Ti Dinastia a Tang (Insik: 唐朝; pinyin: Táng Cháo; IPA: ; Tengnga nga Insik: Dâng) (Hunio 18, 618 – Hunio 1, 907) ket maysa idi nga imperial a dinastia iti Tsina nga inunaan babaen ti Sui a Dinastia ken sinaruno babaen ti Dagiti Lima aDinastia ken Dagiti Sangapulo a Pagarian a Paset ti Panawen.
Dayto ket binangon babaen ti Li (李) a pamilia, a nangagaw ti bileg idi las-ud ti pannakaapday ken panakarebba ti Imperio a Sui. Ti dinastian ket napasardeng bassit babaen ti Maikadua a Dinastia ti Zhou (Oktubre 8, 690 – Marso 3, 705) idi nangagaw ti trono ni Emperatris Wu Zetian, nga isu laeng ti Insik a nagbalbalin nga emperatris a nagturay, a kinabukodanna ti nagturturay.
Tang 唐 | |||||||||||||||||||
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
618–907 | |||||||||||||||||||
Kapitolio | Chang'an (618–904) Luoyang (904–907) | ||||||||||||||||||
Sapasap a sasao | Tengng nga Insik | ||||||||||||||||||
Relihion | Budismo, Taoismo, Konpusionismo, Nagannak iti Insik a relihion | ||||||||||||||||||
Gobierno | Monarkia | ||||||||||||||||||
Pakasaritaan | |||||||||||||||||||
• Ni Li Yuan ket nagala ti trono iti Sui a Dinastia | Hunio 18, 618 | ||||||||||||||||||
• rinebba babaen ni Wu Zetian | Oktubre 16, 690 | ||||||||||||||||||
• Nabangon manen | Marso 3, 705 | ||||||||||||||||||
• Ni Zhu Quanzhong ket pinagtitiponna dagiti katurayan; ti panagpatingga ti Tang a turay | Hunio 1, 907 | ||||||||||||||||||
Kalawa | |||||||||||||||||||
715 karkulo | 5,400,000 km2 (2,100,000 sq mi) | ||||||||||||||||||
866 karkulo | 3,700,000 km2 (1,400,000 sq mi) | ||||||||||||||||||
Populasion | |||||||||||||||||||
• Maika-7 a siglo | 50,000,000 | ||||||||||||||||||
• Maika-9 a siglo | 80,000,000 | ||||||||||||||||||
Kuarta | Insik a sensilio, Insik a kuarta | ||||||||||||||||||
| |||||||||||||||||||
Ti Dinastia a Tang ket napasardeng bassit babaen ti Maikadua Dinastia ti Zhou (Oktubre 8, 690 – Marso 3, 705) idi nangagaw ti trono ni Emperatris Wu Zetian. |
Ti Dinastia a Tang, nga adda ti kapitoliona idiay Chang'an (tatta nga aldawen a ti Xi'an), nga iti dayta a panawen ket isu ti kapusekan ti populasion a siudad iti lubong, ket sapasap a naikapanunotan a kas maysa a nangato a puntos iti Insik a sibilisasion—a maipada ti, wenno labsenna iti, nasapsapa a Han a Dinastia—ti nabalitokan a panawen iti kosmopolitano a kultura. Ti teritoriona, a nagun-od manipud kadagiti kampania ti milisia dagiti nasapa nagturturay, ket maipada iti Han a Dinastia. Kadagiti dua a senso itimaika-7 ken maika-8 a sigsiglo, ti Tang ket nagirehistro ti nakarkulo a populasion babaen ti bilang dagiti nairehistro a sangkabalayan ti agarup a 50 a riwriw a tttao.a[›] Nupay kasta, ti pay sentro a gobierno ket nadaddadaelen ken saanen a nakaurnos ti pudno a senso ti populasion idi maika-9 a siglo, daytoy ket nakarkulo a ti populasion ket dimmakkel ti agarup a 80 a riwriw a tattao. Ti kaada ti dakkel a batayan ti populasionna, ti dinastia ket nakabael a nagaramid ti propesional ken nakonkripto a buyotan dagiti ginasut a ribribu iti tropa tapno adda makasuppiat kadagiti nomadiko a bileg nga agturturay idiay Akin-uneg nga Asia ken dagiti lukratino a dalan ti komersio iti igid ti Seda a Kalsada. Dagiti nadumaduma a pagarian ken dagiti estado ket nagbaybayadda ti buis iti korte ti Tangt, bayat a ti Tang ket pinarukamana pay ti wenno pinarmekna dagiti nadumaduma a rehion a dagitoy ket saanna a dagus a tinengtengngel babaen ti protektorado a sistema. Iti labes ti politikal a panagsakop, ti Tang ket nangipilit pay ti napigsa a pannakainpluensia ti kultura kadagiti kaarrubana nga estado a kas ti Korea, Hapon, ken Bietnam.
