Гӏалгӏай: Кавказера къам
ГӀалгӀай (ба) (эрс: Ингуши), исторе иштта: гаргарий (эрс: гаргареи), дзӀардзувкъой (дзурдзуки), кистий (кисты, кистины) — Кавказера къам.
ГӀалгӀайче, хӀанзарча ГӀалме шахьареи Буро тӀеи хьалха денз даха къам да. Иштта, дуккха хана денз баьхаб Нохчий мехка хӀанзарча Серноводски шахьареи Оарштхой-Фарта шахьареи. Цул совгӀа гӀалгӀай диаспораш я цхьайолча паччахьалкхенашка Европеи, Юкъерча Азеи, Гаргарча Малхбоалеи. Дерригача дунен тӀа гӀалгӀай 1 млн саг ва. Юххьанца исторе хьоахабаьб I бӀаьшера Страбон яхача шира яний Ӏилманхочун белхагахьа, тӀехьагӀа иштта хьоахабаьб юкъерча бӀаьшерий эрмалойи, Ӏарбийи, гуржийи йоазонашка.
| ГӀалгӀай | |
|---|---|
| ХӀанзара шоай цӀи | гӀа: ГӀалгӀай |
| Дукхали Ӏеш бола моттиги | |
| Берригаш: ↗ 1 млн | |
|
| |
| Къамах лаьцар | |
| Археологе культура | Кобански |
| Мотт | гӀалгӀай |
| Ди | сунний ислам |
| Расай тайпа | европеоидаш: кавказа тайпа |
| Юкъеболхаш ба | нахски къамаш |
| Гаргара къамаш | бацой, нохчий |
 Медиафайлаш Викиларма чу | |
ГӀалгӀаша бувцар гӀалгӀай мотт ба, гӀалгӀай йоазув кириллица ларда тӀа латт. Лелабеш бола ди Ислам ба.
Антропологе тайпа
«Кавказера раса» (лат: Varietas Caucasia, ингал: «Caucasian race») яхача терминаца белгалйоаккх кӀай раса, масала, ингалсий метта. Из белгалдаьр цӀихеза немций Ӏилманхо ва — Иоганн Фридрих Блуменбах. Цун хетар «Кавказ — адамле хьадаьнна моттиг» я. Кавказе дахаш дола къамаш цӀийца эггара цӀенагӀа да аьнна яздаьд цо. Цу Кавказа расай Къулбаседа Кавказера вариант я — Кавказа антропологе тайпа. Из тайпа белгалдоаккх тахан юкъерча Кавказе дахача къамашка, къобана археологе культура яьржа хинначеи (вай з. хь. II бӀаьшера юкъера денз — I бӀаьшера чаккхенга кхаччалца) аланой (I—XV бӀаьшерашка) баьхачеи. Шира гӀалгӀай тархьар тохкаш хиннача Ф. И. Горепекина яздаьд:
 | «ХӀанз ха́ декхарийла ва хӀаравар вай даьй бовзара а, хьалхагӀара культуреи мотти хьабаьнна моттиг йовзара а дӀоагӀа Кавказе уллалга. Вай ширача дайх дисача гӀалгӀай-нохчий къамо лораду из». |  |
Антрополог хиннача В. В. Бунака яздаьд:
| | Кхы мел долча Къулбаседа Кавказерча къамаел эггара дукхагӀа гӀалгӀашта юкъе дисад из кавказа тайпа. Долчча тайпара йоазув (эрс.) Среди ингушей этот собственный кавказский тип сохранился более чем у кого-либо из других северокавказских народов. | |
 Элмарз Хаутиев |  Чах Ахриев |
Ӏар / дукхал
Таханарча дийнахьа дукхагӀа бола гӀалгӀай Россе Федераце бах, къаьстта — ГӀалгӀай Республике. ГӀалгӀай тархьаргахьа гӀалгӀай къаман миграцей тайп-тайпара мураш белгалйоах.
Ди
ЖӀаргахой ди
Тархьархо хиннача Далгат Башира хьаяьха́чох, жӀаргахой ди ГӀалгӀай мехка эггара хьалхагӀа XтбӀаьшера гарга чубаьннаб Гуржашкахьара, цудухьа ди кхайко́ бехка́ хиннараш а гуржий хиннаб. Нохчийи ГӀалгӀайи мехкашка хӀанз а тӀехьа дуккха цу ханара гӀишлош а, вешта жӀаргахой ди хинна хилара белгалонаш а я, селлара из чӀоагӀа баьржар хилар бахьан долаш. Ӏилманхочун балхашка дукха тайп-тайпара юкъерча бӀаьшерашка баьха́ча тархьархойи наькъахойи тешалаш доалдаьд, цар яьха́чох, гӀалгӀай лаьтта киназаш дийтта́ хиннад, монастырь етта́ хинна а хила мег. Къаьстта аьлча, къаман немций хиннача Иоганн Гюльденштедти Петра-Симон Палласи яхача Ӏилманхоша XVIII бӀаьшера уж ГӀалгӀай мехка хинначул тӀехьагӀа даьча тешалашта тӀатовжаш хилча, ТкъобӀаь-Ерда чу (IX—X бӀаьшерашка етта хинна йолча) «дошо, сигала, Ӏаьржача бесара алапашца яздаь хинна» жайнаш даьда́д, иштта наӀара сана тӀа, чувоаллаш, «готикай алапашца» йоазош дар яхаш дувцаш а хиннаб.
