Mehiko: Pagilian idiay Amianan nga Amerika
102°W / 23°N 102°W / 23; -102
Ti Estados Unidos dagiti Mehikanowenno kadawyan a makunkuna a kas Mehiko, ket maysa nga batay-linteg a pederal a republika iti Amianan nga Amerika. Nabeddengan iti amianan iti Estados Unidos; iti abagatan ken laud babaen ti Taaw Pasipiko; iti abagatan a daya babaen ti Guatemala, Belis, ken ti Baybay Karibe; ken iti daya babaen ti Golpo ti Mehiko.Naisakupan na daytoy iti nganngani a dua a riwriw a kuadrado kilometro (sumurok a 760,000 kuadrado milia),Ti Méhiko ket isu ti maikalima a kadakkelan a pagilian iti Kaamerikaan babaen ti dagup a kalawa ken ti maika-13 a kadakkelan a naiwayawayas a pagilian iti lubong. Nga addan ti nakarkulo a populasion iti surmurok a 112 a riwriw, isu daytoy ti maika-11 a kapusekan ti populasion ken ti kapusekan ti populasion kadagiti agsasao ti Españiol a pagilian. Ti Mehiko ket maysa a a tiponan ti muyong a nagbuklan dagiti tallo pulo ket maysa nga estado ken maysa a Pederal a Distrito, ti kapitolio a siudad.
Estados Unidos dagiti Mehikano Estados Unidos Mexicanos (Espaniol) | |
|---|---|
| Nailian a kanta: "Himno Nacional Mexicano" (Ilokano: Nailian a Kanta ti Mehikano) | |
| Nailian a Selio: Selio ti Estados Unidos dagiti Mehikano  | |
 | |
| Kapitolio ken kadakkelan a siudad | Siudad ti Mehiko 19°26′N 99°08′W / 19.433°N 99.133°W |
| Opisial a sasao | Espaniol |
| Mabigbig a nilian a sasao | 62 a pagsasao dagiti patneng nga Amerindiano |
| Grupgrupo ti etniko | - Mestiso 70% – Puraw 15% – Patneng 9.8% - Sabsabali 1% |
| Nagan dagiti umili | Mehikano |
| Gobierno | Pederal a presidensial batay-linteg a republika |
• Presidente | Enrique Peña Nieto |
• Sekretario ti Kaunegan | Alejandro Poiré |
• Presidente ti Korte Suprema | Juan Silva Meza |
| Lehislatura | Kongreso |
| Senado | |
| Siled dagiti Deputado | |
| Wayawaya manipud iti Espania | |
• Nairangarang | Septiembre 16, 1810 |
• Mabigbigan | Septiembre 27, 1821 |
| Kalawa | |
• Dagup | 1,972,550 km2 (761,610 sq mi) (Maika-14) |
• Danum (%) | 2.5 |
| Populasion | |
• Senso idi 2010 | 112,322,757 (Maika-11) |
• Densidad | 57/km2 (147.6/sq mi) (Maika-142) |
| GDP (PPP) | Karkulo idi 2011 |
• Dagup | $1.629 trilion (Maika-11) |
• Tunggal maysa a tao | $15,113 (Maika-58) |
| GDP (nominal) | Karkulo idi 2011 |
• Dagup | $1.041 trilion (Maika-13) |
• Tunggal maysa a tao | $9,489 (Maika-58) |
| Gini (2010) | 47.2 nangato |
| HDI (2013) |  0.756nangato · Maika-71 |
| Kuarta | Pisos (MXN) |
| Sona ti oras | UTC−8 aginggana iti −6 (Dagiti opisial a sona ti oras ti Mehiko) |
• Kalgaw (DST) | UTC−7 aginggana iti −5 (sabsabali) |
| Pagmanehuan | kanawan |
| Kodigo ti panagtawag | +52 |
| TLD ti internet | .mx |
Ti Kasakbayan ti Kolumbiano a Mehiko adu kadagiti kultura ket nataenganda dagiti napalaing a sibilisasion a kas ti Olmec, ti Toltec, ti Teotihuacan, ti Sapoteko, ti Maya ken ti Asteka sakbay nga immunada a nakakita kadagiti Europeano. Idi 1521, ti Espania nangirukma ken nangikolonisado ti teritorio manipud iti kuartelna idiay Mehiko-Tenochtitlan, a daytoy ket naadministrado a kas ti Birreinato ti Baro nga Espania. Daytoy a teritorio ket dimteng a nagbalin a ti Mehiko a kas ti panagwaywaya ket nabigbigan idi 1821. Ti kalpasan ti panagwayawaya a paset ti panawen ket naidasig idi babaen ti ekonomiko a pannakatalna, ti Mehikano-Amerikano a Gubat ken ti maipapan ti teritorio a pannakaiyakar iti Estados Unidos, ti sibil a gubat, dagiti dua nga imperio ken ti domestiko a diktadura. Ti kinaudi a naibaga ket nakaiturongan ti Mehikano a Rebolusion idi 1910, a nakaipatinggaan ti panakaiyebkas ti 1917 a Batay-linteg ken ti irurumsua ti agdama a sistema ti politika ti Mehiko. Dagiti panagbutos a natengngel idi Hulio 2000 ket nangmarka ti immuna a panangabak ti presidensia ti kasuppiatan a partido manipud iti Partido ti Institusional a Rebolusionario. Manipud idi 2006 ti pagilian ket adda iti tengnga ti maysa a druga a gubat a nakatunton kadagiti 60,000 a biag.