Ti Tang a Dinasti aidi ket kaaduan a paset ti panawen iti karang-aya ken katalinaay, malaksid idi las-ud ti An Lushan a Rebelion ken ti pannkapaay ti sentro a turay idi kinaudi a gudua ti dinastia. Kasla ti napalabas a Sui a Dianstia, ti Tang a Dianstia ket nagtartaripatu ti maysa a sistema ti sibil a serbisio babaen ti panagkintos kagiti opisial babaen naalagad nga eksaminasion ken dagiti rekomendasion iti opisina. Daytoy a sibil nga urnos ket pinaay babaen ti kaada irurumsua dagiti rehional a gobernador ti milisia a naamammuan a kas ti jiedushi idi las-ud ti maika-9 a siglo. Ti Insik a kultura ket rimmang-ay ken simmaysayaat idi las-ud ti Tang a panawen; daytoy ket naikedkeddeng a ti kalatakan a panawen para iti Insik a daniw. Dua kadagiti kadayegan a mannaniw ti Tsina, ni Li Bai ken ni Du Fu, ket tagikua iti daytoy a panawen, ken dagiti dadduma pay a nadayeg a mannaniw a kas ni Han Gan, Zhang Xuan, ken ni Zhou Fang. Adda idi dagiti nadumaduma a nabaknang a naipakasaritaan a literatura nga inur-urnong babaen dagiti eskolar, ken dagiti pay ensiklopedia ken dagiti heograpiko nga obra.
Adda idi dagiti nalatak nga inar-aramid idi las-ud ti Tang, a mairaman ti panagrang-ay ti panagprenta ti muton ti kayo. Ti Budismo ket nagbalin idi a nangruna nga impluensia iti Insik a kultura, nga adda idi dagiti patneng a sekto ti Insik a nakagun-od ti kinadayeg. Nupay kasta, ti Budismo maiparparukmanto babaen ti estado ken bimmassit ti impluensiana. Urayno ti dinastia ken ti sentral a gobierno ket napapaay babaen idi maika-9 a siglo, ti arte ken kyultura ket rimmangrang-ay. Ti napakapsut a sentral a gobierno ket kaaduan a nagikkat manipud iti panagtaripatu ti ekonomia, ngem ti panaglaklako a pannakibiang ti pagilian ket natalinaay a sibubukel ken ti komersio a panaglaklako ket nagtultuloy a rimmangrang-ay.