Ислам
ГӀалгӀай сунний бусалба ба, шафиӀий мацабах а ба. Суфий тӀарийкъаташта юкъера леладеш шиъ да: къадарийи накъшбандийи.
Ислам гӀалгӀашта юкъе дала доладеннад кхы а VIII бӀаьшера, Ӏарбий Даьра аьлега гӀоллеи Дербентага гӀоллеи хазараштеи аланоштеи духьала тӀемаш де ухача хана. Цу ханара я аьнна лоархӀаш я Кистий чӀоже уллача Аьрзи яхача юрта корадаь дола борзах даь дола аьрзи («Сулейма аьрзи»). Яьккха́ча феса́ юкъе а нийсденна кхаьча хила дезаш да из укхаза ГӀалгӀай Лоам. Тахан из зӀамига бӀалгӀа бусалба исбахьален борзах яьча хӀамашта юкъера эггара ширагӀа я аьнна лоархӀ Ӏилманхоша. Из аьрзи тхьамагӀа мо леладеш хиннад Аьрзе баьха́ча гӀалгӀаша, цӀенгагара-цӀенга воккха-воккхагӀчунга а кхоачаш. ХӀаьта, ЖӀайрах яхача юрта цӀи ювзаенна хила езаш я йоах Ӏилманхоша Джаррахь ибн ӀабдуллахӀ яхача Ӏарбий бӀунбаьччаца.
ГӀалгӀаша бусалба ди лелабеш хинналга тешалдеш йоазонаш да XVIII бӀаьшера, ишта Вахушти Багратиони яхачо яздаьд Ангуштара нах сунний бусалба ба аьнна. Цхьабакъда беррига гӀалгӀай бусалба хьахиннабац Илисха-Юртара Киший Хьажа XIX бӀаьшера ГӀалгӀайче хьавенача хана мара. Цу хана денз гӀалгӀашта юкъе даьржад суфий тӀарийкъаташ: къадарийи накъшбандийи.
Хьажа иштта
- ЦӀихеза гӀалгӀай
Белгалдаккхар
Литература
- Adrienne Mayor. The Amazons: Lives and Legends of Warrior Women across the Ancient World (ингл.). — Princeton: Princeton University Press, 2014. — 519 p. — ISBN 9781400865130.
- Албогачиева М. С.-Г. Ислам в Ингушетии: этнография и историко-культурные аспекты : [рус.] : моногр. / Рецензенты: к.и.н. М. Е. Резван (МАЭ РАН, Санкт-Петербург), к.и.н. Н. А. Нефляшева (Центр цивилизационных и региональных исследований, Москва). — СПб. : Российская академия наук; Музей антропологии и этнографии им. Петра Великого (Кунсткамера), 2017. — 264 с. — ISBN 978-5-88431-349-1.
- Бунак В. В. Антропологическое изучение чечено-ингушского народа // «Грозненский рабочий» : газета. — 1935. — июля 5 дийнахьа.
- Вахушти Багратиони. География Грузии / Введение, перевод и примечания М. Г. Джананашвили. — Тифлисъ, 1904. — 290 с.
- Горепекин Ф. И. Краткие сведения о народе «ингуши» // Труды Ф. И. Горепекина 1874—? : [рус.] : полев. исслед / РАН. Музей антропологии и этнографии имени Петра Великого (Кунсткамера). Ингушский государственный университет. Сост. М. С.-Г. Албогачиева-Гадаборшева, отв. ред. А. М. Мартазанов, реценз. Ю. Ю. Карпов, Н. М. Балацкая. — РАН. Музей антропологии и этнографии имени Петра Великого (Кунсткамера). — СПб. : «ЛАДОГА», 2006. — С. 13—53. — 196 с. — 1000 экз. — ISBN 5-98635-011-1.
- Джанашвили М. Г. Известия грузинских летописей и историков о Северном Кавказе и России. — Тифлис, 1897. — 206 с.
- Karl Koch. Путешествие через Россию к Кавказскому перешейку в 1836, 1837, 1838 гг : [нем.] = Reise durch Russland nach dem kaukasischen Isthmus in den Jahren 1836, 1837, und 1838. — Stuttgart, Tübingen : Druck und Verlag der J. G. Cotta'sche Buchhandlung, 1843. — Т. 2. — XII, 560 с.
- Яновский А. О древней Кавказской Албании // Журнал Министерства народного просвещения. Часть LII. Отд. II.. — СПб: Типография Императорской Академии Наук, 1846. — С. 161—203. — 785 с.
ТӀатовжамаш
Ло:ГӀалгӀайчен тархьар (пхорагӀа)
This article uses material from the Wikipedia ГӀалгӀай article ГӀалгӀай, which is released under the Creative Commons Attribution-ShareAlike 3.0 license ("CC BY-SA 3.0"); additional terms may apply (view authors). Чударá тIакхоачилга CC BY-SA 4.0 яхача лицензе бокъонашца да, нагахьа санна кхыдар белгалдаь деце. Images, videos and audio are available under their respective licenses.
®Wikipedia is a registered trademark of the Wiki Foundation, Inc. Wiki ГӀалгӀай (DUHOCTRUNGQUOC.VN) is an independent company and has no affiliation with Wiki Foundation.