Ti Mehiko ket maysa kadagiti kadakkelan nga ekonomia iti lubong, ken daytoy ket naipanunotan a kas maysa a rehional a bileg ken tengnga a bileg. Iti maipatinayon, ti Mehiko ket isu idi ti immuna a kameng ti Latino Amerikano nga Organisasion para iti Ekonomiko a Panagtitinnulongan ken Panagrangrang-ay OECD (manipud idi 1994), ken naipanpanunotan a maysa nga akinngato a tengnga a matgedan a pagilian babaen ti Banko ti Lubong. Ti Mehiko ket naipanpanunotan a kas maysa a baro a naindustrialisado a pagilian ken maysa a rumrumsua a bileg. Daytoy ket addaan iti maikasangapulo ket tallo a kadakkelan ti nominal GDP ken ti maikasangapulo ket maysa a kadakkelan babaen ti pagpadaan ti kapigsa ti panag-gatang. Ti ekonomiana ket napigsa a naisilpo kadagiti kumaduaanna ti Nawaya a Tulagan ti Komersio ti Amianan nga Amerika (NAFTA), a naipangpangruna ti Estados Unidos. Ti Mehiko ket mairanggo ti maikanem iti lubong ken umuna iti Kaamerikaan babaen ti bilang ti UNESCO a Tawid a Luglugar iti Lubong nga addaan iti 31, ken idi 2007 ket isu idi ti maikasangapulo a kaaduan a nabisbisita a pagilian iti lubong nga adda dagiti 21.4 a riwriw nga internasional a simmangsangpet ti tungngal maysa a tawen.
Etimolohia
Kalpasan ti panagun-od ti Baro nga Espania ti panakawayawaya manipud iti Espania, naikeddeng daytoy a ti baro a pagilian ket managananto manipud iti kapitoliona, ti Siudad ti Mehiko, a nabangon idi 1524 iti tuon ti taga-ugma nga Aztec a kapitolio ti México-Tenochtitlan. Ti nagan ket naggapu manipud iti Pagsasao a Nahuatl, ken di ammo ti kaibuksilanna.
Ti Mēxihco ket isu idi ti Nahuatl a termino para iti puseg a daga ti Imperio ti Aztec, a nainaganan, ti Ginget ti Mehiko, ken dagiti taona, ti Mexica, ken dagiti naipalikmut a teritorio a nagbalin nga isu ti Estado ti Mehiko a kas maysa a panakabingbingay ti Baro nga Espania sakbay ti pannakawayawaya (ipada ti Latium). Daytoy ket sapasap a naipanunotanm a maysa a toponimo para iti ginget a nagbalin a ti kangrunaan nga etonimo para iti nagbanagan ti Tinallo a Kumaduaan ti Aztec, wenno ti baliktadna daytoy.