Ti Li a pamilia ket tagikua ti amianan a laud nga aristokrasia ti milisia a kaaduanna idi las-ud ti turay dagiti emperti Sui. Nagtuntonda ti patrilineal a kaputotan manipud iti nangruna atattao iti Insik a pakasaritaan a kas ni Laozi (Li Er), Li Guang ken ni Li Gao. Dagiti ina ni Emperador Yang iti Sui (r. 604–617) ken ti nagnbangon nga emperador iti Tang ket agkasat idi a babbai, a mangaramid nga agkasinsin dagitoy dua nga emperador kadagiti sabali a dinastia. Ni Li Yuan (kalpasanna a nagbalin a ni Emperador Gaozu iti Tang, r. 618–626) ket isu idi ti Duke iti Tang ken dati a gobernador iti Taiyuan idi dagiti dadduma nga opiial ti gobierno ket kinalablabanda dagiti daulo ti bandito iti pannakarebba ti Sui nga IMperio, a paset a gapuanan babaen ti maysa a napaay a kampania ti Korea. Iti kaada tikadayaw iti milisia a panagipadas, isu ket ngimmato kalpasan iti rebelion a kakuyogna ti anakna a lalaki ken ti nagay-ayat pay ti milisia nga anakana a babai a ni Prinsesa Pingyang (d. 623) a nagaramid ken nangimaton kadagiti bukodna a tropa. Idi 617, ni Li Yuan ket sinakupna ti Chang'an ken nagtigtignay a kas ti nagturturay iti maysa a tirtiris nga ubing nga emperador iti Sui, a nagitited kenni Emperador Yang iti puesto iti Taishang Huang, wenno nagretiro nga emperador/ama ti agdama nga emperador. Iti damag ti pannkapatay ni Emperador Yang babaen ti bukodna aheneral a ni Yuwen Huaji (d. 619), idi Hunio 18, 618, ni Li Yuan ket inrangrangna ti bagina a kas emperador ti baro a dinastia ti Tang.
Ni Li Yuan ket nagturturay aginggan aidi 626 sakbay idi napilit nga inikkat babaen ti anakna a lalaki a ni Li Shimin, Prinsipe iti Qin. Ni Li Shimin ket nagbilbilin idin kadagiti tropa manipud idi isu ket agtawen iti 18, isu ket nalaing iti bai, espada, pika, ken naamammuan idi para iti kinalaingna kadagiti panagduklos ti kabaliero. Ti pannakilabanna kadagiti ad-adu ti bilangna a buyot, inabakna ni Dou Jiande (573–621) idiay Luoyang iti Gubat ti Hulao idi Mayo 28, 621. Iti naranggas a panagikkat ti naarian a pamilia gapu ti buteng iti asasinasio, ni Li Shimin ket tinambangna ken pinatayna dagiti dua a kakabsatna a lalaki, ni Li Yuanji (b. 603) ken Nabalangatan a Prinsipe a niLi Jiancheng (b. 589), iti Pasamak ti Ruangan Xuanwu idi Hulio 2, 626. Iti nabiit a kalpasanna daytay, nagikkat a nangiparabor kaniana ti amana ken ni Li Shimin ket naipangato iti trono. Isu ket naitaripnongan a naamammuan babaen ti templo a naganna a Taizong (唐太宗). Urayno ti panagpatay kadagiti dua a kabsatna a lalaki ken ti panangikatna ti amana ket mangsuppiat ti Confuciano a pateg iti panagraem iti nagannak ken nagputot , ni Taizong ket nangipakita kanian nga isu ket makabael a daulo a nagdengdengngeg kadagiti balakad dagiti kasiriban a kameng iti konsilona. Idi 628, ni Emperador Taizong ket nagtengngel iti maysa a Budista a serbisio ti panaglagip para kadagiti nadangran iti gubat, ken idi 629, isu ket nangipatakder kadagiti Budista monasterio kadagiti lugar ti nangruna a gubgubat tapno agkararag dagiti monghe ket para kadagiti natnatay kadagiti nakilablaban ti dua a bangir. Daytoy idi ket idi klas-ud ti kampania a simmuppiat ti Akin-daya a Tujue, ti Göktürk a kanate a nadadael kalpasan ti pannakatiliw ti ni Jiali Khan Ashini Duobi babaen ti naindayegan nga opisial ti milisia ti Tang a ni Li Jing (571–649), a kalpasan daytoy ket nagbalin a maysa a Kanselor ti Dinastia a Tang. Iti daytoy a panagballigi, dagdi Turko ket inawatda ni Taizong a aks ti bukodda a Khagan, wenno Nalatak a Khan (天可汗), iti pannkaipatinayon iti panagturayna a kas ti Anak a Lalaki iti Langit.
