Brunei

An Brunei, nga an opisyal nga pagtawag Nasod han Brunei, an Urukyan hin Kamurayaw (Minalayo: Negara Brunei Darussalam, Jawi: نڬارا بروني دارالسلام‎), usá nga soberano nga estado nga nahamutang ha amihan nga labnasan han purô han Borneo ha Timugan nga Asya. Gawas han labnasan hini ngan han Dagat han Salatan nga Tsina, ginpalibotan an nasod han Malaysiano nga estado han Sarawak. Ginbahin iní hin duhá ka báhin han Sarawak nga distrito han Limbang. An Brunei amo la an soberano nga estado nga nahamutang hin bug-os ha purô han Borneo; an nahabilin han teritoryo han purô nabahinbahin han mga nasod han Malaysia ngan Indonesia. An kamolupyohan han Brunei 423,196 han 2016.

Nasod han Brunei, an Urukyan hin Kamurayaw Negara Brunei Darussalam (Rumi) نڬارا بروني دارالسلام‎ (Jawi)
Bandira Crest
Darahonon:  الدائمون المحسنون بالهدى Sentiasa membuat kebajikan dengan petunjuk Allah "Dayuday ha pag-alágad ha pagdará han Diyos"
Awit:  Allah Peliharakan Sultan Hi Allah Magpanalangin han Sultan
Kahamutang han  Brunei  (lunghaw) ha ASEAN  (masirom nga abuhon)  —  [Legend]
Pamunuan ngan gidako-i nga syudad	Bandar Seri Begawan 4°53.417′N 114°56.533′E / 4.890283°N 114.942217°E / 4.890283; 114.942217
Opisyal nga mga pinulungan	Minalayo[a]
Ginkilala	Iningles[b]
Iba nga mga pinulongan ngan mga lokal nga diyalekto	Brunei nga Minalayo Jawi nga Minalayo Tutong nga pinulongan Kedayan Belait nga pinulongan Tsinino (Hokkien, Hakka, Minandarin ngan Kinantones) Mga tuminongnong nga pinulongan Murut Dusun Brunei nga Binisaya
Mga Opisyal nga pagsurat	Minalayo nga abakadahan Jawi nga abakadahan
Ethniko nga mga grupo (2016)	66% Mga Malay 10% Tsino 24% mga iba
Relihiyon	Sunni nga Islam
(Mga) Tawag hin tawo	Bruneiano
Kagamhanan	Unitaryo nga Islamico nga absoluta nga monarkiya
• Sultan, Yang di-Pertuan ngan Primer Ministro	Hassanal Bolkiah
• Prinsipe han Korona	Al-Muhtadee Billah
• Mufti han Estado	Abdul Aziz Juned
Magbabalaod	Magbabalaod nga Konseho
Kahimo
• Pagkahimo han Sultanato	c. 1368
• Imperyo nga Bruneiano	ika-15 – ika-19 nga gatostuig
• British nga protektado nga estado	17 Septyembre 1888
• Pag-okupar han Hapones	1941–1945
• Paglugaring tikang han Reino Unido	1 Enero 1984
• ASEAN nga Pagdeklara	7 Enero 1984
Langyab
• Bug-os	5,765 km2 (2,226 sq mi) (ika-164)
• Katubigan (%)	8.6
Kamolupyohan
• 2018 estimate	442,400 (ika-168)
• Densidad	72.11/km2 (186.8/sq mi) (ika-134)
GDP (PPP)	2019 nga banabana
• Bug-os	$36.854 ka bilyon (ika-125)
• Per capita	$83,777 (ika-4)
GDP (nominal)	2019 nga banabana
• Bug-os	$13.325 ka bilyon (ika-124)
• Per capita	$30,290 (ika-29)
HDI (2017)	▼ 0.853 hataas hin duro · ika-39
Salapi	Brunei nga dollar (BND)
Zona hin oras	UTC+8 (Brunei Darussalam nga Oras)
Dapit hin pagmanehar	walá
Kodigo hin pagtawag	+673[c]
ISO 3166 nga kodigo	BN
Internet TLD	.bn
^ Ha ilarom han Artikulo 82: "Opisyal nga pinulungan" han Konstitusyon han Brunei, Minalayo an opisyal nga pinulungan. ^ Ha ilarom han Artikulo 82: "Opisyal nga pinulungan" han Konstitusyon han Brunei, gingagamit an Ininglis ha opisyal nga mga dokumento (bilinggwal it mga opisyal nga dokumento; Minalayo ngan Ininglis). ^ Pati gihapon an 080 tikang ha Sinirangan nga Malaysia.

Ha gihataasi nga pagkakusog han Imperyo Bruneihanon, hi Sultan Bolkiah (naghadì 1485–1528) ginsiríng nga amo an nagdumara han kadam-an nga mga rehiyon han Borneo, upod an yanâ-nga-adlaw nga Sarawak ngan Sabah, pati gihapon an Kapurupod'an Sulu nga naatubang han dumagsaan nga punto han Borneo, Seludong (an yanâ-nga-adlaw nga Manila), ngan an mga kapurupod'an nga naatubang tikang han kanawayan nga dapit han Borneo. An estado nga pandagat ginbisita han Expedisyon ni Magallanes han Espanya didâ han 1521 ngan nakig-away ini patok han Espanya didâ han 1578 nga Gera Katchila.