Ti pasakbay a -co ket isu ti lokatibo ti Nahuatl , a mangaramid a nagan ti lugar ti balikas. Iti labes ti daytoy, ti etimolohia ket di am-ammo. Naisingasing daytoy a naala manipud iti Mextli wenno Mēxihtli, ti nalimed a nagan para iti dios ti gubat ken patron dagiti Aztec, ti Huitzilopochtli, nga iti kaso ti Mēxihco ket kayatna a sawen ti "Lugar a pagtaengan ti Huitzilopochtli". Ti sabali pay a hipotesis ket mangisingasing ti Mēxihco ket naala manipud iti maysa a a panagtipon ti dua a balikas ti Nahuatl a balikas para iti "bulan" (mētztli) ken puseg (xīctli). A kayatna a sawen daytoy ti ("Lugar iti Tengnga ti Bulan") a mabalin a mangibagbaga ti puesto ti Tenochtitlan idiay tengnga ti Danaw Texcoco. Ti sistema dagiti nagsisilpo a danaw, a nakapormaan ti sentro ti Texcoco, ket adda ti porma ti maysa a kuneho, a dagiti Mesoamerikano a pareidolia a mainaig iti bulan. Ti sabali pay a hipotesis ket mangisingasing a naala daytoy manipud iti Mēctli, ti diosen ti maguey.
Ti nagan ti siudad-estado ket naisurat ti Espaniol iti México nga adda iti ponetiko a pateg ti
Ti opisial a nagan ti pagilian ket nagbalbaliw kadagiti panagbalbaliw ti porma ti gobierno. Iti dua nga okasion (1821–1823 ken 1863–1867), ti pagilian ket naam-ammuan idi a kas ti Imperio Mexicano (Imperio Mehikano). Amin kadagiti tallo a batay-linteg (1824, 1857 ken ti 1917, ti agdama abatay-linteg) ket agus-usar ti nagan nga Estados Unidos Mexicanos—wenno ti sabali a pannakaibaga nga Estados Unidos mexicanos ken Estados-Unidos Mexicanos, nga amindagitoy ket naipatarus ti Ilokano a kas ti "Estados Unidos dagiti Mehikano". Ti termino a República Mexicana, "Mehikano a Repubika" ket nausar idi kadagiti Linteg ti Batay-linteg ti 1836.
Administratibo a pannakabingbingay
Ti Estados Unidos dagiti Mehikano ket maysa a pederasion dagiti tallo pulo ket maysa a nawaya ken dagiti naturay nga estado, a mangporma ti maysa a kappon nga agsansanay ti grado ti pannakaturay kadagiti Pederal a Distrito ken dagiti dadduma a teritorio.
Ti tunngal maysa nga estado ket adda ti bukodna a batay-linteg, kongreso, ken maysa nga ukom, ken dagiti umili ket agbutbutos babaen ti dagus a panagbutos ti gobernador para iti innem a tawen a termino, ken dagiti pannakabangi kadagiti bukodda a maymaysa a kamara a kongreso ti estado para iti tallo a tawen a termino.
Ti Pederal a Distrito ket maysa a naipangpangruna a politikla a pannakabingbingay a tagikua ti sibubukel a pederasion ken saan a ti maysa a naisangsangayan nga estado, ken iti kastoy, ad-adu ti naipatingga a lokal a papel a panagturay ngem dagiti estado ti pagilian.
Dagiti estado ket nabingbingay kadagiti munisipalidad, ti kabassitan a politikal nga entidad ti administrasion iti pagilian, a tinurayan babaen ti maysa a mayor wenno presidente ti munisipio (Presidente munisipal), a binutosan babaen dagiti agtaeng babaen ti kinaadu.
Pakasaritaan
Dagiti taga-ugma a kultura
Arkaiko a paset ti panawen
Dagiti kasapaan a tidda ti tao idiay Mehiko ket dagiti sangkap dagiti ramit a bato a nabirukan idiay asideg ti kampo ti apoy idiay Ginget ti Mehiko ken napetsaan babaen ti radio karbon idii circa 23,000 a tawtatwen. Ti Mehiko ket isu ti lugar ti panagtaltalon ti mais ken bukbukel a gapuanan ti maysa a nagdaliasatan manipud dagiti paleo-Indiano agan-anup ken agburburas kadagiti purok ti sedentario nga agrikultura idi rugi ti 7000 BCE.
