Днк Репликаци

Оагилг декъалургдолаш керттерча бехкамех хиле дӀаотт ДНК репликаци чакхъялар, из ца хилча е́къа генетически материал хургйоацандаь, цудухьа цу процессо генетически хоам ноахалгара ноахалга ше болчча тайпара дӀакхачийтар Ӏалашду.

ХӀара ДНЦӀ-а молекула цхьан нана-молекулагара кхаьчача зӀанарахи керда синтез яьча зӀанарахи латт. Цу тайпарча репликацен механизмах ахтӀаэца (полуконсервативни) оал. Вай хана из механизм Мэтью Мезельсонеи, Франклин Сталаи поалхам бахьан долаш бакъъяь лоархӀ (1958 г.). Цул хьалхагӀа кхыйола механизмаш а хиннай: «тӀаэца» (консервативни) — репликаци чакхъя́ларца ДНЦӀ-а цхьа молекула цӀенна нана-молекула зӀанарех латт, шоллагӀа молекула цӀенна йиӀий зӀанарех латт; «яьржа» (дисперсионни) — репликаци чакхъяьларца хьа мел хула молекулай зӀанарий цхьайола моттигаш нана-молекулагара кхаьча я, цхьаяраш керда синтез яь я.

Декъадала ха кхаьчача, репликацецара гӀулакх къоастадаь хилар геттара лоадам болаш да: ДНК молекула еррига репликаци чакхъяьнна а хила еза, из репликаци цкъа мара ца хулаш а хила деза. Из деррига цхьаццайолча ДНК репликацен механизмаша Ӏалашду. Репликаци кхаь мурах (эрс: период) йода:

1. инициаци
2. элонгаци
3. терминаци

Инициаци

ДНК шин таьх (зӀанарех) латт. ХӀара таьво шоллагӀчун водородашца бувзам бу. Из водородашца беш бола бувзам ше эсала бале а, уж эсала бувзамаш сов дукха долаш, геттара чӀоагӀа шоайла хоттаденна хул уж ши тай. Водородаца хоттаяла езаш йола атомаш нийса духьала латташ хилац, кӀезига гаьнагӀа латташ хул, цудухьа водородашца цу атомо бувзам беча хана цига дӀакхача гӀерташ кӀеззига ший кеп хувц хӀара таьво — кӀеззига чусувтт уж. ХӀара тай чухьайза́ хилар бахьан долаш тайнаш цаӀ шоллагӀчоа хьатӀахьийза́ да, цудухьа спираль мо хул ДНК. Водородашцара бувзам боха ца бича, ДНК тӀехьален хоамаца цхьаккха хӀама делалац, цунга хьежжа репликаци е а вӀаштӀехьада́лац, цудухьа цу гӀулакха́ ферменташ я оагилга чу. Цхьабакъда уж ферменташ а миччахьара йолаяла йиш йолаш яц, ДНК зӀанараш тӀа йолча къаьсттача моттига тӀара болабу цар шоай болх. Цу моттигах Репликаци йолалу тӀадам оал е репликацен инициацен сайт оал. Геноме цу тайпара тӀадам (сайт) цаӀ мара боацаш а хила йиш я, дуккха болаш а хила йиш я. «Репликацен тӀадам» яхачоа гаргга доагӀ «репликон» яха дош. Репликон яхар репликаци йолалу тӀадам боала (сайт йоала) моттиг я.

Репликаци йолалу тӀадам ферментий комплекса́ байза ма байзанге, цу тӀадама тӀара хьа а йолаялийя, шолха (эрс: двойной) ДНК спираль хьа а йоасташ Ӏойолалу из. Цу хана репликацен мӀара хьахул — ДНК репликаци йода моттиг.

ДНК репликаци къоачашъергйолаш реплисома оалаш йола белокий комплекс эш, цу комплекса́ юкъе 15-20 фермент юкъе йода. Репликацен мӀара чу ДНЦӀа молекулас йоккха белокий комплекс (реплиосома) хьатӀайоакх (цун керттера фермент ДНЦӀ-полимераза) я. Репликационни мӀара болама сухал минутах 100 000 нуклеотидий шолхарг прокариоташтеи 500—5000 — эукариоташтеи я.

Репликаци йолаенна цхьа ха яьлча электронни микроскопа чу репликацен бӀарг го йиш я — ДНЦӀ репликаци яь йола хромосома моттиг, цун гоннахьа репликаци янзеи йӀаьхагӀеи йола ДНК моттигаш я.ХӀара хьахиннача таь тӀа шоллагӀа тай хьатӀаду, юххера шиъ цхьатарра йола йиӀий молекула хьахул, тӀехьагӀа къаьстта спиралаш хьа а хулаш хьувз уж. ДӀахо нана-оагилг декъалуча хана хӀара йиӀий оагилгага цхьацца ДНК молекулай шолхар (копи) кхоач (из шолхар а нана-оагилга молекула а цхьатарра хул).

НӀанкӀигий геномагахьа цхьа репликон мара хилац, из бахьан долаш бӀарчча генома репликаци цхьан репликацех чакхйоалл. Эукариотий геномагахьа (иштта цар къаьстта йола хромосомашкахь) дукха репликонаш я, цудухьа хила йиш йолчунга хьежача дуккха сихагӀа йода цар репликаци. НӀанкӀигий оагилгашка хромосомий ДНЦӀ хиларал совгӀа иштта репликонаш йола плазмидаш а хул дукхагӀа йолча хана. Плазмидий копийноста ший механизмаш я: оагилга циклах цхьан плазмидий копи мара ца йоаккхаш Ӏе а тарлу, эзараш копеш яха а тарлу.

Ферменташаи (хеликаза, топоизомераза) ДНЦӀ-хотта белокашаи ДНЦӀ хьайоаст, матрица йийлача хьале лоаттаю, ДНЦӀ-а молекула кхестаю. Репликацен нийсхо лоаттаю товш йола шолхаргаш ювзаяларцаи ДНЦӀ-полимераза хьинарцаи (гӀалат хилча из лоха а тоа а лу цунна). ДНЦӀ-а молекулий зӀанараш репликацен мӀара а хьабеш екъалу, тӀаккха хӀаранех керда товш йола зӀы кхолла матрица хьахул. Юххера наьна молекулай санна йола шиъ шолхача спиралех латта ДНЦӀ-а молекула хьахул.

Репликацен процесса экам

• матрицай — хьакхоллаш йолча ДНЦӀа зӀанара аргӀа тешшаме наьна зӀанара аргӀаца отт тара приципага хьежжа;
• ахтӀаэца — репликаци я́ларца хьахинна ДНЦӀа молекулай цхьа зӀы керда кхелла я, хӀаьта шоллагӀаяр — наьна ;
• кердача молекула 5’-цӀогагара 3’-цӀогага йода;
• ахцакъаста — ДНЦӀ-а цхьа зӀы ца хаддаш кхолл, шоллагӀяр — къаьсттача лоацача фрагментий хьисапе (Оказаки фрагменташ);
• репликацен инициацен сайт яхача ДНЦӀа моттигашка йолалу (ингал: origin).