Didâ han ika-19 nga gatostuig, an Imperyo Bruneihanon nagtikang pagluya. Ginhatag han Sultanato an Sarawak (Kuching) kan James Brooke ngan ginhimò hiyá nga Busag nga Rajah, ngan ginhatag hiní an Sabah ngadto han Britániko nga North Borneo Chartered Company. Han 1888, an Brunei nagín usá nga Britániko nga protektorado ngan ginbutangan hin Britániko nga residente nga amo an kolonyal nga nagdudumara han 1906. Katapos han pag-okupar han mga Haponés han Ikaduha nga Gera han Kalibotan, han 1959 mayda bag-o nga konstitusyon nga ginsurat. Han 1962, usá nga armado nga rebelyon patok han monarkiya napirde pinaagi hin pagbulig han mga Britániko.

Nakakuhà an Brunei han paglugaríng hiní tikang han Reino Unido didâ han 1 Enero 1984. An pagtubò ha ekonomiiya dida han mga dekada han mga 1990 ngan mga 2000, upod han pagtikahitaas han GDP hin 56% tikang 1999 tubtub 2008, nagbag-o han Brunei ngadto hin industrialisado nga nasod. Nagkaada ini hin karikohan tikang hin extensibo nga mga larangan hin petroleo ngan natural gas. An Brunei mayda han ikaduhá-nga-gihataasi nga Human Development Index ha mga nasod han Timugan nga Asya, sunod han Singgapura, ngan ginkaklasipika iní nga "napadukwag nga nasod". Sumala han International Monetary Fund (IMF), ginranggo an Brunei nga ikalimá ha kalibutan ha gross domestic product per capita ha purchasing power parity. Ginbanabana han IMF han 2011 nga an Brunei usá hin duhá nga nasod (Libya an ikaduhá nga nasod) nga mayda utang-nga-públiko nga 0% han nasodnon nga GDP. Ginranggo gihapon han Forbes an Brunei nga ikalimá nga girikohi nga nasod tikang hin 182 ka nasod, nga nabatakán han mga larangan hin petroleo ngan natural gas hiní.

Sumala ha leyenda, gintúkod an Brunei ni Awang Alak Betatar, nga ha urhe nagin Sultan Muhammad Shah. Nagbalhin hiyá tikang ha Garang ha Distrito han Temburong ngadto han estero han Salog Brunei, nga diín nadiskubre an Brunei. Sumala ha leyenda, ha paglugsong niya, sinmiríng hiyá, Baru nah (kun ighubad "¡ada na!" o "didâ"), nga diin nagtikang an ngaran nga "Brunei". Hiyá an syahan nga Muslim nga namunò han Brunei. Ugsa han paghataas han Imperyo Bruneihanon ha ilarom han Muslim nga Dinastiya Bolkiah, gintutuohan nga an Brunei nailarom anay hin mga Buddhista nga mga namuno.

Ginbag-ohan iní hin ngaran nga "Barunai" han ika-14 ng gatostuig, posible nga naimpluwensya han Sanskrit nga pulong "varuṇ" (वरुण), nga nangangahulongan "mandarágat". An pulong nga "Borneo" amo gihapon an gintikangan. Didâ han bug-os nga ngaran han nasod nga Negara Brunei Darussalam, an darussalam (Inarabo: دار السلام‎) nangangahulogan nga "urukyan hin kamurayaw", samtang an negara nangangahulohgan nga "nasod" ha Minalayo.

An gisayohi nga nahabutang nga pagdokumenta han Katundan mahitungod han Brunei an ginsurat han Italyano nga hi Ludovico di Varthema, nga nagsiríng gihapon nga an "Bruneihanon nga katawhan mayda maburubusag nga panit kaysa han mga katawhan nga iya ginkatapo ha Kapurupod'an Maluku". Didâ han iya pagdokumento han 1550;

Inmulpot kami ha purô han Bornei (Brunei o Borneo), nga hirayo tikang han Maluch mga duhá ka gatos ka milyas, ngan nasabtan gihapon namon nga iní baga hin darudako kaysa han usá ngan haruhamubo. Mga pagano an katawhan ngan mga tawo hin maupay an kaburut-on. An ira kapanit maburubusag kaysa han iba....dinhi hini nga purô maupay an pagdumara han pagkamatadong...

 

An sistema hin politika han Brunei ginpapamunuan han konstitusyon ngan han nasodnon nga tradisyon han Malayo nga Islamiko nga Monarkiya (Melayu Islam Beraja; MIB). An tuló nga bahin han MIB naglalakip hin Malayo nga kultura, Islamiko nga relihiyon, ngan an batakan ha politika ha ilarom han monarkiya. Mayda ini sistema hin balaod nga nahibase ha Inglis nga common law, bisan man kun an Islamiko nga balaod (shariah) labaw hini hin pirá nga mga kaso. Mayda parlamento an Brunei kundi waray piniliay, an kataposan nga piniliay ginbuhat han 1962.

Ha ilarom han 1959 nga konstitusyon han Brunai, An Iya Mahestad nga hi Paduka Seri Baginda Sultan Haji Hassanal Bolkiah Mu'izzaddin Waddaulah amo an mangulo hin estado nga mayda bug-os nga ehekutibo nga awtoridad. Tikang han 1962, ini nga kagamhanan naglakip hin mga kagamhanan hin emerhensya, nga ginbabag-o hin tagduha ka tuig. An Brunei teknikal nga nailarom hin balaod militar tikang han Brunei nga Rebelyon han 1962. Hi Hassanal Bolkiah amo gihapon an Primer Ministro han estado, an Ministro hin Finansya ngan Ministro hin Depensa.