Dagiti klasiko a paset ti panawen
Iti simmarsaruno a naporma a luglugar a nagtaltalonan ti mais ken dagiti kultural a kababalin a kas ti narikut a mitolohiko ken relihioso a narikut, ti maysa a vigesimal a numeriko a sistema (naibatay ti duapulo a sistema ti panagbilbilang), ket naiwarwaras kadagiti Mehikano a kultura iti sabsabali a lugar ti Mesoamerika. Iti daytoy a paset ti panawen dagiti purok ket nangrugrugida a nagbalbalin a sosial a napagustuan ken naparang-ay iti maysa a Naidauluan ti hepe, ken ti panagirang-ay kadagiti dakkel a sentro ti pagseremonian.
Kadagiti kasapaan a narikut a sibilisasion idiay Mehiko idi ket ti Olmec a kultura a nagrangrang-ay idiay Aplaya ti Golpo idi agarup a 1500 BCE. Ti Olmec a kababalin ti kultura ket naiwarwaras babaen ti Mehiko kadagiti sabali a pannakaporma a panawen ti kultura idiay Chiapas, ti Oaxaca ken ti Ginget ti Mehiko. Ti pannkaporma a paset ti panawen ket nakakitkita ti pannakaiwarwaras ti naisangsangayan a relihioso ken dagiti simboliko a tradision, ken dagiti pay artistiko ket dagiti arkitektural a karikutan. Iti simmarsaruno a kasakbayan a klasiko a paset ti panawen, dagiti sibilisasion ti Maya ken Zapoteco ket nakaparang-ayda kadagiti narikut a sentro idiay Calakmul ken Monte Albán. Iti las-ud ti daytoy a paset ti panawen ti immuna nga gapyso a Mesoamerikano a sistema ti panagsurats ket naparang-ay kadagiti kultura ti Epi-Olmec ken ti Zapoteco, ken ti Mesoamerikano a tradision ti panagsurat ket nakaabot ti kasayaatna iti Klasiko a Maya a Hieroglipiko a sinuratan.
Idiay Tengnga a Mehiko, ti karang-ayan a klasiko a paset ti panawen ket nakakita ti irarang-ay tiTeotihuacano, a nagporma ti milisia ken komersio nga imperio a ti politikal nga impluensiana ket naigay-at iti abagatan aginggana iti Maya a luglugar ken iti pay amianan. Iti paset ti panawen a karang-ayna, ti Teotihuacan, ket naglaon kadagiti kadakkelan a pyramide nga estruktura a nabangon idi kasakbayan ti Columbian nga Kaamerikaan, adda ti populasion iti nasurok a 150,000 a tattao. Iti panawen a pannakarebba ti Teotihuacán idi agarup a 600 CE, ti panagsalsalisal a baetan dagiti kangrunaan a sentro ti politiko ket nangrugrugi idiay tengnga a Mehiko a kas ti Xochicalco ken Cholula. Iti daytoy a panawen idi las-ud ti Epi-Klasiko a Nahua a tattao ket nangrugrugida nga immal-alis iti abagatan idiay Mesoamerika manipud iti Amianan, ken politikal ken kultural a nagbalbalinda a nagturturay idiay tengnga a Mexico, idi pinapanawda dagiti agsasao kadagiti pagsasao a Oto-Manguean.
Dagiti nagibasaran
Bibliograpia
Dagiti akinruar a silpo
Dagiti midia a mainaig iti Mehiko iti Wiki Commons
Pakaammo ti panagbiahe idiay Mehiko manipud iti Wikivoyage (iti Ingles)
- Ti Presidensia ti Mehiko (iti Ingles)
- Mehiko a naikabil iti The World Factbook (iti Ingles)
- Mehiko iti Curlie (iti Ingles)
Wiki Atlas iti Mehiko
Heograpiko a datos a mainaig iti Mehiko iti OpenStreetMap
This article uses material from the Wikipedia Ilokano article Mehiko, which is released under the Creative Commons Attribution-ShareAlike 3.0 license ("CC BY-SA 3.0"); additional terms may apply (view authors). Ti linaon ket magun-od babaen ti CC BY-SA 4.0 malaksid no adda sabali a naibaga. Images, videos and audio are available under their respective licenses.
®Wikipedia is a registered trademark of the Wiki Foundation, Inc. Wiki Ilokano (DUHOCTRUNGQUOC.VN) is an independent company and has no affiliation with Wiki Foundation.