командировке хьалвайта, укх шера ше баьча балхах лаьца цунга доклад-отчет яйтара. Цига отчет е ваха волаш, Салман тӀаийца къамаьл даь хиннад цунца РСФСР Правлене наркома заместитель хиннача Н.К.Крупскаяс. Цига цунца вӀашагӀкхетарах лаьца цӀавеча стихотворени язъяьй Салманас «Н.К.Крупскаяйца вӀашагӀкхетар» аьнна корта а болаш. Из стихотворени юкъеяхай 1978 шера Нохч-ГӀалгӀай издательствос кепа теха арахийцача «Ираза хьаст» яхача стихай гуллама.

1938 шера СССР правительствос  соцам бу мехкара ерригача къаман республикай кепайоазув кирилица алфавита тӀа даккха, аьнна. Из соцам кхоачашбара Москвера Нохч-ГӀалгӀайчене хьожаваь хиннав СССР хьалкъий йоазони меттеи Института профессор Н.Ф. Яковлев. 1938 шера февраль бета ЧЕЧИНГОБЛОНО кулгалхоша Галашкарча РайОНО заведующега распоряжени лу нохч-гӀалгӀай йоазув эрсий алфавита тӀа даккхараи гӀалгӀай орфографи тоаяраи Озанаькъан Салман Грозне хьожаве, аьнна. Из болх  лоаццача юкъа чакхбоаккх Салман юкъе хиннача тоабас. Паччахьалкхен комиссес къоабалбу нохчийи гӀалгӀайи йоазув эрсий алфавита тӀа доаккхаш цар баь болх. Цу хана денз эрсий алфавита тӀа даьккха кепа тоха доладеннад  гӀалгӀай меттала дола йоазонаш. 1938-1941 шерашка Оздоев Ӏабдразкъий ИбрахӀимаца цхьана Озанаькъан Салмана юххьанцарча а юкъерча а школашта лаьрхӀа гӀалгӀай грамматика учебникаш яздеш хул.

1939 шера Орджоникидзера пединститут заочно дешаш  чакхйоаккх Озанаькъан Салмана. ТӀаккха из балха  хьожаву Нохч-ГӀалгӀай хьехархой говзал лакхъяра йолча институте Ӏилман болхло волаш. Цига 1940-1941 шерашка педагогикахи хьехархой говзал лакхъяраи йолча гӀалгӀай мотт хьехара методиках лекцеш ешаш хул из. 1943 шера Салман болх бе хьожаву Нохч-ГӀалгӀай Паччахьалкхиздате воккхагӀа вола редактор волаш болх бара. Нохч-ГӀалгӀай паччахьалкхиздата воккхагӀа волча редактора балха декхараш кхоачашдарца цхьана Озанаькъан Салмана кулгалду гӀалгӀай меттала йолча Радиокомитета передачай керттерча редактора, хьехархой говзал лакхъяра йолча института Ӏилман болхлочун, Нохч-ГӀалгӀай АССР йоазанхой Союза консультанта декхараш кхоачашдеш. Из болхлой кризис  этта хиннай немцашца тӀом хьарах шевар тӀом тӀа хиларах. ХӀаьта Салман къора хилар бахьан долаш мукъаваьккха хиннав тӀем тӀа вахара. 1940 шера Советски Союза Гимн гӀалгӀай меттала яккха хиннай Озанаькъан Салмана. Иштта уж болхаш деш хул из 1944 шера 23 феврале нохчийи гӀалгӀайи мехках баххалца. ГӀалгӀаша Казахстанеи Юкъерча Азеи лайна Ӏазап,халонаш ювцаш поэма язъяьй Салмана «Тамаш яр» яхаш корта а болаш.

Кастале  халла камендантагара бокъо а яккха, Киргизе Ош яхача городе баха болх ОзиевгӀар дезал. Цига Салмана болх бу Ошски образоване отдела воккхагӀа вола инспектор волаш. Ший болх цо дика лелабарахи цох дика кхетарахи облОНО кулгалхоша кхы а лакхву из. 1948 шера Ошски хьехархой институте курсаш хьаелл киргизски школашта лаьрхӀа эрсий мотт хьеха хьехархой кийчбара. Цига педагогикеи психологии хьехаш хул Салман. ТӀаккха Ошски хьехархой института директоро болх лу цунна. Педагогически балха тӀа волаш а Киргизе йоазонхой Союзаца бувзам лоаттабу цо. 1947 шера денз цун мугӀарашка хул из. 1957 шера цу балхара  хьа а ваьле ший мехка цӀавоагӀа Салман.

СибарегӀара цӀавеча ший болх дӀахо хьу Салмана. Нохч-ГӀалгӀай книжни издательстве болх бу цо воккхагӀа вола редактор волаш. Цунца цхьана ший литературни кхоллама балхаш деш а хул. ГӀалгӀай школашта лаьрхӀа юххьанцарчеи лакхерчеи классашта лаьрхӀа учебникаш  язду гӀалгӀай меттала. Сов дукха низ, хьинар цу балха дӀабаларах цамогаш  хул Салман. 1960 шера болх бита безача отт из. Дарба дайта а салаӀа а вода из. Цхьабакъда лазарах вийрзача, магац Салмана, цӀагӀа вагӀа. Нохч-ГӀалгӀай пединституте гӀалгӀай мотт хьехаш  хул студенташта. ТӀаккха 1963 шера ший литературни кхоллама балхаш де волалу хьехархочун болх бита а бита. Цун поэтически произведенеш-поэмаш, стихотворенеш кепатохаш араювл «Лоаман Ӏуйре» яхача альманаха тӀа а, къаьст-къаьста гуллама книжкаш долаш а. ХӀаьта «Молодая гвардия», «Детская литература» яха Московски издательстваша, «Таврия» яхача Симферопольски издательствас эрсий меттала араяьха хиннай Озанаькъан Салмана поэтически произведенеш.

1930 шерашка денз  хьалкъа дешара раже хьинаре къахьегарах, литературни кхолламе толамаш дахарах Озанаькъан Салман белгалваьхав паччахьалкхен совгӀаташ, сийлен цӀераш  яларца. 1949 шера СССР Лакхехьарча Совета Президиума Указах («Къахьегама денал бахьан» я (эрс: За трудовую доблесть) яха мейдилг лу. Спецпереселенцашта телаш хиннадац цу тайпа совгӀат цхьа доккха хӀама балха тӀа карагӀ ца даьлча; 1979-ча шера Нохч-ГӀалгӀай АССР Лакхерча Совета Президиума Указах «ДоаггӀаш вола культура болхло» (Заслуженный работник культуры) яха цӀи лу. 1984 шера Нохч-ГӀалгӀай Лакхехьарча Совета Президиумо «Нохч-ГӀалгӀай АССР-а халкъа оазархо»  яха цӀи лу.

• Шадиев С., Ахриева Ч. // «Сердало», № 15, 2016
• Харсиева Л. Дань памяти. Салман Озиев: «Я помню тьму, я знаю свет, изведал будни я и праздник» // ГӀалгӀайче. — 2021. — 1 Саькура дийнахьа.
• Ахмет Газдиев. «Глубинные смыслы жизни и творчества выдающегося ингушского поэта и просветителя Салмана Озиева» (эрсий) // Сердало : газет. — 2022. — саькура 2 дийнахьа. Архиве диллад 2022 шера саькура 13 дийнахьа.