Polonia: Shtet në Evropën Qendrore

Ajo kufizohet nga Gjermania në perëndim, Çekia dhe Sllovakia në jug, Ukraina dhe Bjellorusia në lindje, Provinca e Kaliningradit (një eksklave ruse) dhe Lituania në verilindje dhe ndan kufijtë detarë me Danimarkën dhe Suedinë. Sipërfaqja e përgjithshme e Polonisë është 312.696 kilometra katrorë, duke e renditur atë vendin e 69-të më të madh në botë dhe të 9-të në Europë. Me një popullsi prej mbi 38 milionë banorë, Polonia është vendi i 38-të më i populluar në botë. Polonia është një shtet unitar i ndarë në 16 voivodeshipe. Varshava është kryeqyteti i vendit dhe metropoli më i madh. Qytete të tjera të mëdha përfshijnë Kraków, Wrocław, Łódź, Poznań, dhe Gdańsk.

Republika e Polonisë Rzeczpospolita Polska
Flamuri Stema
Himni: Mazurek Dąbrowskiego "Polonia nuk është ende e humbur" (Mazurka e Dąbrowski)
Vendndodhja e Polonisë (jeshile e errët)
Kryeqyteti dhe qyteti më i madh	Varshava 52°13′N 21°02′E / 52.217°N 21.033°E / 52.217; 21.033
Gjuha zyrtare	Polonisht
Grupet etnike (2011)	98% Polakë 2% të tjera / të padeklaruara
Besimi (2021)	72.2% Krishterimi 71.3% Katolicizëm 0.9% krishterë të tjerë 6.9% nuk kanë fe 0.4% të tjerë 20.5% pa përgjigje
Nofka	Polakë
Qeveria
Lloji i qeverisjes	Republika parlamentare unitarw
• Presidenti	Andrzej Duda
• Kryeministri	Donald Tusk
Kuvendi	Parlamenti
• Dhoma e sipërme	Senati
• Dhoma e ulët	Sejm
Formimi
• Dukati i Polonisë	rr. 960
• Pagëzimi i Polonisë	14 prill 966
• Mbretëria e Polonisë	18 prill 1025
• Komonuelthi Polako-Lituanez	1 korrik 1569
• Ndarjet e Polonisë	24 tetor 1795
• Republika e Dytë	11 nëntor 1918
• Qeveria në mërgim	17 shtator 1939
• Republika Popullore	22 korrik 1944
• Republika e Tretë	31 dhjetor 1989
Sipërfaqja
• Gjithsej	312,696 km2 (120,733 sq mi) (69th)
• Ujë (%)	1.48 (2015)
Popullsia
• 2022 census	38,036,118 (38-të)
• Dendësia	122/km2 (316.0/sq mi) (75-të)
Ekonomia
PBB (PFB)	Përllogaritje 2023
• Gjithsej	$1.712 trillion (20-të)
• Për kokë banori	$45,538 (39th)
PBB (zyrtare)	Përllogaritje 2023
• Gjithsej	$842.172 billion (21st)
• Për kokë banori	$22,393 (45th)
Monedha	Złoty (PLN)
Të dhëna të tjera
Gini (2020)	27.2 i ulët
IZHNJ (2022)	0.881 shumë i lartë · 36-të
Zona kohore	UTC+1 (CET)
• Verës	UTC+2 (CEST)
Formati i datës	dd.mm.yyyy
Ana e drejtimit të makinës	right
Prefiksi telefonik	+48
Kodi i internetit TLD	.pl [a]
Gjithashtu .eu, i ndarë me shtetet e tjera anëtare të Bashkimit Evropian.

