Korbeelhuise

Hulle is belangrike oorblyfsels uit die kultuurgeskiedenis en die geskiedenis van die volksboukunde in Suid-Afrika.

Korbeel is 'n woord uit die argitektuur wat verwys na 'n uitspringende steen uit 'n muur, skoorsteen of pilaar waarop weer 'n ander baksteen rus. Dit is 'n ouderwetse konstruksiemetode wat veral gebruik is vir die bou van boë en koepels.

Hierdie boumetode kom wydverspreid in die wêreld voor en is 'n eeue-oue boutegniek. Dit is gebruik in antieke Egipte, antieke Griekeland, antieke Irak, Indië, Kambodja en die Majas van die Andes. By die bou van die Russiese kerke van die 12de eeu is die boutegniek benut. Korbeelhuise met koepeldakke wat na 'n byekorf lyk, kom ook in die Balkan, op die Iberiese skiereiland, in die suide van Italië en die suide van Frankryk en in Ierland voor.

Die Sotho-stamme (die Ghoya) van die huidige Vrystaat het reeds in die 16de eeu klein byekorfhutte gebou. Hierdie hutjies is saamgegroepeer in 'n kraal. So 'n dorpie word by Doringberg in die Willem Pretorius-wildreservaat as 'n nasionale gedenkwaardigheid beskerm.

Toe die blanke trekboere met hul veekuddes die Hantam en die Roggeveld (in die omgewing van die huidige dorpe Williston, Carnarvon, Fraserburg, Loxton en Sutherland) binnetrek, is hulle in 'n byna boomlose omgewing sonder enige timmerhout en dekriet. Die enigste boumateriaal was plat klippe, mis van diere en 'n bietjie gras.

Korbeelhuise in die Karoo is tussen 1825 en 1875 gebou, was gewoonlik rond, maar reghoekige geboutjies kom voor. Die rondawels was meesal 5m in deursnee, 7m hoog en die mure 75 cm dik. Tot op ongeveer 2m is die mure vertikaal gebou. Daarna is die opeenvolgende lae plat klippe ry vir ry effens na binne gepak totdat hulle boontoe amper bymekaar uitgekom het en 'n koepeldak gevorm het. Die oorblywende gat is met 'n groot plat klip gesluit. 'n Mengsel van kaf en grond met water gemeng en geknee tot die korrekte tekstuur verkry is, was die sement. Dikwels is die klippe bloot netjies opmekaar gepak. Teenswoordig is die meeste korbeelhuise wit gekalk.

Weens die dik mure en die hoë dak het dit goeie beskerming teen die somerhitte gegee. Die voordeur was gewoonlik 'n bo- en onderdeur en die drempel opvallend hoog bo die grond. Regoor die deur was meesal 'n klein luggat ('n venster) met 'n luik. Die luggat was dikwels skuins sodat die Boesmans nie pyle daardeur in die huise kon inskiet nie.

Vloere is gemaak van klei en mis gemeng met osbloed en vet. Deur polering was dit glad en het dit 'n rooibruin glans verwerf.

In die bouproses met die onreëlmatige stene het rakke en nissies ontstaan wat handig te pas gekom het. Daar waar die mure begin skeef loop het, is dikwels hanebalke aangebring. Dit sowel as horings aan die mure is gebruik vir die ophang van apparaat, klere en biltong.

Boere het aanvanklik net een korbeelhuis gebou en dikwels later 'n 2de of 3de of selfs 'n langwerpige kamer by die oorspronklike rondawels gevoeg. So het elkeen van die huisies sy eie unieke uitleg gekry.

Daar is 'n 50 korbeelhuise in die verspreidingsgebied oor. Om voorbeelde van die plattelandse argitektuur vir die nageslag te bewaar, is vyf korbeelhuise tot monumente verklaar. Hulle is almal in die omgewing van Williston op die plase Grootfontein, Arbeidersfontein, Schuinshoogte, Goraas en Stuurmansfontein. Ander goeie voorbeelde is in die Williston-distrik op die plase Droogeputs, Klipkolk, Tkokobos en Konka. By Carnarvon kan van die boustyl op die plaaswerwe van Osfontein, Van Aswegenfontein (Silvery Home) en Vischgat gesien word. Rietvlei, Driefontein en Louw se plaas in die distrik van Fraserburg het huise in die boustyl. Net suid van Sutherland op die plaas Gunsfontein staan 'n korbeelhuis. Tussen Sutherland en Merweville op die plaas Vinkfontein en naby Merweville by Ongeluksfontein is ook korbeelhuise. Ook op die plaas Hartebeesfontein, Sutherland-distrik is nog 'n korbeelhuis.

• Die Burger, 5 Augustus 2003.
• Fransen, Hans: A guide to the old buildings of the Cape. Kaapstad: Jonathan Ball, 2004. ISBN 1-86842-191-0
• Walton, James: Homes of the trekboers. The vernacular architecture of South Africa. In Lantern, tydskrif vir kennis en kultuur, jaargang 11, nr. 1, Julie-September 1961.
• Oberholster, J.J.: Die historiese monumente van Suid-Afrika. Kaapstad: Kultuurstigting Rembrandt van Rijn vir die Raad vir Nasionale Gedenkwaardighede, 1972. ISBN 0-620-00191-7
• Schoeman, Chris: The historical Karoo – traces of the past in South Africa's arid interior. Kaapstad: Zebra Press, 2013. ISBN 978-1-77022-568-8