Ni Taizong ket nangiyasentar a mangsolbar kadagiti kinauneg a problema iti uneg ti gobierno a kankanayon naar-aramid kadagiti napalabas a dinastia. Iti panangipadpadakkelna iti nainkalintegan a kodigo ti Sui , isu ket nangiparuar ti maysa a baro a nainkalintegan a kodigo a nakabatayan dagiti simmarsaruno nga Insik a dinastia, ken dagiti pay kaarubana a gobierno idiay Bietnam, Korea, ken Hapon. Ti kasapaan a nabati a kodigo ti linteg idi ket ti maysa a nabangon iti tawen ti 653, a nabingbingay idi kadagiti 500 nga artikulo a nangibagbaga kadagiti nadumaduma a krima ken dagiti dusa a sumakop manipud kadagiti sangapulo a basnut iti maysa a bislak, sangagasut a basnut iti maysa a nadagsen a baston, pannakapatalaw, panagserbi iti balud, wenno pannkapatay. Ti nainkalintegan a kodigo ket nalawag a nangilaslasin kadagiti nadumaduma nga agpang ti kinakaro iti nait-ited a panagdusa no dagiti nadumaduma a kameng iti sosial ken politikal a pagsasarunuan ket nakaitalekda iti isu met laeng a krima. Kas pagarigan, ti kakaro ti panagdusa ket sabali idi no ti maysa nga agserserbi wenno kaanakan a lalaki ket pimmatay ti maysa nga master wenno ti maysa nga uliteg ngem no ti maysa a master wenno uliteg ket pimmatay timaysa nga agserserbi wenno kaanakan a lalaki. Ti Tang a Kodigo ket kaaduan a naitaltalinaay babaen kadagiti naududi a kodigo a kas ti nasapa a Ming a Dinastia (1368–1644) a kodigo iti 1397, ngem adda pay dagiti sabali a rebision kadagiti naud-udi a panawen, a kas ti napasayaat a karbenagan ti tagikua para iti bababi idi las-ud ti Song a Dinastia (960–1279).
Ti Tang ket addan idi kadagiti tallo a departamento (省, shěng), a naikeddeng a mangaramid, mangrepaso, ken mangikeddeng kadagiti annuroten. Adda pay idi dagiti innem a ministro (部, bù) babaen dagiti administrasion a nangikeddeng ti annuroten, ti tungggal maysa ketnaidutokan ti sabali a trabaho. Dagitoy a pannkabingbingay ti opisina ti estado ket nairaman ti personalidad ti administrasion, pinansia, dagiti rito, milisia, hustisia, ken publiko a pagobraan, ti maysa nga administratibo a modelo a nagpaaut aginggana ti pannakatnag ti Qing a Dinastia (1644–1912). Urayno dagiti nangbangon ti Tang ket nakaikabagianda iti nasapsapa a Han a Dinastia (202 BC–220 AD), ti kaaduan a nakaibatayan para kadagiti administratibo nga gungloda ket kapadpada idi dagiti immun-una nga Akin-abagatan ken Akin-amianan a Dinastia. Ti dibisional a milisia (fubing) ti Akin-abagatan a Zhou (557–581) ket nagtultuloy idi babaen ti Tang a gobierno, a mairaman dagidi mannalon a soldado a nagserserbi iti panagsisinnublat manipud iti kaptolio wenno ti prontera tapno makaawat ti naitited a pagtalonan. Ti sistema ti agpapada a talon iti Akin-amianan a Wei a Dinastia (386–534) ket naibatbati pay idi, urayno adda idi dagiti bassit a panagbalbaliw.
Dagiti midia a mainaig iti Dinastia a Tang iti Wiki Commons
Dagiti midia a mainaig iti Dinastia a Tang iti Wiki Commons
This article uses material from the Wikipedia Ilokano article Dinastia a Tang, which is released under the Creative Commons Attribution-ShareAlike 3.0 license ("CC BY-SA 3.0"); additional terms may apply (view authors). Ti linaon ket magun-od babaen ti CC BY-SA 4.0 malaksid no adda sabali a naibaga. Images, videos and audio are available under their respective licenses.
®Wikipedia is a registered trademark of the Wiki Foundation, Inc. Wiki Ilokano (DUHOCTRUNGQUOC.VN) is an independent company and has no affiliation with Wiki Foundation.