Aktiviteti njerëzor parahistorik në tokën polake daton në Paleolitin e Poshtëm, me vendbanim të vazhdueshëm që nga fundi i Periudhës së Fundit Akullnajore. I larmishëm kulturor përgjatë antikitetit të vonë, në periudhën e hershme mesjetare rajoni u banua nga polanët fisnorë, të cilët i dhanë emrin Polonisë. Procesi i krijimit të shtetësisë së duhur, i cili filloi në vitin 966, përkoi me konvertimin e një sundimtari pagan të polakëve në Krishterim, nën kujdesin e Kishës Katolike Romake. Mbretëria e Polonisë u shfaq në vitin 1025, dhe çimentoi lidhjen e saj të gjatë me Lituaninë më 1569, duke formuar kështu Komonuelthin Polako-Lituanez. Në atë kohë, Komonuelthi ishte një nga fuqitë e mëdha të Evropës, me një sistem politik unik liberal, i cili miratoi kushtetutën e parë moderne të Evropës në vitin 1791.

Me kalimin e Epokës së Artë Polake të begatë, vendi u nda nga shtetet fqinje në fund të shekullit të 18-të. Polonia rifitoi pavarësinë e saj më 1918 si Republika e Dytë Polake dhe e mbrojti atë me sukses në Luftën Polako-Sovjetike nga 1919 deri në 1921. Në shtator 1939, pushtimi i Polonisë nga Gjermania dhe Bashkimi Sovjetik shënoi fillimin e Luftës së Dytë Botërore, e cila rezultoi në Holokaust dhe miliona viktima polake. E detyruar në Bllokun Lindor në Luftën e Ftohtë globale, Republika Popullore Polake ishte një nënshkruese themeluese e Paktit të Varshavës. Nëpërmjet shfaqjes dhe kontributeve të Lëvizjes Solidariteti, qeveria komuniste u shpërbë dhe Polonia u rivendos si një shtet demokratik në 1989.

Polonia është një republikë parlamentare, me legjislaturën e saj dydhomësh që përbëhet nga Sejm dhe Senati. Është një treg i zhvilluar dhe një ekonomi me të ardhura të larta. E konsideruar si një fuqi e mesme, Polonia ka ekonominë e gjashtë më të madhe në Bashkimin Evropian për nga PBB-ja (nominale) dhe e pesta për nga PBB-ja (PPP). Ai siguron një standard shumë të lartë jetese, siguri dhe liri ekonomike, si dhe arsimim universitar falas dhe një sistem universal të kujdesit shëndetësor. Vendi ka 17 Vende të Trashëgimisë Botërore të UNESCO-s, 15 prej të cilave janë kulturore. Polonia është një shtet anëtar themelues i Kombeve të Bashkuara, si dhe një anëtar i Organizatës Botërore të Tregtisë, OECD, NATO-s dhe Bashkimit Evropian (përfshirë Zonën Shengen).

Sipërfaqja e përgjithshme e Polonisë është 312,722 km², shtrihet rreth koordinatave gjeografike 52 00 V, 20 00 L dhe 311,895 km² të kësaj sipërfaqeje janë tokë ndërsa 2,041 km² ujë. Topografikisht, peizazhi i Polonisë karakterizohet nga forma të ndryshme të tokës, trupa ujorë dhe ekosisteme. Rajoni qendror dhe verior që kufizohet me Detin Baltik shtrihet brenda rrafshit të sheshtë të Evropës Qendrore, por jugu i tij është kodrinor dhe malor. Lartësia mesatare mbi nivelin e detit vlerësohet në 173 metra.

Vija bregdetare e Polonisë është 491 km e gjatë ndërsa kufiri tokësorë 2,788 km i gjatë.

Klima e Polonisë është klimë e ndryshueshme kryesisht e freskët me verë të lagshtë e dimër mesatar.

Pjesa më e madhe e relievit të Polonisë është terren i rrafshnaltave, kufiri në jugë përshkohet nga malet. Pika më e ultë e relievit gjendet përgjatë bregut të lumit Elb në vendin e quajtur Raçki (-2m; pol.: Raczki Elbląskie) dhe ajo më e larta në lartësi mbidetare prej 2,499 metrave në vendin e quajtur Rysy.

Lumi më i gjatë në Poloni është lumi Visila (pol.: Wisła) me një gjatësi prej 1047 km.

