Panagpudot Ti Lubong: Panagpangato ti katimbengan a temperatura ti tangatang iti Daga

Manipud idi rugi ti maika-20 a siglo, ti katimbengan a temperatura ti rabaw ti Daga ket nagpangato babaen ti agarup a 0.8 °C (1.4 °F), nga addaan iti agarup a dua a pagkatlo kadagiti panagpangato ket rimsua manipud idi 1980. Ti panagpudot iti klima a sistema ket awan dudua, ken dagiti sientista ket ad-adu ngem 90% a sigurado a kaaduan kadagitoy ket naaramid babaen ti immadu a konsentrasion iti inbernadero nga alingasaw a napataud babaen kadagiti aramid ti nagtagitaon a kas dagiti panagpaawan ti kabakiran ken ti panagpuor kadagiti posil a sungrod. Dagiti a nasukimat ket mabigbigan babaen ti nailian a siensia dagiti akademia kadagiti amin a kangrunaan a naparang-ay a pagpagilian.^[A]

Ti sangalubongan a natimbengan a temperatura ti daga-taaw manipud idi 1880–2020, a mainaig ti 1951–1980 a katimbengan. Ti nangisit a linia ket ti tinawena katimbengan ken ti nalabbaga a linia ket isu ti 5 a tawen nga agtartaray a katimbengan. Dagiti berde a baras ket agiparparang kadagiti di-nalawag a karkulo. Nagtaudan: NASA GISS

Ti mapa ket agiparparang ti 10-a tawen a katimbengan (2000–2009) iti sangalubongan a natimbengan a temperatura nga anomalia a mainaig ti 1951–1980 a katimbengan. Ti kadakkelan a panagpangato ti temperetura ket idiay Artiko ken Antartiko a Peninsula. Nagtaudan: NASA nga Oserbatorio ti Daga

Posil a sungrod a mainaig ti panagruar ti CO2 a maipada kadagiti lima a maar-aramid nga IPCC a panagruar. Dagiti naidennet ket minaig kadagiti sangalubongan a panagsardeng. Datos manipud iti IPCC SRES a mararamid; Datos a pagsaknapan ti papel a mairaman ti "CO2 a Panagsengngaw manipud iti Panaguram ti Sungrod 2010 – Dagiti nailasin" ti Ahensia ti Sangalubongan nga Enerhia; ken Nayon a IEA a datos. Nagtaudan ti ladawan: Eskeptiko a Siensia

Dagiti maipadpadto a modelo ti klima ket naipabuklan idi 2007 a Reporta ti Maikapat a Panagipateg (AR4) babaen ti Intergobernmental a Sangkabenneg iti Panagbalbaliw ti Klima (IPCC). Nangibagbagada nga iti las-ud ti maika-21 a siglo ti rabaw a temperatura ti lubong ket mabalin nga umad-adu a ngumato iti 1.1 iti 2.9 °C (2.0 iti 5.2 °F) para iti kababaanda a Naipangpangruna a Reporta dagiti Senario ti Sengngaw ken 2.4 iti 6.4 °C (4.3 iti 11.5 °F) para iti kangatoda. Dagitoy a sakup kadagitoy a karkulo ket nagtaud manipud iti panagusar kadagiti modelo nga adda dagiti aggigiddiat a sensitibidad ti konsetrasion ti alingasaw iti inbernadero.

Dagiti masakbayan a ballag ken mainaig a panagbalbalaiw ket maigiddiat manipud kadagiti rehion ti lawlaw ti lubong. Dagiti pagtonoyan iti panagpangato ti temperatura ti lubong ket mangiraman ti maysa a panagpangato kadagiti lessaad ti baybay ken ti panagbalbaliw ti kaadu ken tabas iti tudo, ken dagiti pay mabalin a panagpadakkel dagiti subtropikal a desierto. Ti panagpudot ket manamnama a napigpigsa idiay Artiko ken mainaigto iti agtultuloy a panagsanud dagiti glasier, permafrost ken yelo ti baybay. Dagiti mabalin pay a pagtonoyan iti panagpudot ket mairaman ti kankanayon nga irurumsua dagiti pasamak ti nakaro a tiempo a mairaman dagiti allon ti pudot, igaaw ken napigsa a tudo, panag-asido ti taaw ken pannakapukaw dagiti sebbangan gapu kadagiti agbalbaliw a rehimen ti temperatura. Dagiti pagtonoyan a nakaro para iti tattao ket mairaman ti seguridad ti taraon manipud kadagiti panagbabassit kadagiti maapit ken ti pannkapukaw kadagiti pagnaedan manipud iti inundasion.