Liqeni me sipërfaqe më të madhe në Poloni është liqeni Shniarvu (pol.: Śniardwy) me një sipërfaqe prej 113,8 km².

 

Presidenti
Andrzej Duda
që nga 6 gusht 2015

 

Kryeministri
Donald Tusk
që nga 13 dhjetori 2023

Polonia është një republikë parlamentare unitare dhe një demokraci përfaqësuese, me një president si kreu i shtetit. Pushteti ekzekutiv ushtrohet më tej nga Këshilli i Ministrave dhe kryeministri i cili vepron si kreu i qeverisë. Anëtarët individualë të këshillit zgjidhen nga kryeministri, emërohen nga presidenti dhe miratohen nga parlamenti. Kreu i shtetit zgjidhet me votim popullor për një mandat pesëvjeçar. Presidenti aktual është Andrzej Duda dhe kryeministër është Donald Tusk.

Asambleja legjislative e Polonisë është një parlament dydhomësh i përbërë nga një dhomë e ulët prej 460 anëtarësh (Sejm) dhe një dhomë e sipërme prej 100 anëtarësh (Senati). Sejm zgjidhet me përfaqësim proporcional sipas metodës d'Hondt për konvertimin e vendeve të votave. Senati zgjidhet sipas sistemit të parë zgjedhor, me një senator që kthehet nga secila prej njëqind zonave zgjedhore. Senati ka të drejtë të ndryshojë ose të refuzojë një statut të miratuar nga Sejm, por Sejm mund të anulojë vendimin e Senatit me shumicën e votave.

 

Me përjashtim të partive të pakicave etnike, vetëm kandidatët e partive politike që marrin të paktën 5% të votave kombëtare mund të hyjnë në Sejm. Të dy dhomat e ulëta dhe të sipërme të parlamentit në Poloni zgjidhen për një mandat katërvjeçar dhe secilit anëtar të parlamentit polak i garantohet imuniteti parlamentar. Sipas legjislacionit aktual, një person duhet të jetë 21 vjeç e lart për të marrë postin e deputetit, 30 vjeç e lart për t'u bërë senator dhe 35 vjeç për të kandiduar në zgjedhjet presidenciale.

Anëtarët e Sejmit dhe Senatit së bashku formojnë Asamblenë Kombëtare të Republikës së Polonisë. Asambleja Kombëtare, e kryesuar nga Marshalli i Sejm, formohet në tre raste – kur një president i ri bën betimin; kur një aktakuzë kundër presidentit ngrihet në Tribunalin e Shtetit; dhe në rast se presidenti shpall paaftësinë e përhershme për të ushtruar detyrën për shkak të gjendjes shëndetësore.

Njësitë administrative

Polonia ka 16 njësi territoriale të nivelit të lartë të quajtura voivodeship (pol. województwa). Që nga viti 2022, voivodeshipet janë të nënndara në 380 qarqe (powiat), të cilat janë të fragmentuara më tej në 2,477 komuna (gmina). Qytetet e mëdha normalisht kanë statusin e gmina dhe powiat. Provincat janë të themeluara kryesisht në kufijtë e rajoneve historike, ose të emërtuara për qytete të veçanta.

Marrëdhëniet e jashtme

 

Polonia është një fuqi e mesme dhe po kalon në një fuqi rajonale në Evropë. Ajo ka gjithsej 52 përfaqësues në Parlamentin Evropian që nga viti 2022. Varshava shërben si seli për Frontex, agjencia e Bashkimit Evropian për sigurinë e kufijve të jashtëm, si dhe ODIHR, një nga institucionet kryesore të OSBE-së. Përveç Bashkimit Evropian, Polonia ka qenë anëtare e NATO-s, Kombeve të Bashkuara dhe OBT-së.

Vitet e fundit, Polonia forcoi ndjeshëm marrëdhëniet e saj me Shtetet e Bashkuara, duke u bërë kështu një nga aleatët e saj më të ngushtë dhe partnerët strategjikë në Evropë. Historikisht, Polonia mbajti lidhje të forta kulturore dhe politike me Hungarinë; kjo marrëdhënie e veçantë u njoh nga parlamentet e të dy vendeve në vitin 2007 me shpalljen e përbashkët të 23 marsit si "Dita e Miqësisë Polako-Hungareze".