Dagiti maisingsingasing a panagsungbat nga annuroten iti panagpudot ti lubong ket mairaman ti panagpalag-an babaen ti panagpabassit kadagiti sengngaw, panagampon kadagiti pagtonoyanna, ken dagiti mabalin a masakbayan a heoinhenieria. Kaaduan ti pagpagilian ket partido ti Pagibatayan a Taripnong ti Panagbalbaliw ti Klima ti Nagkaykaysa a Pagpagilian (UNFCCC), a ti dumtengan ti gandatda ket ti panagpawil kadagiti makadangran nga antropoheniko a (a kas ti, pinataud ti tao) a panagbalbaliw ti klima. Dagiti Partido ti UNFCCC ket nangamponda kadagti sakup ti annuroten a naidaremdem a mangpabassit kadagiti alingasaw a sengngaw ti inarbedero^:10:9 ken ti panagtulong ti panagampon ti panagpudot ti lubong.^:13:10 Dagiti Partido ti UNFCCC ket nangitunosda nasken dagiti panagpabassit kadagiti sengngaw, ken dagiti masakbayan a panagpudot ti lubong ket mapatinggaan ti baba ti 2.0 °C (3.6 °F) a mainaig ti pre-industrial nga agpang.^[B] Dagiti reporta naipablaak idi 2011 babaen ti Enbironmento a Programa ti Nagkaykaysa a Pagpagilian ken ti Ahensia ti Internasional nga Enerhia ket mangisingsingasing a dagiti ganetget manipud iti naspsapa ngem maika-21 a siglo a panagpabassit kadagiti sengngaw ket saan a makaanay ti UNFCCC a puntaan ti 2 °C.

 

 

Ti natimbeng a temperatura ti rabaw ti Daga ket ngimmato babaen ti 0.74±0.18 °C kadagit ipaset ti panawen ti 1906–2005. Ti gatad ti panagpudot kadagiti kinaudi a gudua iti dayta a paset ti panawen ket gangani nadoble para iti dayta a paset ti panawen a kas maysa a sibubukel (0.13±0.03 °C tunggal maysa a dekada, a maigiddiat ti 0.07±0.02 °C tungngal maysa a dekada). Ti pagtonoyan a isla ti urbano a pudot ket bassit laeng, a nakarkulo a pakaibilangan para iti basbassit ngem 0.002 °C iti panagpudot iti tungngal maysa a dekada manipud idi 1900. Dagiti temperatura iti akin-baba a tropospera ket ngimmato iti nagbaetan ti 0.13 ken 0.22 °C (0.22 ken 0.4 °F) tunggal maysa a dekada manipud idi 1979, segun dagiti panagrukod ti satelite. Dagiti pannakbagi ti klima ket mangipakpakita ti temperatura a relatibo a natalinaayen kadagiti maysa wenno dua ribo a tawtawen sakbay ti 1850, nga adda dagiti maipapan ti rehion a panagduduma a kas ti Mediebal a Napudot a Paset ti Panawen ken ti Bassit a Panawen ti Yelo.

Ti panagpudot a makitkita iti rehistro ti instrumental a temperatura ket maitunos kadagiti nawatiwat a sakop iti panagpalpaliiw, a kas nadokumentuan babaen dagiti adu a sientipiko a grupo. Dagiti kas pagarigan ket mairaman ti panagpangato ti lessaad ti baybay (ti danum ket dumakkel no pumudot), ti nawatiwat a pannakatunaw iti niebe ken yelo, pannakaipangato ti linaon a pudott kadagiti taaw, pannakaipangato ti kadam-eg, ken ti nasapsapa a pannakaitutop kadagiti pasamak ti primabera, e.g., ti panagsabsabong dagiti mula. Ti probabilidad a dagitoy a panagbalbaliw ket nairana laeng a napasamak ket pudno a sero.

Dagiti kaaudian a karkulo ti Goddard Institute for Space Studies (GISS) ti NASA ken ti National Climatic Data Center ket mangipakpakita nga idi 2005 ken 2010 ket agpadpada para iti kapudotan a tawen ti planeta manipud idi matalekan a, nawatwat a magun-od dagiti instrumento a panagrukod idi naladaw a maika-19 a siglo, a linabsanna idi 1998 babaen ti basbassit a sangkagasut a grado. Dagiti karkulo babaen ti Climatic Research Unit (CRU) ket nangipakpakita nga idi 2005 a kas ti kapudotan a tawen, iti likudan ti 1998 a ti 2003 ken 2010 ket agpadpada para iti maikatlo a kapudotan a tawen, nupay kasta, "ti biddut a karkulo para kadagiti agmaymaysa a tawen … ket saan a basbassit ngem sangapulo a beses a dakdakkel ngem ti baetan a paggiddiatan dagitoy a tallo a tawen." Ti World Meteorological Organization (WMO) dagiti insasao iti kasasaad ti sangalubongan a klima idi 2010 ket nangipalpalawag a, "Ti 2010 a nominal a pateg iti +0.53 °C ket nairanggo nga immuna kadagiti 2005 (+0.52 °C) ken 1998 (+0.51 °C), urayno dagiti paggiddiatan a baetan dagitoy a tallo a tawen ket saan nga estadistika a nangruna..."

 

Dagiti temperatura idi 1998 ket saan a kadawyan a gapu ta dagiti sangalubongan a temperatura ket napektaran babaen ti Akin-abagatan a Panagpallayog ti El Niño (ENSO), ken ti kapigsaan nga El Niño iti napalabas a siglo ket napasamak iti las-ud ti dayta a tawen. Ti sangalubongan a temperatura ket suheto dagiti nabiit a termino a panagbalbaliw a maituoon kadagiti napaut a pagduyosan ken mabalin a temporario a manglapped kaniada. Ti relatibo a katalinaay ti temperatura manipud idi 2002 aginggana idi 2009 ket maitunos iti kastoy a pasamak. Idi 2010 ket El Niño pay a tawen. Iti ababa a pangbaliw ti panagpallayog, ti 2011 ket maysa idi a La Niña a tawen nga idi ket nalamlamiis ngem daytoy ket maika-11 pay a kapudotan a tawen manipud idi nairugin ti panagirehistro idi 1880. Kadagiti 13 a kapudotan a tawtawen manipud idi 1880, 11 kadagitoy ket tawtawen manipud idi 2001 aginggana idi 2011. Kadagiti kabarbaro a kinaudi a rehistro, ti 2011 ket isu idi ti kapudotan a tawen ti La Niña iti paset ti panawen manipud idi 1950 aginggana idi 2011, ken maasitganna ti 1997 a saan idi a ti kababaan a puntos iti siklo.

Dagiti panagbalbaliw ti klima ket agdumaduma iti sangalubongan. Manipud idi 1979, dagiti temperatura ti daga ket ngimmato iti agarup a mamindua a naparpardas ngem dagiti temperatura ti taaw (0.25 °C tunggal maysa a dekada a maigiddiat ti 0.13 °C tunggal maysa a dekada). Dagiti temperatura ti taaw ket nabunbuntog a nagpangato ngem dagiti temperatura ti daga gapu ti dakdakkel nga epektibo a kapasidad dagiti taaw ken gapu ta ti taaw ket ad-adu a makapukaw ti pudot baaen ti panagbawbaw. Ti akin-abagatan a Hemisperio ket masna pay a napudpudot ngem ti akin-abagatan a Hemisperio gapu ti maipapan ti meridiano a panangawit ti pudot kadagiti taaw nga adda dagiti paggiddiatan iti agarup a 0.9 petawatts nga agpaamianan, nga adda ti maysa a mainayon a maited manipud kadagiti albedo a paggiddiatan a nagbaetan dagiti polar a rehion. Manipud idi rugi ti industrialisasion ti interhemisperiko a paggiddiatan ti temperatura ket ngimmaton gapu ti pannakatunaw ti yelo ti baybay ken niebe idiay Amianan. Dagiti natimbeng a temperatura ti artiko ket ngimmatngaton iti gangani a dua a gatad iti sangalubongan kadagiti napalabas a 100 a tawtawen, nupay kasta dagiti temperatura ti artko ket nakarkaroda pay nga agbalbaliw. Urayno ad-adu pay dagiti inbernadero nga alingasaw ti naipuspusgaw iti Akin-amianan ngem ti Akin-abagatan a Hemisperio daytoy ket saan a makaited iti paggiddiatan iti panagpudot gapu ta dagiti nangruna nga inbernadero nga alingasaw ket aganayda laeng nga agpaput tapno mailaokda kadagiti hemisperio.

Ti termal nga inertia dagiti taaw ken dagiti nabuntog a sungbat dagiti saan a dagus a pakaibanagan ket kaibuksilanna a ti klima ket makasapul kadagiti siglo wenno napapaut tapno maipag-isu kadagiti panagbalbaliw. Dagiti panagadal ti panagikeddeng ti klima ket mangipakpakita nga urayno mapatalinaay dagiti inbernadero nga alingasaw kadagiti agpang idi 2000, ti adu pay a panagpudpudot iti agarup a 0.5 °C (0.9 °F) ket mapasamak pay laeng.