Ushtria

 

Forcat e Armatosura Polake përbëhen nga pesë degë - Forcat Tokësore, Marina, Forcat Ajrore, Forcat Speciale dhe Forcat e Mbrojtjes Territoriale. Ushtria është në varësi të Ministrisë së Mbrojtjes Kombëtare të Republikës së Polonisë. Megjithatë, komandanti i përgjithshëm i saj në kohë paqeje është presidenti, i cili emëron oficerët, Ministrin e Mbrojtjes Kombëtare dhe shefin e shtabit. Tradita ushtarake polake në përgjithësi përkujtohet nga Dita e Forcave të Armatosura, e cila festohet çdo vit më 15 gusht. Që nga viti 2022, Forcat e Armatosura Polake kanë një forcë të kombinuar prej 114,050 ushtarësh aktivë, me 75,400 të tjerë aktivë në xhandarmërinë dhe forcën e mbrojtjes.

Shërbimi i detyrueshëm ushtarak për burrat, të cilët më parë duhej të shërbenin për nëntë muaj, u ndërpre në vitin 2008. Doktrina ushtarake polake pasqyron të njëjtën natyrë mbrojtëse si ajo e partnerëve të saj në NATO dhe vendi pret në mënyrë aktive stërvitjet ushtarake të NATO-s. Që nga viti 1953, vendi ka qenë një kontribues i madh në misione të ndryshme paqeruajtëse të Kombeve të Bashkuara, dhe aktualisht mban praninë ushtarake në Lindjen e Mesme, Afrikë, shtetet baltike dhe Evropën juglindore.

Ekonomia e Polonisë është industri e lehtë tekstilit ,ushqimore kurse nga indrustria ka si lënd djegse thëngjillin.Po ashtu ka edhe metalurgjinë e zezë dhe atë me njgjyra .

Kultura e Polonisë është e lidhur ngushtë me historinë e saj të ndërlikuar 1000-vjeçare dhe përbën një përbërës të rëndësishëm në qytetërimin perëndimor. Polakët ndihen krenarë për identitetin e tyre kombëtar, i cili shpesh shoqërohet me ngjyrat e bardha dhe të kuqe, dhe që kullohet nga shprehja biało-czerwoni ("bardhëkuqtë"). Simbolet kombëtare, kryesisht shqiponjë me bisht të bardhë e kurorëzuar, janë shpesh të dukshme në veshje, shenja dhe emblema. Monumentet arkitekturore me rëndësi të madhe mbrohen nga Instituti Kombëtar i Trashëgimisë Kulturore. Mbi 100 nga mrekullitë më domethënëse të prekshme të vendit u regjistruan në Regjistrin e Monumenteve Historike, me 17 të tjera të njohura nga UNESCO si Vende të Trashëgimisë Botërore.

  Commons: Polonia – Album me fotografi dhe/apo video dhe materiale multimediale

Për më shumë shih në projektin si motër "Commons".

•  
  Warszawa
•  
  Gdańsk
•  
  Białystok
•  
  Malbork
•  
  Kraków
•  
  Lublin
•  
  Wrocław
•  
  Książ
•  
  Częstochowa
•  
  Łódź
•  
  Lublin
•  
  Toruń

• Sąd Najwyższy - Official site of the Supreme Court
• Trybunał Konstytucyjny - Official site of the Constitutional Tribunal
• Constitution of Poland
• The Official Poland's portal Arkivuar 15 dhjetor 2018 tek Wayback Machine
• Tourist information portal
• Sejm Arkivuar 30 tetor 2000 tek Wayback Machine - Official site of the Sejm
• Accommodation in Poland Arkivuar 11 korrik 2020 tek Wayback Machine
• Polonia - Polish Social Network for poles abroad